Amr b. MÜRre 4 Bibliyografya 4

Genel İlkeler.

Anayasanın ilk bölümü İslâm cumhuriyetinin tek Tanrıya bağlı­lığını, ilâhî adalete ve iman esasına dayanıldığını, yasama yetkisinin Allah'a mahsus olduğunu, insanın Allah karşı­sında sorumlu bulunduğunu belirtir. Bu genel ilkelerin gösterdiği hedeflere na­sıl ulaşılacağı da aynı bölümde şu şekil­de açıklanır: Ahlâkın, bilgi düzeyinin olgunlaşması ve gelişmesi, her düzeyde parasız öğrenim, bilimin bütün alanla­rında inceleme ve araştırmanın teşviki.

emperyalizmle mücadele, istibdadın yok edilmesi. İslâmî ilkelere uygun ve âdil bir iktisadî uygulama, yoksulluğa son ve­rilmesi, kadın erkek herkesin haklarının sağlanması, ülke dış siyasetinin İslâm ölçülerine dayanılarak düzenlenmesi.

İran İslâm Cumhuriyeti anayasasının kendisine teknik özellik kazandıran ve anayasanın İslâmî ölçülerle bağlı olduğu­nu gösteren hükmü 4. maddesidir. Bu maddeye göre, her alanda çıkarılacak kanunlar ve alınacak kararlar İslâmî öl­çülere dayanacaktır. Bu sebeple söz ko­nusu 4. madde kayıtsız şartsız anaya­sanın bütün maddelerinin üstündedir. Müeyyidesi ise Şûrâ-yı Nigehbân üyesi olan fakihlere tevdi edilmiştir; İslâmî öl­çülere uyulup uyulmadığını onlar denet­leyecekler ve değerlendireceklerdir.

Anayasanın öngördüğü en önemli ma­kamlardan biri ve belki başta geleni reh­ber veya önderliktir. Eğer halk çoğun­luğunun ümmete rehber olabilecek ön­der kabul edeceği bir kimse bulunmaz­sa anayasanın saydığı niteliklere sahip fakihlerden oluşacak bir rehberlik şûra­sı bu görevi üstlenecektir.

İran anayasasının genel prensiplerin­den biri de Kur'ân-ı Kerîm'in buyruğu gereğince danışma ihtiyacını karşılaya­cak şûralar kurulmasıdır. Resmî dini İs­lâm olan İran İslâm Cumhuriyeti’nin bü­tün müslümanların anlaşması ve birleş­mesi için sürekli çaba harcayacağı da anayasada ifade edilmiştir. Ancak yine anayasa genel ilkeler arasında başka bazı dinlere mensup olanların dinî me­rasim ve öğretimlerinde serbest oldu­ğunu, resmî mezhep olan Ca'ferî (İsnâaşerî) mezhebi dışındaki diğer İslâm mez­heplerinin takdire lâyık bulunduklarını ve kendi fıkıhlarına göre ibadet edebilecek­lerini, mensuplarının dinî eğitim ve öğ­retimde serbest olduklarını belirtmiştir.

Anayasa ayrıca İran'ın resmî dilinin Farsça olduğunu, ancak Arapça'nın da orta öğrenimde yer alacağını, kullanılan takvimi ve İran bayrağını hükme bağla­mıştır.

Temel Haklar.

