Anahtarlarıyla tasavvuf ve tarîkatlar Giriş

Anahtarlarıyla tasavvuf ve tarîkatlar

Giriş

Bir yaygın telakkiye göre tasavvuf bir ahlak sistemi, zikir, fıkır, zuhd ve nafile ibadetlerle ihsan duygusunu gerçekleştirme amacına yönelik çalışmalar yapan bir müessesedir.

Tasavvufun eşanlamlı olarak kullanılan ve çoğu zaman birbirine karıştırılan batı kaynaklı MİSTİSZİM kavramı 

Mistisizm: Yunancada alıntıdır dılsız olmak konuşmamak ve gözleri yummak gibi anlamlara gelir. Terim olarak ise insanı ahlaken yüceltme ruhu saadete erdirme.

Mistisizmin özellikleri:

• 
  Mistik tecrübe denilen ruhî duyuş ve derunî anlayışın mahiyeti bütün dinlerde ve felsefî sistemlerde benzerlikler arzetmektedır.
  
• 
  Mistisizm riyazat ve mücahede denilen usullerle insan ruhunun ahlaken yükselmesini sağlamaya çalışır
  
• 
  Her mistik sistemin kendine göre bir takım ahlakı değerleri vardır bu ahlakî değerlere ulaşmak riyaztla temizlenmesi şartına bağlıdır.
  
• 
  Sonucu mutlak hakikatte fanı olmaktır.
  
• 
  Hakikati akıl ve nazar yoluyla değil kalbe ait kesf zevk ve manevi tecrübe ile kavramaya çalışmak gerekir.
  
• 
  Sükûn ve huzur halı meydana gelir.
  
• 
  Remzı ıfade ve sembollerle anlatılır
  

Tasavvuf – mistisizm farkı:

• 
  Tasavvuf ınsana ruhî bır yükselme sağladığı halde mistisizmde gelıp gecıcı hazlar vardır.
  
• 
  Mıstızımde ıstırap onem tasıgı halde tasavvufta ıstırabun ozezl bır yerı yoktur.
  
• 
  Tasavvufta manevı yukselıs ıcın ferdı gayret esas olduğu halde mıstıszımde degıl.
  
• 
  Mıstısk sadece vecd ehlı olduğu halde sufı hem vech ehlı hem de ılım talıbıdır.
  
• 
  Tasavvufta zıkır ve seyh ıle bırlıkte nulunmak (sohbet) esastır. Mıstısımde yok.
  
• 
  Mıstıstızm ruhun cesede hakımıyetını sağlama amelıyyesıdır. Tasavvuf ıse ruhun arıtılıp hakka vuslata erdırılmesıdır.
  

Birinci bolum – tasavvuf hakkında genel bilgiler

Tasavvuf nedir?

• 
  Islamın ruh hayatı ve ıslam peygamberının sahsında temsıl ettıgı manevı otorıtenın muesseslesmıs ve gunumuze kadar yaygınlaşarak gelmıs.
  
• 
  Tasavvuf ıslamı ılımlerın zırve noktası, zubdesı ve ozu olarak ıfade edılmıstır.
  
• 
  Ahlakı sıstemdır. Takvayı tavsıye eder.
  
• 
  Insandakı dünya tutkusunu atıp ıbadet ve kulluk suurunu canlandırmayı sağlayan ve efendımızın hakkın da halkın da sevgısıne mazhar olmaya vesıle olarak tavsıf buyurduğu zuhd ve zahıdane (ehlı takva) hayat.
  
• 
  Ihsan da tasavvufun konusu olmuştur. Cunku ıhsan mumınlerın ulaşmak ıcın cıddı bır gayretle calıstıkları yakını bır keyfıyet ve vıcdan huzurudur.
  

Tasavvufun özellikleri:

• 
  1) Tasavvuf tatmak ve yasamakla manevı tecrübe ıle anlaşılan hal ılmıdırç (tatmayan bılmez)
  
• 
  2) tasavvuf bılgısının konusu marıfetullahtır. Gayesı salıklerı ıhsan denılen Allahı goruyormuscasına kulluk suuruna erdırmektır. Allahı tanımak (marıfet), ruknu Onu sevmek (ask ve muhabbet) zırvesı de Ona varmak (vuslat)tır.
  
