Andijon iqtisodiyot va qurilish instituti Iqtisod-qurulish fakulteti iqtisodiyot yo’nalishi

1.2 Erkin savdo xududlari va bojxona ittifoqlari.

Mamlakat o’rtasida xalkaro savdo munosabatlarini rivojlanishi, ular tomonidan xar xil integratsion tuzilmalarni tashkil kilinishiga olib keldi. Keyingi un yilliklarda butun dunyo xujaligini kamrab olgan zamonaviy liberallashtirish jarayonlari uzaro boglik ikki tendensiya bilan aniklanadilar. Birinchidan xalkaroiqtisodiymunosabatlarni proteksionistik tusiklardan sekin asta xalos bulishi bulsa, ikkinchidan uzaroiqtisodiymunosabatlarni liberallashdir. Bu jarayon bir gurux davlatlar o’rtasidaiqtisodiyxamkorlik ittifoklari yoki ochiq savdo zonalarini tashkil etish kurinishida amalga oshiriladi. Misol uchun AQSH, Kanada va Meksika davlatlari o’rtasida Shimoliy Amerika erkin savdo zonasi tashkil etilgan. Xuddi shunday xududiy tashkilot ACEAH Osiyo Tinch okeani mintakadagi davlatlar o’rtasida tashkil etilgan. Maistrix Kelishuvini va Yevropaiqtisodiyxududni tashkil etish buyicha shartnomani imzolanishi natijasida Yevropadagi bir gurux davlatlar yangi integrallashgan jamiyatga kadam kuydilar.

Davlatlar o’rtasidagiiqtisodiyintegrallashuv jarayonlarini tobora rivojlanib borishi ularni iktisodiyotlarini rivojlanish darajasidagi tafovutlarni sekin asta kamayib borishiga olib keladi. Bunday tafovutlarni kamayib borishi esa bu davlatlar tashkiiqtisodiyalokalarni yanada erkinlashuviga, iktisodiyotlarni ochiqlik darajasini oshishiga olib keladi.
Ochiqiqtisodiyxududlar iktisodiyoti tashki dunyoga ochiqlikni eng yukori darajasiga egadir. Ularda tashkil etilgan bojxona, solik va investitsiyalarini jalb etish jarayonini tezlatadi.
Ochiqiqtisodiyxududlarni amalda dunyo xujaligi buyicha xarakat kilib yurgan kapitallarni ushlab koluvchi tutkichlar, kopkonlar desa buladi. Ochiqiqtisodiyxududlar, mamlakat ichidaiqtisodiyjarayonlarni jadallashtirish maksadida chet el kapitalini jalb etish bilan bir katorda, yana kuyidagi uchta asosiy masalalarni xal etish uchun xizmat kiladi:
• eksportga tovarlar ishlab chiqarishni ko’p aytirish orkali valyuta tushumlarini oshirish;
• ish bilan bandlikni oshirish;
• ochiq iktichodiy zonalarni yangi xujalik yuritish usullarini tajribadan utkazish, yangi ishlab chiqarish texnologiyalarini sinab kurish poligoniga aylantirish.
Mamlakat xududida ochiqiqtisodiyzonalarni tashkil etishni yana bir sababi, mamlakat uz iktisodiyotini chet el kapitali uchun butunlay ochishdan manfaatdor emasligidadir. Ochiqiqtisodiyzonalarni tashkil etish dunyo tajribasi shuni kursatadiki, ochiqiqtisodiyzonalarni tashkil etish bir tomondan davlat iktisodiyotini butunlay xujaligiga integratsiyalashuvini tezlatsa, ikkinchi tomondan bu xududlarda ishlab sikarishni ba’zi bir turlarini rivojlantirish maksadida imtiyozlar yaratishdir. Erkiniqtisodiyxududlarni tarixi 1510 yildan boshlanadi. Shu yili ispan konkistadori Vasko Nunyes de Balbao panama kirgogiga tushdi va ikki okeanning ajratib turuvchi buynida uz sheriklari bilan birgalikda «tijorat portiga» asos soldi. Xuddi shu yerda dunyo tajribasida birinchi marta bojxona kurigidan utkazish kullanildi.
