Aydın Mədətoğlu (Qasımlı) TÜRKÇÜLƏR (Tarixi – siyasi-ideoloji oçerklər)

1.2. Böyük Hun Xaqani Mətə
İlk öncə “Tüfan”dan əvvəlki Birinci Böyük Turan İmperatorluğunun (Ceyms Çörçvordun yazdığı kimi Böyük Uyğur İmperatorluğunun – A.M.), Oğuz Xaqanın (Alp Ər Tonqanın, Əfrasiyabın – A.M.) yaratdığı İkinci Böyük Turan İmperatorluğunun, daha sonra Saka (İskit, Skif) Türklərinin yaratdığı Saka İmperatorluğunun davamı olan Böyük Hun İmperatorluğunun əsasını eradan əvvəl 220-ci ildə Mətənin atası Teoman (Tuman) qoymuşdur. Eradan əvvəl 220-209-cu illərdə ayrı-ayrı Türk boylarını öz bayrağı altında toplayan Teoman Çinin bəzi bölgələrini və digər qonşu ölkələri də öz hakimiyyəti altına alaraq böyük bir İmperatorluq yaratmağa müvəffəq olmuşdur. Teoman Tanhunun (“Tanhu” Hun Türklərinin dilində “İmperator” deməkdir – A.M.) 11 illik (eradan əvvəl 220-209-cu illər) hakimiyyətindən sonra taxta çıxan oğlu Mətə (Çinlilər “Mətə”nin adını “Mao-tum şəklində yazmışlar – A.M.)eradan əvvəl 209-cu ildə “Hun Tanhusu” elan edilmişdi.

35 illik (eradan əvvəl 209-175-ci illər) hakimiyyəti dövründə Mətə bütün ətrafdakı Türk, Moğol və Tunquz qövmlərini bir araya toplayaraq bütün Altay, sonra isə Hindistan və Xəzər dənizinə qədər Asiyanın mühüm bir qismini fəth etmişdi. Mətənin dövründə Türk Hun Xaqanlığı Sakit okeandan Xəzər dənizinə, Tibet və Kəşmirdən Şimali Sibirə qədər 18 milyon kilometrlik böyük bir ərazini əhatə edirdi. Mətənin sayəsində Çin, Hindistan və Persiya xaric Asiyanın bütünü Türklərin əlinə keçmişdi. Tədqiqtçılar göstərirlər ki, Mətə kimi xüsusi bir hərb dühasının, təşkilatçı bir dövlət adamının sayəsində Hun Türkləri Cahan hakimiyyətinə yiyələnmiş, onun qurduğu İmperatorluq ərazi baxımından Əhəmənilərin, Makedoniyalı İsgəndərin və Roma İmperatorluğunun ərazilərindən daha geniş olmuş, Mətə strateji baxımdan Kir, İskəndər və Sezardan üstün olmuş, bu cahangirlərin heç biri dünya coğrafiyası üzərində Mətə dərəcəsində geniş hərbi hərəkatlara girişməmişlər (Seçmələr bizimdir – A.M. Bax: Yılmaz Öztuna, Böyük Türkiyə tarihi. Birinci cilt, İstanbul 1988, səh. 47-78, 59).

İlk öncə Tunquz – Moğol qəbilələr birliyi olan Tunq – huları məğlub edərək hakimiyyətini Quzey Peçiliyə qədər genişləndirən Mətə Xaqan güney –batiya dönmüş və Orta Asiyadakı Yüəçiləri oradan qovub çıxarmış, güneyə yönələrək Ordos bölgəsini ələ keçirmiş və oradan da Çinə yürüşə başlayaraq Mai-yi, Tai-yuan şəhərlərini zəbt etmişdi. Mətə Çindəki Xan sülaləsinin qurucusu İmperator Kaotinin 320 minlik piyada ordusunu eradan əvvəl 201-ci ildə mühasirəyə almış, əlacsız qalan İmperator Kaotin vaxtilə çinlilər tərəfindən zəbt edilmiş Türklərin yaşadığı bütün torpaqları Hun dövlətinə qaytarmış, illik vergi verməklə sülh bağlamış, özünü və ordusunu qurtarmağa müvəffəq olmuşdu.