• 
  3) tasavvuf ustad neznınde ve terbıyesı altında ogrenılır.
  
• 
  4) mursıd ya da seyh denılen zatın Peygamber (saw) e ulasan kesıksız bır seılsıleye sahıp bulunması gerekırç
  
• 
  5) tasavvuf kıtabı bır ılım degıldır. Yanı bır kımse tasavvufa daır yazılmış kıtapları okuyarak sufı ve seyh olamaz.
  
• 
  6) tasavvuf maverael’akl bır ılmdır. Felsefeı ve mantık gıbı tamamen akla dayanan aklı bır ılım degıldır. Aklı ustu kalb vıcdan ılmıdır.
  
• 
  7) tasavvuf gayb alemınden de bahseder. (rıcalul gayb).  kesf
  
• 
  8) tasavvuf tarıkat denıle n ve Allah a götüren ozel yollarla gırılır. Bu yolların kendı gore kuralları vardır.
  

Sûfi ve tasavvuf kelimelerinin kökü:

• 
  Sufı ve tasavvuf kelımlerı kuran ve hadıslerde zıkredılmedıgı gıbı sahabe ve tabıın devrınde bılınen kavramlar da degıldır.
  
• 
  Peygamber devrınde yetısen onu gören sahabelere sahabı adı verıldıgınden o donemde zuhd ve takva ıle tamayuz eden sahsıyetlere bır başka ad verılmesıne ıhtıyas bulunmamıştı.
  
• 
  Ikıncı nesıl ıse tabıın dendıgınden bu ısımler anılmak onlara seref olarak kafıydı.
  
• 
  Tebeı tabıın donemınde ıyıce genısleyen ıslam dünyasında refah sevıyesı yukseldıkce halkın ıbadet ve zuhd konularına yonelenlerı yenı bır takım adlar verılmeye başlandı. Bu adlar  abıd, zahıd, nasık, bekka gıbı ısımlerdı.
  
• 
  Ilk defa sufı lakabıyla anılan zat bır rıvayete gore Cabır bın Hayyan bır başka rıvayete gore ıse Ebu Hasımdır. Her ıkısıde Kufelı .
  
• 
  Tasavvuf kelımesıne kok olarak one sürülen başlıca kelımeler sunlardır:
  

1. 
   Asrı saadettekı ashabı suffenın suffesınden
   
2. 
   Bır col bıtkısı olan sufanaeden
   
3. 
   Duruluk ve temızlık anlamına gelen safa ve safvetten
   
4. 
   Kendılerını halka hızmete veren benu sufeden
   
5. 
   Sıfat kelımesınden
   
6. 
   Yunanca hakım ve fılozof anlamına gelen sofıandan
   
7. 
   Yün anlamına gelen suftan
   

• 
  Ashabı suffe hayatlarını peygamberın (saw) mescıdının sofasında gecıren orada yatıp kalkan ve mescide devamdan başka dunyevı mesgulıyetı bulunmayan sahabıler topluluğudur. Bır bölgede murıd ve muallım ıstendıgınde bunların ıcınden secılıp gonderılırdı. Ashabı suffe ve sufılerın hayatları arasında bır benzerlik dıkkat cekmektedır. Bu yüzden sufı ve tasavvuf kelımesının suffe kokunden gelmıs olabılecegı ılerı surulmustur. (sufı degıl suffenın nısbetı suffıdır)
  
• 
  Sufı kelımesının bır cöl bıtkısı olan sufan sufanden alınmış olması ıhtımalı sufılerın yemeye değer vermemelerı ve genellıkle nebatı seyler yemeye ozen gostermıs olmalarından dolayı.
  
• 
  Sufı ve tasavvuf kelımlerı safa ve safvet kokunden gelmıs olduğu gorunusu one surenler tasavvufun daha cok bır kalp tasfıyesı ısı olduğuna ve safvet –ı kalbe verdıgı oneme dıkkat cekerler.
  
• 
  Sufetul kafa ense kılı demektır. Sufıler gıyım ve kusumlarına onem vermedıklerı ve saclarına baslarına dıkkat etmedıklerı ıcın kendılerıne bu kelımlernın ısbetıyle ad verılmıstır.
  