Milletin hakları başlıklı üçüncü bölüm bir yandan klasik hak ve hürriyetleri düzenlerken bir yandan da bu hakların gerçekleşmesi için devlete düşen ödevleri belirtir. Tabii yine aynı bölümde söz konusu haklardan faydalanan kişilerin uymak zorunda olduğu sınırlar, ölçüler veya kurallar da yer al­maktadır. Anayasanın temel haklarla il­gili ilk hükümleri eşitlik üzerinedir. Bu arada kadın-erkek eşitliği ayrıca belirtilmiştir. Ancak İslâmî ölçülere uygun faydalanma şartı vardır. Aynı şartla ka­dın haklarının sağlanması, ana ve çocuk sağlığının korunması: dul, yaşlı ve kim­sesiz kadınlar için sosyal teminat getiril­mesi emredilmiştir. Kişi güvenliği, mal. konut ve mesleklerin her türlü tecavüz­den korunmuş olması, inanç hürriyeti. İslâm'ın temel ilkelerine veya kamu hu­kuku kurallarına aykırılık teşkil etme­dikçe basın ve yayında serbestlik, özel hayatın, haberleşmenin gizliliği, yerleş­me hürriyeti, hak arama ve yargı yerleri­ne başvurma hürriyetleri de temel hak­lar arasında düzenlenmiştir. Bu arada siyasî haklar ve hürriyetlere de millî bir­lik, İslâmî ölçüler ve İslâm cumhuriyeti esaslarını ihlâl etmemek kaydıyla yer verilmiştir. Parti, dernek, siyasî ve çe­şitli sınıflara ait kuruluşlar, İslâmî veya resmen tanınmış dinî azınlıklara ait ku­ruluşlar teşkili, silâhsız toplantı ve gös­teri yürüyüşleri yapılması kabul edilmiş­tir. Sosyal haklar arasında sayılabilecek meslek seçme, çalışma, eğitim ve öğre­tim görme, konut sahibi olma hakları, bu hususlarda devlete yüklenen ödevler de belirtilerek düzenlenmiştir.

İktisadi ve Malî İşler.

İran Devleti'ne düştüğü kabul edilen ödevlerin gerçek­leşme araçları olarak iktisadî ve malî iş­ler anayasada uzun maddelerle ifade edilmiştir. Bu alandaki ilkeler herkesin konut, yiyecek, ilâç gibi temel ihtiyaçla­rının karşılanması, tam istihdam şartla­rının sağlanması, çalışma şekil ve süre­lerinin düzenlenmesi, tekelcilik, faizcilik gibi muamele ve faaliyetlerin önlenme­si, savurganlığın önüne geçilmesi üretim artışının sağlanması, bu ilkelerin ger­çekleştirilmesi için gerekli eğitimin ve­rilmesi şeklinde özetlenebilir. İran anayasasının ekonomik düzeni açıklayan başlıca hükmü ise 44. maddesidir. Bu maddeye göre üç sektör vardır: Devlet sektörü, kooperatif sektörü ve özel sek­tör. Büyük sanayi kuruluşları, dış tica­ret, bankacılık, sigortacılık, enerji, su şebekesi, barajlar, büyük maden işlet­meleri, radyo-televizyon, posta, telefon, telgraf, havayolları, demiryolları, gemi işletmeciliği gibi teşekkül ve faaliyetler devlet sektörü İçindedir. Kooperatif sek­törü ⁶¹⁶ İslâmî ilkelere uygun olarak şehir ve köylerde kurulan üretim ve satış ortaklıkları ve iş birliği faaliyetinden oluşmaktadır. Özel sektör ise tarım, hayvancılık, sanayi, ticaret ve hizmet alanlarında diğer kesimleri tamarnlayan bir bölümdür. Anayasaya gö­re eyaletler arasında kaynak dağılımı bakımından eşitlik sağlanacak, ekono­mi planlı olacak, Meclis-i Şûrâ-yı Milli’nin denetimi altında çalışan Dîvân-ı Muhasebat ⁶¹⁷ bütçeye uygunlu­ğu gözetecektir.

İran İslâm Cumhuriyeti anayasası da egemenliğin kullanıcısı olarak yasama, yürütme ve yargı güçlerini düzenlemiş­tir. Ancak anayasaya göre mutlak ege­menlik Allah'a aittir. Millet kendi kade­rine egemen olma hakkını, oluşturduğu organlar aracılığıyla ve anayasanın be­lirlediği yollardan kullanır. Tabii İran İslâm Cumhuriyeti'nin önemli özellikle­rinden birini meydana getiren “rehber­lik makamı’nın yeri ve etkisi aynca dikkate alınmak gerekir.

Anayasa yasama, yürütme ve yargı güçlerinin birbirinden bağımsız oldukla­rını belirtmektedir. Yasama gücü, hal­kın seçtiği temsilcilerden oluşan Meclis-i Şurâ-yı Millî ile cumhurbaşkanı, baş­bakan ve bakanlar eliyle kullanılırken yargı, İslâmî ölçülere göre kurulacağı belirtilen adliye mahkemelerine bırakıl­mıştır.