Xozirgi kunda EIX lariqtisodiyrivojlanish jixatdan xar xil bulgan davlatlarda, yangi industrial davlatlarda, rivojlanayotgan davlatlarda, shuningdek bozor iktisodiyotiga utayotgan davlatlarda mavjuddirlar.
Agarda 1960 yil bu davlatlarda EIX lar soni 2 tagacha teng bulgan bulsa, 1975 yili ular soni 79 tani, 1981 yili 96 tani, 1985 yili 264 tani, 90- yillarni o’rtalariga kelib ularni soni 900 tadan oshib ketdi. EIX lar orkali dunyo savdo oboroti xajmini 10/% utadi, ularda eksport va import xajmini usish darajasi juda yukoridir. BMT ni trans – milliy korparatsiyalar buyicha markazi mutaxasislarni baxolashiga 90- yillarni o’rtalariga kelib EIX da mashgul bulganlar soni 3 mln kishidan oshib ketgan.
Dunyo tajribasida EIX larni xilma – xil turlari mavjud bulib, ularni xar biri yukorida yukorida keltirilgan umumiy xususiyatlar bilan birga uziga xos xususiyatlarga xam egadir. Uziga xos xususiyatlar xar bir aloxida xolda ko’p gina omillar, omillar tuplami bilan ifodalanadi.
Bunday omillar katoriga kuyidagilarni kursatish mumkin: joylashish joyi; konfiguratsiyasi; EIX joylashgan xududni kattaligi; ishlab chiqarish va boshka resurslarni mavjudligi va sifati; shu resurslardan foydalanishda tabiiy,iqtisodiyva boshka sharoitlarini uziga xos xususiyatlari; EIX larni tashkil etilishida davlatni uz oldiga va EIX oldiga kuygan masalalari; EIXlarda davlat tomonidan ruxsat etilgan xujalik faoliyatlari; xududlarni milliy karamligi va boshkalar.
EIX lar bilan bir katorda dnyo tajribasida uni aloxida turi – offsher xududlari mavjuddir. Xuddi ana shunday xududni tarifi Kiota konvensiyasida berilgan. Bunday xududlar uchun kuyidagi uchta belgi taalluklidir:
Birinchidan, ular dunyo bozoriga xizmat kursatish uchun tashkil etiladilar;
Ikkinchidan, ularga mamlakatni boshka xududlarida amalda bulgan solik normalari va bojxona chegaralari taallukli emas;
Uchinchidan, ular ma’lum ma’noda «erkin» bulishlaridan kat’iy nazar, ularga tashkiiqtisodiyalokalarni davlat tomonidan tartibga solish tegishli buladi.
Yevropada shunday xududlardan birinchisi 50- yillarni oxirlarida Irlandiyada vujudga keldi, shundan keyin ular asosan rivojlanyotgan davlatlarda tarkala boshladilar, ular importni urnini bosishdan eksport ishlab chiqarishga utishni asosiy kuroli sifatida kullay boshladilar.
Shunga uxshash xududlarni 80- yillarni o’rtalariga kelib ommaviyligi osha boshladi. Bunga sabab iktisodiyoti eksportga karatilgan bir kator rivojlanayotgan davlatlarni yangi industrial davlatlar katoriga kirishidir.
Ochiq ikimsodiy xududlarni tashkiliy funksional tuzilishi rang barangdir. Ba’zida ularni sinflash juda kiyindir. Chunki bir turdagi ochiqiqtisodiyxudud uzida bir necha turdagi ochiqiqtisodiyxududlarni xususiyatlarini uzida mujassamlashtirgan buladi. Shunga karamay Rossiyalik mutaxasislar tomonidan ishlab chiqarilgan uslubiyatga asosan ochiqiqtisodiyxususiyatlarni xujalik ixtisoslashuvi belgilashga asosan kuyidagi guruxlarga bulish mumkin
Ochiq itisodiy xududlarni birinchi guruxi savdo xududlari guruxi deb atalib, bu guruxga erkin bojxona, bond omborlari, erkin portlar, erkin savdo xududlari kabi ochiqiqtisodiyxududlar kiradi.