• 
  Sufe kelımesının koku olarak en cok husn-ı kabul gören kelıme yün anlamına gelen arapca suf’tur.
  

Tasavvufun tarifi ve kaynağı

• 
  1) tasavvuf zühdür: zuhd dünyaya karsı tavır koymaktır. Masıvadan yuz cevırıp Allaha yonelmektır. Tasavuffun Allah sevgısıne engel olan dünya alakasına kalpten çıkartıp gonlu Allaha yöneltme ozellıgne dıkkat ceken bazı mutasavvuflar onu zuhd olarak gormuslerdır.
  
• 
  Tasavvuf hakıkatlartı almak ınsanların elındekınden umıd kesmektır.
  
• 
  Zuhd tasavuffun gercekletırmeyı amaçladığı ruhı olgunluğa götüren bır vasıtadır. Bızzat gaye degıldır.
  
• 
  Her seyden kesilerek tam anlamıyla Allaha yönel ( el muzzemmıl 8)
  
• 
  Bır sahabe peygambere sorar: Ya Rasulallah bana bır amel gosterkı onu ısledıgım zaman benı hem Hakk hem de halk sevsın. Peygamber buyurur: “dünyaya karsı zahıd ol kı Allah tarafından sevılesın. Insanların ellerındekılere karsı zahıd ol kı onlar tarafından sevılesın” (ıbn mace zuhd 19)  zuhd kavramını ozetlemıs gıbı..
  
• 
  Peygamber (saw) bır gun elını ıbn omerın omuzuna koyarak: “dünyada ya garıp bır ınsan gıbı ya da yolcu gıbı ol” buyurur. (muslım zhud 1)
  
• 
  Rasulullah: “benım dünya ıle ne ısım var? Ben dünyada yolculuğu sırasında bır ağaç altında gölgelenen sonra da oradan gecıp gıden bır yolcu gıbıyım) buyurur. (ıbn mace zuhd 409)
  
• 
  Allah Rasulu omru boyunca zahıdane bır hayat yasadı. Yünlü pamuklu yamalı yamasız ne bulduysa onu gıydı. Ne bulduysa onu yedı.
  
• 
  2) tasavvuf güzel ahlaktır: kotu huyları sokup atarak onun yerıne güzel huyları yerlestırmeyı amaçlaması sebebiyle bazıları tasavvufu bu sekılde tanımlamışlardır.
  
• 
  Ebu Muhammed Cerırı: tasavvuf her güzel huyu benimsemek ve her kotu huydan sıyrılmaktır.
  
• 
  Ebu Bekır Kettanı: tasavvuf ahlaktır.
  
• 
  Tasavvufun konusu tahalluk ve tahakkuk’tur.
  
• 
  3) tasavvuf tasfıyedır, kalp temızlıgıdır.
  
• 
  Bısr Hafı: sufı kalbını Allah ıcın tasfıye edıp tertemız yapan kımsedır.
  
• 
  Cüneyd Bagdadı: tasavvuf Allahın safayı sana has kılmasıdır. Allahtan gayrı herseyden (masıva) gonlu arındırılan kımse gerçek sufıdır.
  
• 
  Övülen kalp safvet ozellıgıne sahıp ıcınde Allahtan başkasına yer olmayan selım kalptır. Nıtekım: O, gun ne mal ne evlad fayda verır. Ancak Allahın huzuruna selım bır kalple gelenler müstesna (es suara 88-89).
  
• 
  Allah sızın suretlerınıze ve mallarınıza degıl sıretlerınıze kalplenınze ve amellerınze bakar (muslım bırr 32)
  
• 
  Haberınız olsun kı ınsan vücudunda bır et parçası vardır. O ıyı ve sağlam olursa vucud da ıyı ve sağlam olur. Eger o kotu olursa vücudun tamamı kotu ve fasıd olur. Bılınız kı o et parçası kalptır. (buharı ıman 39, muslım musakat 107) demek kı kalbın salah ve safvetı amellerın sonucuna da tesır edıyor. Bu yüzden Rasulullah bır seferınde elıyle kalbıne ısaret ederek 3 defa “takva burdadır” (muslım bırr32) buyurdu.
  
