Anahtar Kelimeler: Din, Fenomen, Fenomenloji, Kutsal,, Otto, Leeuw, Heiler. Phenomenology of Religion and Some Major Pioneers

275
DİN FENOMENOLOJİSİ VE BELLİ BAŞLI ÖNCÜLERİ
ji, bunu değişik varyantlarla ifade etmekte, çeşitli ayinlerle bu mitleri canlandırmakta,
tekrarlamakta ve yenilemektedir. Böylece tarihi ve oldukça uzak olan kutsal zamanı ve
mekânı ana ve yakına indirmektedir. Fenomenolog burada tarihsel araştırmaların sağlam
yerinde durmaya çalışan tarihçinin yerini alarak, mitoslarda hakiki, kutsal ve örnek bir
tarih keşfetmeye çalışır. Kozmogonik mitoslar, halkların kutlu tarihini açığa vurur: Bu
dünyanın yaradılış dramını gösteren ve bütün yaratılış için örnek teşkil edecek modeller
öneren tutarlı bir tarihtir. Kaynak mitosları, başlangıçta var olmayan yeni bir durumu
anlatır ve doğrular: Soy ile ilgili mitoslar, şifa ve ilaçların kökeni ile ilgili mitoslar, ilkel
tedavi yolları ile ilgili mitoslar… Yenilenme mitosları ise bir yeniden yaradılışı gösterir:
Bir kralın tahtına oturması merasimini gösteren mitoslar, yeni yıl mitosları, mevsim mi-
tosları, kaya üzerine yontulmuş tasvirler, sonsuz dönüş mitosları… Dine yeni katılanlara
bazı sırların (Bâtıni bilgi) öğretilmesi esnasında yapılan ayinler de bu mitosların resim-
leridir. Eskatalojik (uhrevi) mitoslar da, tufan, dalların yıkılması, depremler, geçmişin
büyük felaketlerini anlatır. Felaketlerden kaynaklanan bu yıkım manzaralarının üzerine
tazelenmiş ve arındırılmış yepyeni bir dünya inşa edilir (Taocu, 2000: 16-17).
Yukarıda varyantları verilen tüm bu izlekler bir fenomenoloğun gözünde tutarlı feno-
menlere dönüştükten sonra artık iş hermenöte
2
kalır. Bu mitleri tahlil etmek, yorumlamak
ve içindeki mesajları deşifre etmek hermenötün görevidir. Mesela kozmogonik mitos çok
yoğun bir mesaj içerir: İlahi varlıkların yaratıcı etkinliklerine ait bir gizemi açığa çıkarır.
Kutsalın ansızın belirmesi dünyayı meydana getirir. Bu yaratılıştan yola çıkarak mitos,
insana bizzat kendi hayatında yeniden üretmesi gereken bazı modeller belirler; insana
kutsal etkinlikleri ve ilahi modelleri kendisine örnek almasını önerir. İnsana, örnek nite-
liğindeki ilahi davranışların devamlı güncelleştirilmesi suretiyle dünyayı kutsalın dairesi
içinde muhafaza etmesini tembihler. Böylece kozmogonik mitos, örnek alınan ve kuralcı
olması gereken kutsal bir tarih anlayışı ortaya çıkarır. Son tahlilde mistik davranış, an-
lamsız ve değersiz bir davranış olmaktan çıkarak dünyada insanı aşan (transhumain) bir
modele özenmesiyle, örnek bir senaryonun tekrarıyla ve kutsal dışı zamanla olan alaka-
nın kopuşuyla sonuçlanacak bir varoluş şeklini tasvire başlar (Taocu, 2000:17).
Eliade’ın dediği gibi insan, davranışları ilk kazanımını ve etkililiğini borçlu olduğu
bir arketipi kendine kaynak ve referans alır. Mitos insan davranışlarına kutsalın tecrü-
besini ve bir başka âlem olan ilahi dünyanın bilincini uyandırır ve korunmasını sağlar.
İnsan mitosun şifresini çözmekle yeniden başlangıçtaki temel olayın çağdaşı hâline gelir
(Âdem’in yerine geçer), dünya onun için saydamlaşır. Şu hâlde din fenomenoloğu için
mitos, kutsalın sembolik bir dilidir (Taocu, 2000:17-18).
Son olarak sonsuzluk, ölümsüzlük ve Tanrı’ya benzeme uğruna girilen erginleme ve
esrime deneyimleri, insanlık için ideal hamaset örnekleri olarak ele alınması gereken
mitoslardır: Sümer ve Babil mitolojisinde geçen Gılgamış destanı olmasaydı belki de
Firdevsi 4000 yıl sonra ilahi sıfatlarla bezediği kahramanlık destanlarını Şahname’yle
2) Hermenötizm: Kaynağı Eski Mısır’a dayanan ve sezgiciliğin temellerini attığı düşünülen varlığa
dair bir tür Bâtıni bilgi. Fenomenlerden yola çıkarak yapılan sezgisel yorumlamalar bütünü. (Bkz.
Mircea Eliade-Ioan P. Couliano, 1997:116).