Ochiqiqtisodiyxududlarni eng sodda shakli – bu erkin bojxona xududlaridir. Bu turdagi ochiqiqtisodiyxududlar moxiyatiga, tashkil etilish tarixiga kura ochiqiqtisodiyxududlarni birinchi avlodiga mansubdir. Ular 17-18 asrlardan byon mavjuddirlar. Bunday xududlarni tashkil etilishi davlatlar o’rtasidagi savdo-sotikni rivojlantirshga xizmat kilganlar. Buyuk Temur davlatda xam «Buyuk ipak yulida» shunday xududlar tashkil etilgan. Bu guruxga kiruvchi «erkinbojxona xududlari eksportiga muljallangan tovarlarni saklash, ularga bir muncha ishlov berish, xamda tovarlarni sotuvga tayyorlash maksadida tashkil etilganlar. Erkin portlar esa davlatlarni dengiz portlarida, bu yerga chet davlatlarni savdo kemalarini jalb etish, bu yerda ularga, kemalardagi tovarlarga bir muncha ishlov berish maksadida tashkil etilganlar. Bu guruxga kiruvchi erkin savdo xududlari esa davlatlar o’rtasidagi savdo-sotik jarayonlarini yanada rivojlantirish, iktisodiyotlarini rivojlantirishga kumaklashish maksadida tashkil etilganlar. Misol uchun MDX davlatlaridan untasi, ya’ni Rossiya, Ueraina, Belorus respublikasi, Gruziya, Moldava, Ozarbayjo xamda Markaziy Osiyo respublikalari o’rtasida imzolangan shartnomaga asosan erkin savdo xududi tashkil etilgan. Bu xudud shartnomani imzolagan davlatlar xududlaridan iboratdir. Shartnomaga asosan bu xududlarda ishlab chiqarilgan tovarlardan ularni import kilinayotgan bojxona bojlari undirilmaydi. Ochiq savdo xududlarini, ochiqiqtisodiyxududlarni birinchi avlodi deyilishiga sabab bu xududlarda davlatlararo savdo-sotikni rivojlanishi bu xududlarda savdo-sotikni rivojlantirishga xizmat kiluvchi tarmoklarni ishlab chiqarishni rivojlanishiga sabab buladi.
Ochiq savdo xududlarda ochiq iktisodiy xududlarni dunyoda keng tarqalgan turidir. Bunday xududlar AQSH da ko’p tarqalgan. 1934 yilda AQSH da tashki savdo zonalari tugrisida qonunni kabul kilinishi bunday zonalarni tashkil etish jarayonlarini tezlatib yubordi. Qonunga asosan davlat xududida faoliyat kursatayotgan erkin savdo zonalari umumiyo axamiyatga ega bulgan va maxsus(subzonalarga) bulinadi.
Umumiy axamiyatga ega bulgan zonalar katta bulmagan joyni egallab (bir necha kv km), ularda olib kirlgan tovarlarni joylashtirish, ya’ni sortirovka, markirovka, qaytadan ishlov berish amlga oshiriladi.
Subzonalar esa aloxida katta kompaniyalar uchun tashkil etilib ularda eksportga muljallangan va importni urnini bosuvchi tovarlar ishlab chiqariladi. Subzonalar erkin savdo zonalari bilan importni urnini bosadigan iovarlar ishlab chiqaruvchi zonalarni kombinatsiyasi natijasida xosil bulgan. 90- yillarni urtalariga kelib AQSH da 500 yakin erkin savdo zonalari mavjud edi.
Savdo ombor xududlari tarkibida mutaxasislar tashki savdo xududlari (AQSH), erkin bojxona xududlari (Vengriya, Yugoslaviya), erkin bojsiz xududlarni ajratadilar(Bolgariya) va erkin portlar(Germaniya). Savdo ombori xududlari nafakat tovarlarni kabul kilish, saklash (odatda 1 yilgacha muddatga) keyinyaalik ularni sotib olish va sotish uchun qayta ishlash uchun tashkil etiladilar., balki shuningdek tovarlarni iste’mol xususiyatlarini yaxshilovchi jarayonlarni amalga oshirish uchun xam tashkil etiladilar.