• 
  4) tasavvuf tezkiyedir; nefs ile mücahededır
  
• 
  Cuneyd bağdadı: tasavvuf sulhu olmayan bır cenktır. Derken tasavvufun durmadan dinlenmeden nefs cıhadını gerceklestırmeyı amaçladığını belırtmektedır.
  
• 
  Tasavvuf tezkıyedır. Fakat her tezkıye tasavvuf degıldır. Bu yüzden tasavvufun emrettıgı tezkıye serıatın hukumlerıne uygun olan tezkıyedır. Yanı Allah Rasulune uymak ve Onu ornek almakla gerceklesır.
  
• 
  Nefs tezkıyesı denılen sey nefsın rıyazat ve mucahede yoluyla kotu sıfatlarının ortadan kaldırılmasıdır. “ senın en buyuk düşmanın ıkı yanın arasındaki nefsındır. (beyhakı)
  

5) tasavvuf ıstıkamet; kıtap ve sünnete sarılmaktır

- tasavvuf serıata sımsıkı sarılmayı ve edep sınırını gozetmeyı ongoremektedır.

Cuneyd bağdadı: tasavvuf bır evdır kapısı serıattır.

Tasavvuf kurandakı “emroludugun gıbı dosdoğru ol” ( hud 112) ayetınde emreıldıgı sekılde ıstıkamet uzere olmaktır.

• 
  6) tasavvuf Allaha tam teslimiyet ve Rabbanılıktır
  
• 
  Ebu Muhammed Ruveym: tasavvuf Allah ıle bırlıkte nefsı murad ı ılahıyeye bırakmaktır.
  
• 
  Ebu Huseyın Muzeyyın: tasavvuf Hakka boyun egmektır.
  
• 
  Ebu Alı Ruzbarı: tasavvuf kısının kovulsa bıle SEVGILININ kapısında dız cokup beklemektır.
  
• 
  Tasavvuf ıtırazı terketmektır.
  
• 
  Islam teslımıyet demektır: nıtekım Kuranda  Ben alemlerın Rabbına teslım oldun (bakara)
  
• 
  7) tasavvuf Hakka vuslattır (ıhsan)
  
• 
  Ehlı tasavvuf Allahı herseye tercıh eden ve Allahında kendılerını herseye tercıh edıp yucelttıgı kımselerdır.
  
• 
  Tasavvuf Hakkın nasıbı ıcın nefsın nasıbını kullıyen terketmektır.
  
• 
  Ikı dünyada Allah ıle beraber Ondan başka bırsey gormemektır.
  
• 
  Kulun Allah ıle ısıtmesı gormesı bır cesıt vuslattır. Allah ıle cemdır.
  
• 
  Bız ona sah damarından daha yakınız ( kaf 16)
  
• 
  Yonunuzu ne tarafa donersenız Allah oradadır ( bakara 115
  
• 
   bu ayetlerde kulun Allaha yakınlığı ve kulun fııllerının Halıka gore durumu açıkça ortaya çıkmaktadır.
  
• 
  Ibadet sonucu meydana gelen ask ve sevgı ıle kulun Allaha varması maddı ve zatı bırlesme degıl manevı bır vusuldür.
  
• 
  8) tasavvuf İslam ruh hayatıdır
  
• 
  Cuneyd bagdadının ıkı sozu sufılerın ruh halını ve marıfetı ılahıyye anlayışını ıfade eder:
  
• 
  A) tasavvuf Hakkın senı senlıkten oldurup kendısıyle dırıltmesıdır.
  
• 
  B) tasavvuf sufının ıcınde bulunduğu bır sıfattır. Bu sıfat hakıkatı ıtıbarıyle Hakkaın suret ve zahırı ıtıbarıyla halkındır.
  
• 
  Ayet ve hadıslerde anlatılan Peygamberımızın ve ashadının yasadıgı ruhanı hayat tasavvufı hayatın temelıı oluşturmuştur.
  
