Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat
Yüklə 4,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
| – 234 –
– 235 – va nonvoy», «Shayxul Islomning sud munozarasi», «Yomon uka», «Chusti muqallidi», «To‘rt jinni yoki Azayimxon», «Qo‘ydi-chiqdi», «Imom domlaning uylanishi», «Uloq», «Kelin tushirdi», «Maqtanchoq kishi», «Er va xotin» «Duxtorbozlik», «Oqsoqol», «Qozi», «Mamayunusning dadasi», «Sudxo‘r», «Lo‘li», «Attorlik», «Ketmon o‘g‘risi» yoki «Xotin janjali», «Bachchaboz», «Hoji kampir», «Hammom», «Mozor», «O‘lik sotdi», «Murob boshi», «Obijuvoz», «Xotin tug‘dirish», «Xonga ariza», «Uy tesharlar», «Uylanish», «Suxmozor», «Kafan o‘g‘risi», «Boy bilan mardikor», «To‘rg‘ay», «G‘irrom polvon» kabi asarlar ijro etilganligi aniqlangan. XVIII va XIX asrlarda Buxoro xonligida ham turli tomoshalar namoyish etilgan. Abulfayzxon (1711 —1747) saroyida maxsus san’atkorlar guruhi faoliyat ko‘rsatgan 1870-yilda Buxoroga sayohat qilgan rus missiyasining ishtirokchisi L. R. Kostenko Buxoroda ko‘rgan spektakllari to‘g‘risida o‘z taassurotlarini yozib qoldirgan. Bunday ma’lumotlar 1878-yilda Buxoroda bo‘lgan I. L. Yavorskiy asarida ham uchraydi. Samarqandda 1891-yildagi Navro‘z bayramida aktyorlar o‘ynagan «Kiyik ovi» (yoki «Mergan») spektakli tomoshabinlar olqishiga sazovor bo‘lgan. 1900-yilda Toshkenda Samarqand truppasining o‘ynagan «Mirob», «Eshak savdosi», «Hundilar» spektakllarida aktyorlarining saviyasi Toshkent san’atkorlaridan har tomonlama yuqori bo‘lganligi haqida ma’lumotlar uchraydi. Buxoro xonligi tarkibidagi Samarqand, Shahrisabz, Kattaqo‘rg‘on, Jizzax, Boysun, Denov shaharlarida XVIII va XIX asrda professional san’atkorlar guruhi faoliyat ko‘rsatgan. XVIII—XIX asrda Xorazmda ham tomosha san’ati rivojlangan. Olloqulixon (1825—1842) o‘g‘il to‘yi – 235 – munosabati bilan 1835-yilda o‘tkazilgan tomoshalarda sozanda va masxarabozlar chiqishlari yuqori bo‘lgan. H.Vamberi Xorazmda o‘zi ko‘rgan turli tomoshalar haqida yozadi. Unga ko‘ra xonning maxsus qiziqchisi bo‘lgan, kechki ovqatdan so‘ng huzurida soz chalinib, qo‘shiq kuylangan, so‘ngra masxarabozlarga gal berilgani yozilgan. Muhammad Rahim II (Feruz) hukmronlik qilgan davrda (1865—1872) tomosha san’atining deyarli barcha turlari taraqqiy etgan. Chunki, xonning o‘zi shoir, bastakor sifatida atrofiga sozandalar, shoirlar, hofizlar va masxarabozlarni yig‘ib, ularga shart-sharoitlarni yaratib bergan, homiylik qilgan. Doimiy ravishda ularning ijodidan bahramand bo‘lgan. T.Obidovning aniqlashicha, Xorazm mahalliy tomoshalarini bir necha guruhga ajratadi. Bular – musiqali va musiqasiz ijroga mo‘ljallangan muqallidlar; bir aktyor spektakli, jamoaviy ijrodagi «Xatarli o‘yin» tomoshalaridir. «Xatarli o‘yin» katta turkumdagi tomosha bo‘lib, turli mavzulardagi ko‘plab tomoshalarni o‘z ichiga oladi. Xorazm muqallidlari ikkiga ajratiladi: hayvonlar mavzusidagi: «Tustovuq o‘yini», «Chag‘aloq», «Kaptar o‘yini», «Ot o‘yini», «Ayiq o‘yini»; mehnat jarayonini ifodalovchi: «Olma terish», «Chugurma tikish», «Kampir», «Ko‘knori» va boshqalar ijro etilgan. XVIII asrdan to XIX asrning ikkinchi yarmigacha kechgan sharqona tomoshalar M.Umarov tomonidan har tomonlama jiddiy va chuqur o‘rganilgan. Olim mazkur davrdagi tomosha turlarini quyidagi guruhlarga shartli ravishda ajratadi: 1. Xalq dostonlarda tomoshalar bayoni haqida gapirar ekan, bu davrda o‘zbek adabiyotining bitmas-tuganmas chashmalaridan hisoblangan xalq og‘zaki adabiyoti – folklor sohasida ham xilma-xil durdonalar yaratildi: “Alpomish” dostoni va “Go‘ro‘g‘li” turkumidagi epik qissalar keng |