Ularni teritoriyalaridan korxonalar bojxona bojlarini shuningdek tovarlarni iste’mol xususiyatlarini yaxshilanishi natijasida kushilgan kiymat soligini undirilmagan xolda keng ravishda kurgazma faoliyati bilan shugullanishlari , savdo-sotikni tashkil etishlari, bank va chugurta xizmatlarini tklif etishlari mumkin.
Bunday xududlar katoriga bojsiz dukonlar dyuti-frila xam kiradi. Bular katta aeroportlar va dengiz portlarida tashkil etilib ularda bojsiz tovarlar chakana savdosi malga oshiriladi. Shuning uchun ular ko’p xollarda konsignatsion omborlar, xonalarni kurgazmalar utkazish uchun ijaraga berish orkali kushimcha valyuta tushumlarini ta’minlaydiganlar.
Barcha savdo ombor xududlari asosan daryo va dengiz portlprida, temir yul uzellarida, aeroportlarda, ya’ni tovarlar va yulovchilarni tranziti joylarida. Ular xamma vakt mamlakat iktisodiy xududidan bojxona va davlat chegarasi orkali ajratilgandir.
Erkin portlar – savdo ombor xududini turi sifatida aytib utilgan funksiyalardan tashkari ortish, tushirish, qaytadan ortish amallarini bajaradilar.
Savdo xududlari tarakkiyoti jarayonida tranzit savdosini yengillashtirish vazifalari katoriga kushimcha ichki bozorga muljallangan tovarlarni ishlab chiqarish vazifalarini amalga oshiradilar.
Sanoat-ishlab chiqarish xududlari ochiq iktisodiy xududlarni ikkinchi avlodiga mansub bulib, ular ochiq savdo zonalarini evolyusiyasi natijasida xosil bulganlar. Sanoat ishlab chiqarish zonalari maxsus bojxona rejimlari urnatilgan territoriyalarda tashkil etiladi va ularda eksport uchun importni urnini bosadigan tovarlar ishlab chiqariladi. Bu zona chubyektlari solik va moliya imtiyozlari beriladi. Xozirgi kunda dunyoda ayniksa rivojlanayotgan davlatlarda eksport ishlab chiqarish zonalari keng tarqalgandir. Bunday zonalarni xozirgi zamonmodeli 1959 yil Irlandiyani Shenon aeroportida tashkil etilgan ochiq iktisodiy zonadan boshlanadi. Bunday zonalarni tashkil kilishdan ayniksa chngi industrial davlatlar ko’p samara kurdilar.
Eksport ishlab sikarish zonalarini tashkil etish rivojlanayotgan davlatlar iktisodiyoti bilan boglikdir. Chunki 60- yillarni urtalarida bu bu davlatlarda eksportni kullab kuvvatlash, yangi ish joylarini tashkil etish msalalari paydo buldi.
Texnika – tadbik etish iktisodiy xududlar ochiq iktisodiy xududlarni uchinchi avlodiga mansub bulib, ular ko’p incha uz-uzidan yoki davlat tomonidan yirik ilmiy markazlar atrofida tashkil etiladilar. Ularda milliy va xorijiy ilmiy tekshirish, loyixalash institutlari, ilmiy ishlab chiqarish firmalari yigiladi va ularni xammasi yagona solik va moliya imtiyozlari tizimidan foydalanadilar.
Bunday xududlarni tashkil etilishi ishlab sikarish jarayonlarini yangi zamonaviy texnologiyalar asosida yanada takomillashtirish, ishlab chiqarishni samaradorligini oshirish, ishlab chiqarilayotgan tovarlarni dunyo bozorlaridagi rakobatdoshlik darajasini oshirish imkonini beradi.