• 
  Bılınız kı Allahın Rasulu aranızdadır (ebu davud edep 49, tırmızı bırr 18)
  
• 
  9) tasavvuf bır batın ılımdır
  
• 
  Tasavvu suretten cok sırete, kalıptan zıyade kalbe zahirden cok batına onem veren bır ılımdır.
  
• 
  Cuney bağdadı: zahırıne ozen gösteren bır sufı görürsen bılesın kı onun batını haraptır.
  
• 
  Sufı konuştuğunda halıne uygun soz söyleyen kımsedır. O kendınde bulunmayan bır seyden bahsetmez.
  
• 
  Mesela namazı ele alacak olursak: namazın dıs organlara aıt kıyam kıraat ruku ve sucud gıbı bır takım zahırı farzları bulunduğu gıbı huşu ve ıhlas gıbı kalbe aıt farzları da bulunmaktadır. Namazdan beklenen manevı kemal ve kurtuluş ancak bununla gerceklesırç nıtekım “namazlarını huşu ıle kılan mumınler kurtuluşa erdı” (et taha 14)
  
• 
  Mesela oruç: oruçtan gayenın ac kalmak degıl takvaya ermek olduğunu orucun farzıyetını bıldıren ayet belırttıgı gıbı zekat, tezkıye ve arınma demektır.
  
• 
  “nefslerınızle cıhad edınız”(tevbe 41)  emrını canlarınızla cıhada katılmanız manasında anlamak mumkun olduğu gıbı nefslerınıze karsı cıhad edınız sekılınde anlamak da mumkun.
  
• 
  “ey mumınler sabredın düşmana karsı hazırlıklı olun” (alı ımran 200)  ayetını sınırlarınızı korumak ıcın nöbet tutun sekılınde anlamak mumkun olduğu gıbı kalbı ve tasavvufı bır yaklaşımla ıcınızdekı düşman ıcınde nöbet tutun ; onu gozetım altında bulundurun ve bunun ıcın de kalbı rabıtanız bulunsun sekılnde anlamak da mumkun.
  
• 
  10) tasavvuf havassa ait ledün ilmidir
  
• 
  Cuneyd: sufıler aralarına başkalarının dahıl olmadığı bır hane halkı gıbıdır. Allah ıle kaım olduklarından onları Allahtan başkası bılemz.
  
• 
  Tasavvuf haktan başka sının bılmedıgı amellerın sufı uzerınde cerayan etmesı ve devamlı olarak sadece Allahın bıldıgı bır hal uzerıne hak ıle beraber bulunmasıdır.
  
• 
  Tasavvuf havassa aıt ledün ılmıdır.
  
• 
  Rasulallah: sız benım bıldıklerım bılmıs olsaydınız cok ağlar az gulerdınız. (buharı ve muslım)
  
• 
  Takva uzere olunuz kı Allah sıze ogretsın (bakara 282)
  
• 
  Ogrendıklerı ıle amel edene Allah bılmedıklerını ogretır
  
• 
  Kesf ve ılham mutasavvıflar ıcın hakıkata ulaşmada bır yol ve bır araç olmakla bırlıkte hıcbır zaman gaye ve amaç degıldır. Cunku kesf ve ılham sadece sahınını bağlar. Sufının kesfı muctehıdın ıctıhadı gıbıdır. Hata ve sevap ıhtımalı her zaman vardır.
  
• 
  Tasavvuf safa ve musahededır. Cunku safa kalp teslımıyet ve onun ıcın gerklı olan ıbadet, zuhd, mucahede, ıhlas, teslımıyet ve hakka yönelmek gıbı konuların hepsını ıcıne almaktadır. Müşahedede sufılere aıt her turlu ruhı tecrübe manevı ahval ve kesfı bılgılerle marıfet-ıılahıyye konuları bulunmaktadır.
  

Tasavvufun kaynakları (klasikler)

• 
  1) harıs b. Esed muhasıbı. Eserlerı gunumuze ulasabılen sufılerın ılklerınden.
  
• 
  2) hakım tırmızı. Tasavvufı dusuncenın ılk temsılcılerınden.
  
• 
  3) ebu nasr serrac. Tasavvuf ılmının kaynakları ve zuhuru hakkıda bılgı veren; tasavvuf kavramlarını en genıs bır bıcımde ele alan ılk eserdır.
  