---

276 / 
Yrd. Doç. Dr. Muharrem YILDIZ
 Mehmet Mekin MEÇİN
EKEV AKADEMİ DERGİSİ
yaşatamazdı. Bu bakımdan mitoloji ulaşılmaz gibi görünen safsatalar değil, tıpkı sana-
tın yaptığı gibi zirveyi, kutsalı veya Tanrısal özellikleri insanlığın belleğinde canlı tutan
semboller olarak değerlendirilmelidir. Bu mahşeri hafıza ve evrensel bellekle insanoğlu,
kendini her daim “kutsal bir zaman” ve “kutsal bir mekân”ın içinde hisseder. Din fenome-
noloğu için mitler, hem kutsal hikâyelerin tarihselliğini vurgulayan hem de onların tarih-
selliğini dikkate almayan dinlerdeki inanlar için doğruysalar, doğrudurlar (2004:139).
Özetle Eliade, genel olarak Dinler Tarihi’ne özel olarak da fenomenolojiye büyük
katkılar sağlamıştır. Hermenötik fenomenolojik yaklaşımı, kutsal-profan ayırımı, kutsalın
tezahürleri (hierophanie), dinî sembolizm, yaratılış ve kozmolojik mitler, arkaik din ve
dindar, kutsal mekân, zaman ve tarih ile ilgili özgün hermenötiği, çalışmalarının iskeletini
oluşturan parçalar sayılabilir. Fizik’te Enstein, Psikoloji’de C. Gustav Jung, Sosyoloji’de
Durkheim veya Comte ne kadar önemliyse Din Fenomenolojisi’nde Eliade, o denli önem-
lidir. Dinler Tarihi çalışmalarında dinlerin entegre edici dünya görüşlerini ortaya çıkaran 
hermenötik bir fenomenoloji sergileyen Eliade, bunu hemen hemen tüm çalışmalarında
hissettirmektedir. Ona göre fenomenolog, tarihçinin topladığı malzemeleri ele geçirmek-
le yetinmez, bu malzemeleri başka disiplinlerin tanım ve kavramlarına sığmayan dini
fenomenlerin otonom ve indirgenmez yapısallıklarına sadık kalarak tefsir eden, üreten ve
yeniden okuyup yorumlayan kimsedir.
Sonuç
Din; fenomen, sembol ve ayinlerle kutsala verilen tüm beşeri cevaplardır. Dini feno-
men, beşerin Kutsalla münasebet kurduğu anda gözlenen tutum ve davranışlar ya da kut-
salın kendisinde tezahür ettiği olgulardır. Din fenomenolojisi ise, ön yargı ve kabullerin
her şeyden önce epoche ile paranteze alınması, duygu ve düşüncelerin askıya alınması,
içtenlikli ve sevgi dolu bir empatiyle yüreğin fenomene açılması ve eidetik sezgiyle feno-
menin ruhuna nüfuz ederek anlaşılmasının sağlanmasıdır.
Din fenomenolojisi dinin rasyonel olan ve rasyonel olmayan yönlerinin bulunduğunu
tespit ederek, rasyonel olan dini fenomenler vasıtasıyla rasyonel olmayan dinin “öz” ve
“ruhu”na giden bir metodu takip eder. Din fenomenoloğu, dinin hiçbir zaman laboratuar
ortamında tahlil edilecek bir olgu olmadığını bilerek farklı disiplinlerin kendi metotlarıy-
la açıklamaya çalıştıkları dini fenomenlerin, onların tanım ve kavramlarına sığmayacak
kadar özel bir yöntemle ele alınması gerektiğinin de bilincindedir. Bu yüzden dinin in-
dirgenemez bir otonomlukta olduğunu, aslında açıklanamaz ve dışarıdan yorumlanamaz
olduğunu, dinin ancak içerden hissedilerek, sezilerek ya da yaşanarak anlaşılabileceğini
savunur.
Din fenomenologuna göre bütün dini fenomenler tek, eşsiz ve o yegâne öz olan kut-
salın arayışında oldukları için, bütün dini tecrübelerin de aynı mihverin, aynı özün etra-
fında dönüp dolaşmaktadır. Bu yüzden fenomenologlar uçtaki ritüellere dalmadan, çok
fazla ayrıntılarda boğulmadan dini pratiklerin temelinde gizli olan o “asıl öz”ün şifresini
çözmekle global bir yönelişin farkına varılabileceğini sezdirmişlerdir. Büyük din feno-
menologlarının neden aynı zamanda büyük mistikler olduklarını da burada aramak ge-

---

277
DİN FENOMENOLOJİSİ VE BELLİ BAŞLI ÖNCÜLERİ
rekecektir. Çünkü insanlığın dini tecrübelerini içtenlikli bir empatiyle anlamaya çalışan
ve kutsalla olan ilişkilerinde verdikleri her türlü cevapta her zaman haklı olduklarını gö-
renlerin de benzer bir dini tecrübeyi ya yaşıyor olmaları ya da yaşayanlara bütün kalbini
açarak hissediyor olmaları gerekir. Bunu da başaranlar dini tecrübelerin içinde kalan ve
bunu ruhlarıyla hisseden büyük mistiklerdir.
Bu bakımdan din fenomenolojisinin işaret ettiği nokta ve yöneldiği istikamet, mistik-
lerin de yöneldikleri “O ” kıbledir. Eğer insanlık, evrensel bir mabede, belli bir yönelişe
ve aynı öze dönüşe çağrılacaksa, burada din fenomenolojisinin katkısı önemli olacaktır. O
hâlde “Tanrı krallığı”, “Evrensel Kilise”, “Mehdilik”, “Mesihlik”, “Dünya Barışı” “Mut-
lak adalet” gibi umutların din fenomenolojisi üzerinden gerçekleşebileceğini söyleyebi-
liriz.