Ishlab chiqarishni rivojlanishi va unga xizmat kiluvchi ilmiy texnika markazlarini tashkil etilishi bu korxona va tashkilotlarga bank, sugurta va boshka turdagi xizmatlar kursatuvchi tuzilmalarni rivojlantirishni takazo kiladi. Shuning natijasida ochiq iktisodiy xududlarni navbatdagi avlodi – servis xududlari tashkil etilgan. Servis xududlarga offshor zonalari va solik gavnalari ularda yaratilgan moliya – valyuta fiskal rejimlari buyicha yaratilgan imtiyozlar bilan uziga tadbirkorni jalb etadi.
Offshor xududida ruyxatdan utgan solik va boshka imtiyozlarga da’vogar firmalarga kuyiladigan talablardan biri, ularni offshor zona joylashgan davlatni rezidenti bulmasligi uni xududida foyda olmaslik. Solik gavanlarini offshor xududlaridan farki shundaki uni xududidagi barcha firmalar birday barcha turdagi yoki ayrim turdagi faoliyatlari uchun solik imtiyozlaridan foydalanadilar. Xozirgi kunda dunyoda 300 dan ziyod offshor markazlari mavjuddir. Ularning ichidan 70 ga yakini solik gavanlaridir. Anchadan beri offshor xududlar tashkil topgan davlatlar katoriga Lixtenshteyn, Panama, Nomand orollari, Antil orollari, Gonkong, Liberiya, Irlandiya, Shvetsariya davlatlari kiradi.
Offshor xududlarida joylashgan ishlab chiqarish, savdo, bank, sugurta va boshka kompaniyalar umuman solik tulashdan ozod etilganlar yoki uncha katta bulmagan pashshal soligiga tortiladilar. Offshor xududlaridagi imtiyozli rejim na fakat solikka tortilmaslik, undirilayotgan solik mikdorini kamligi bilan, balki valyuta buyicha chegaralshni yukligi foydani erkin ravishda olib chikib ketish, chet el investorlari uchun bojxona bojlari va yigimlarini yukligi va boshka turdagi yengilliklar bilan xarakterlanadi.
Ochiq iktisodiy xududlarni keyingi turi bu kompleks xududlaridir. Bu xududlar mamlakat xududida mavjud bulgan umumiy rejimdan farkli ularok uziga xos imtiyozli rejimlarga ega bulgan ma’muriy teritorial bulinmalarga aytiladi. Bular katoriga Xitoyda tashkil etilgan 5 ta maxsus iktisodiy xududlar, Braziliyadagi «Manaus», Argentinadagi «Olovli yer», xamda rivojlangan davlatlar tomonidan depressiya xududlarida tashkil etilyotgan komples zonalari kiradi.
90- yillardan boshlab davlatlar urtasidagi iktisodiy alokalarni yanada rivojlanishi, ularni bir – biriga bogliklik darajasini oshishi, davlatlarda mavjud u yoki bu turdagi resurslardan unumli foydalanish maksadida xalkaro iktisodiy xududlar tashkil etila boshlandi. Xozirgi kunda Tumangan (Tumanszyan) xalkaro iktisodiy xududni tashkil etish buyicha lyixa tayyorlangan. Bu ochiq iktisodiy xududni Rossiya, Xitoy va Koreya xalk demokratik respublikalarini chegaralarini tutashgan joyida tashkil etish muljallangan. Loyixa 20 yilga muljallangan bulib, uni kiymati birinchi boskichda 90- 110 mlrd dollar mikdorida baxolanayapti.
Bu ochiq iktisodiy xududni tashkil etishda Yaponiya, Janubiy Koreya, Mongoliya, Xitoy, KXDR va Rossiya davlatlarini ishtiroki kuzda tutilayapti. Ochiq iktisodiy xududda loyixaga kura katta port ko’p sondagi sanoat ishlab chiqarish korxonalarini kurish kuzda tutilgan xududda tashkil etilajak ishlab chiqarish korxonalarini Xitoy va Koreya ishchi kuchi Rossiya bu korxonalarga qayta ishlash uchun xom ashyo yetkazib berishlari kuzda tutilgan.