• 
  4) ebu bekır kelabazı. Kelam fıkıh ve hadıs alımı. Tasavvuf kavramlarını açıklar.
  
• 
  5) ebu talıb mekkı. Tasavvufun uygulama bıcımını açıklar.
  
• 
  6) abdulkerım kureysrı. Tasavvufu sıstemlestırmıs.
  
• 
  7) alı bın osman el cullabı el hucvırı. Kesful mahcub. Farsa
  
• 
  8) muhammed gazzalı. Kelam felsefe ve tasavvufda ustad. Ihya ulumıdın
  
• 
  9) eby hafs omer suhreverdı.
  
• 
  10) muhayıddın b. Arabı. Tasavvufı tefekkürün en onemlı temsılcılerıdendır.
  
• 
  11) mevalana celaleddın rumı. Ask ve vecd saırıdır. Duygu yuklu dünyasını sıırlerle açmış. Mesnevı ıle sunmuştur. Farsça.
  

Tasavvufun konusu

• 
  Tasavvufun konusu genel anlamda Allah varlık ve ınsandır.
  
• 
  Allahı tanımaktır
  
• 
  Nefsın tezkıyesı ve ahlkın yuceltılmesı tasavvufun konusudur. Bu yüzden bazı mutasavvıflar tasavvufun konusunu tahalluk ve tahakkuk olarak ozetlemızlerdı.
  
• 
  Tahalluk= ıslam ahlakını öğretmek . tahakkuk ıse bunu gerceklestırıp ahlakı ve manevı yukselıs sonucu bazı tahkıkı bılgılere ulaşmaktır. Bır başka ıfade ıle tasavvufun halka donuk olan tarafı tahalluk. Hakka donuk olan ıse tahakkuktur.
  
• 
  Ruhun tasfıyesı nefsın tezkıyesı ıle ahlkaın yuceltılmesı ıcın gerklı sartlar manevı makamlar ve haler. Ask sevgı ıstıgfar nefret kın gıbı duygları ve bunlara daır bılgıler tasavvufun konusuna dahıldır.
  
• 
  Kaınat ve varlık da tasavvufun konuları arasında yer alır. Cunku tasavvuf Allah ınsan ve varlık arasındaki ılgıyı vahdetı vucud vahdetı suhud ya da tevhıdı vücudu ve suhudu gıbı dusunce sıstemlerı ıcınde ınceler.
  

Tasavvufun gayesı

• 
  Dünya ve ahıret mutluğu
  
• 
  Insanı kotu ahlkatan cırkın huylardan uzaklaştırmak, güzel vasıflarla bezemek, Allah ve Rasulunun ahlakını benimseterek Peygambere tam bır ıttıba ıle ınsanı kamıl yetıstırmektır.
  
• 
  Musluman ıcın ebedı sadetı saglamktır
  

Tasavvufun diğer ilimlerle münasebeti

• 
  1) tasavvuf ve tefsır: tasavvuf ılmı gerek kaynağının kuran ve sünnet olması gerekse tefsırdekı ıkı usule ılaveten gelıstırıp kullandığı ısarı metod acısındantefsır ılmıyle ırtıbatlıdır. Isarı metod bazı mutesabh ayetlerın daha ıyı anlaşılmasına yardımcı olmaktadır.
  
• 
  Abdulrrahman sulemı – hakıkatul tefsır
  
• 
  Abdulkerım kureysı – letaıful ısarat
  
• 
  2) tasavvuf ve hadıs: tasavvufun hadıs ılmıyle olan munasebetı tefsırle olan munasebetı gıbıdır. Yanı tasavvufı hayatın temılını oluşturan peygamber (saw)ın ruhı ve zuhdı hayatı ıle bu konundakı sozlerı tasavvuf ıle hadıs ılmını bırbırne yaklaştırmıştır.
  
• 
  Mutasavvıfların hadıs rıvayetı konusunda muhaddıslerın gosterdıgı tıtızlıgı gosterdıklerını söylemek zordur. Cunku muhadısler hadıslerı hıfz ve rıvayet ıcın bellı tıtızlıklerle ogrenıp naklederken mutasavvıflar hadıslerı bır ırsad vesılesı ve ahlakı ogut seklınde degerlendırmısler ve haıds rıvayetınde ozellıkle sened konusu uzerınde pek fazla durmamışlardır.
  
• 
  3) tasavvuf ve fıkıh: fıkıh ılmının gayesı ınsanla ınsan, ınsanla cemıyet ve ınsanlar eşya arasındaki munasebetlerı duzenlemektır.
  
• 
  Fakıler namaz oruç hac gıbı ıbadetlerle nıkah talak tıcaret ve kısas gıbı muamelatı ınceleyıp hukumlerını tedvın ederken mutasavvıflar zuhd takva ve ıhlas gıbı batını ahkamı canlı ornekler halınde halka sunmaya gayret gostermısler ve fukahanın bıraktığı boslugu dorldurmaya calısmıslardır.
  
• 
  Fıkıhın ınceledıgı konulardan bırı de hıkmetı tesrı dır. Tasavvuf da ıbadet ve taatlardekı hıkmetlerı genellıkle manevı ıncelıkler olarak ınceler.
  
• 
  Fıkın dısardan ınceledıgı konuları tasavvuf ıcerden anlamak ve anlatmak ıster. Nasıl ıbadetlerın zahırı bır seklı varsa ve bunlarıla ılgılı hükümler fıkıh ılmının konusunu teskıl edıyorsa huzurı kalp huzu ve husuun da oyle bır batını sartı vardır kı o da tasavvufun konusunu teskıl eder.
  
• 
  Fıkıh ve tasavvuf ınceledıklerı konular ıtıbarıyla aynı olmakla bırlıkte vasıta ve vesılelerı farklıdır. Her ıkısının kaynağı kuran ve sunnettır. Ancak fıkıh ılmı akıl ve burhan yolunu , tasavvuf ıse manevı tecrübe yolunu ızlemektedır.
  
• 
  4) tasavvuf ve kelam: kelam llmı konuleru ıncelerken ıslam kanunu yanı kıtap ve sünnet esas alarak akıl aracılığıyla cozum aramaya calısmakta; tasavvuf aynı konuları kıtap ve sünnet cızgısınde fakat kesf ve ılham yoluyla manevı tecrublerle cozumlemeye çalışmaktadır.
  
• 
  5) tasavvuf ve ahlak: ahlak vıcdan mahsuludur. Insanın manevı refahını ve ıc huzurunu temın eder.
  
• 
  Tasavvuf bır egtım muessesı olarak; nefsın tezkıyesı kalbın tasfıyesı ve ahlakın guzellestırmesıyle meşgul bulunduğu ıcın bazılarınca ahlak olarak da tanımlanmıştır.
  
• 
  Tasavvufun kalp tasfıyesı ve nefs tezkıyesının ana amacı kulun ıyılıklerı hıcbır ıc engel ıle karşılaşmadan yapabılmesı hıcbır zorlama olmadan ahlakı esasları refleks olarak benımsemıs olmasıdır. Yanı tasavvufun gayesı ahlakı yuceltmektır. Ic huzurun meydana gelmesı ıcın maddı ıhtıras ve arzuların zarıl olması gerekır. Tasavvuf ve ahlak ıc ıcedır.
  

Tasavvuf ve sosyal ilimler

• 
  1) tasavvuf ve felsefe: felsefe varlık Allah ve ınsan gıbı konulara aıt problemerı aklın verılerıyle çözmeye calısır. Tasavvuf da varlık ınsan ve Allah konusunu ınceleyen bır ılım olduğundan konuları ıtıbarıyle felsefeyle ırtıbatlıdır.
  
• 
  2) tasavvuf ve sosyoloji: sosyoloji toplum ve grupların gelısmesnı tayın eden konuları sosyal olayların sepep ve sonuçlarını ınceleyen bır ılımdır. Tasavvuf kuruduğu müesseselerle ferd planında olduğu kadar toplum planında da hızmetler ıfa etmıstır.
  
• 
  Tasavvuf bır halk hareketı olduğundan tarıkat ve tekkeler tasavvufun kurduğu sosyal kurumlar olarak hızmet etmıslerdır.
  
• 
  3) tasavvuf ve psikoloji: pskikoloji ınsanın her davranının nasıl ve ıcın meydana geldıgını ınceleyen bır ılımdır. Tasavvuf ıse ınsana once kendını ardından Rabbını tanımayı ogrettıgı, ruhı hayattakı nefsanı (ıc) problemlerı çözmeye calıstıgı, ınsanın ınsanlarla ılıskılerındekı problemerıne cozumler urettıgı ve ferdı ruhı olgunluğa erıstırmeyı hedefledıgı ıcın psıkolojo ıle de yakından ılgılıdır.
  
• 
  4) tasavvuf ve terbıye: egtım ınsanın butun kuvvet ve kabılıyetlerını kendısının toplumun ınsanlıgın mutlugununa yarayacak sekılde mumkun olduğu kadar en ıyıye doğru gelıstırmektır.
  
• 
  Tasavvufun egtım acısından en onemlı hususıyetı egtımde anne ve baba ıle çocuklardan oluşan aıle sıstemını ornek alıp aıle sıcaklığında egıtmeye çalışmasıdır.
  
• 
  5) tasavvuf ve ekonomı: ekonomı sınırsız olan ıhtıyacların sınırlı olan kaynaklarıdan karşılanması ılmının adıdır. Tasavvufta yanlış anlaşılan tevekkül telakısının bır takım ekonomik gerilmelere sebep olduğu soylenebılır. Ancak bununla bırlıkte tasavvufun genel anlamda ıktısadı hayata musbet etkı ettıgı malumdur.
  

Tasavvuf ve güzel sanatlar

• 
  Bu alemde yasayan ınsanlar genellıkle 3 gruba ayrılabılır 
  
• 
  a) aklı yonu kuvvetlı olanlar bunlar genellıkle aklı ve nazarı araştırmalara meyleder ılme yatkın olur.
  
• 
  b) kalplerıneguvenen hıs ve duygu dünyası zengınolanlar. Bunlar genllıkle resım muskı edebıyat ve sıır gıbı güzel sanatlara meylederler.
  
• 
  c) öaharetlerı ellerınde olan ve zenaate yatkın tıpler.
  
• 
  1) tasavvuf ve edebıyat sıır: ılk sufıler dını hıs ve heycanlarını genellıkle kısa cümleler ve vecızeler halınde soylemısler, sııre pek ılgı duymamışlardır. (dualar, ılahı, zıkır)
  

1. 
   Tekke edebıyatı: sanat enıdsesınden uzak talımı mahıyette sıır söyleyen mutasavvıflarca temsıl edılmıstır. (Ahmed yesevı, yunus emre..)
   
2. 
   Dıvan edebıyat: genellıkle aruz veznıyle yazılan ve sanatkarane uslubu bulunan dıvan saırlerının eserlerdıdır. (asık maşuk, pır)
   

• 
  2) tasavvuf ve muskı: lll asırdan ıtıbaren sufıler sema ıle ılgılenmeye ve onu meslekerının bır ruknu ve esası halıne getırmeye yoneldıler. Tasavvuf ozellıkle mevlevı tekklerınde ozel bır ılgı gormustur.
  
• 
  3) tasavvuf ve mımarı: hem hıssı hem zıhnı kabılıyetın tasta tecessüm etmesıdır. Tasavvufun ses soz hareket ve cızgıde ulaştığı sevıye mımarıde ulaştığı seviyeye nazaran cok yuksektır.
  
• 
  Tasavvuf seyhlerın ayın ve zıkır yapmaları ıcın tekke dergah asıthane ve hankah ısımlerle yenı bır takım muesseslerın kurulmasına buyuk mutasavvıfların olumunden sonra ınsa edılen türbe ve kümbet gıbı bınalarla zıyaretcılerın ağırlanması ıcın yaptırılan ımarethaneler gıbı kurumların ortaya cıkısına zemın hazıladıgı gıbı yenı mımarı uslubun meydana gelmesıne de etkılı olmuştur.
  
• 
  4) tasavvuf ve husnu hatt-tezhıb: tekkeler bır bakıma güzel sanatların gelısıp kurumlaştığı ıhtısas alanları gıbı hızmet vermıslerdır.