Çin ilə ticarət əlaqələri yaradan Mətə İrtış yatağına qədər olan Qırğız məmləkətini və buranın qərbindəki Tinqlinqlərin ərazilərini, bəzi qədim Oqurların qolları ilə məskun əraziləri və Şimali Türküstanı zəbt edərək Issık gölü ətrafındakı Vusunları da öz hakimiyyəti altına almışdı.

Beləliklə, Böyük Hun hökmdarı Mətə o dövrdə Asiya qitəsində yaşayan Türk soyundan olan əksər topluluqları öz hakimiyyəti altında birləşdirməyə müvəffəq olmuşdu. İmperatorluğun sərhədlərini Mancuriyadan Aral gölünə, Qərbi Sibirdən Qobu çöllərinə və Tibetə qədər genişləndirən Mətənin tabeliyində Türk boyları ilə yanaşı Moğol, Tunquz və Çinlilər də var idi.

Mətə tərəfindən Çin hökmdarına göndərilən eradan əvvəl 177-ci il tarixli bir məktubdan anlaşıldığına görə, Hun dövlətinə bağlı qövmlərin sayı 26 idi və Tanhu (İmperator) Mətənin ifadəsi ilə bunların hamısı “yay gərən xalq” yəni “Hun” olmuşdular.

“Göy Tanrının yer üzündəki təmsilçisi”, “Göy Tanrı qədər müqəddəs” sayılan Mətənin yaratdığı Hun İmperatorluğu mülkü və hərbi təşkilatı ilə, daxili və xarici siyasəti ilə, dini ilə, ordusu və hərbi taktikası ilə, sənəti ilə yüksək vəsfli bir cəmiyyət halında daha sonraları əsrlər boyunca bütün Türk dövlətlərinə örnək olmuşdu.

Mətə Xaqanın sayəsində Hun türkləri Koreyadan Macar Ovasına qədər olan ərazilərə sülh, əmin-amanlıq və rifah gətirmişdilər. Məşhur Hun tədqiqatçısı De Groot özünün “Hunlar” adlı əsərində göstərir ki: “Mətə Çin İmperatoruna yazdığı bir məktubda ona hakimiyyəti altında olan qövmlərin qüdrətli Hun İmperatorluğunun bütün nemətlərindən faydalandıqlarını, sülh və səadət içində yaşadıqlarını bildirmişdi” (Bax: De Groot, Die Hunnen, Berlin 1927, səh.74).

Mətə taxta çıxınca dövlət quruluşunda yeni qaydalar tətbiq etmiş, cox nizamlı ordu yaratmış, İmperatorluğu 24 ordu başçısı arasında bölüşdürmüş, hər komandanın ixtiyarına on min süvaridən ibarət bir tümən vermişdi.

Mətə ordusunu dəmir intizama alışdırmış, döyüş anlarında özünün fit çalan oxunu haraya atardısa, əskərlərinin də qeyd-şərtsiz dərhal oxlarını o istiqamətə atmaları gərəkirdi. Bu işdə ən kiçik tərəddüd və ya səhv ölümlə cəzalandırılırdı.

Çin mənbələrinin verdiyi məlumata görə, Mətə eradan əvvəl 177-ci ilə aid digər bir məktubunda bildirmişdi ki: “Yay gərməsini bilən bütün qövmlər birləşdi”. Mətənin ordusunda əsas silahlar yay, ox, mizraq və qılınc idi. Hun əskərləri kənarları kürklü dolmandan ibarət dəri paltarlar, ayaqlarına çəkmə geyər, bellərinə toqqalı dəri kəmərlər bağlayar, başlarına kalpaq keçirərdilər. (Bax: Prot. Dr. Laszlo Rasonyi, Tarihte Türklük, Ankara 1971, səh.66,67).

Mətə öz müəzzəm ordusunu onluq sistemi əsasında qurmuş, ordunun başına onbaşı, yüzbaşı, minbaşı və tümənbaşılar təyin etmişdi (Bax: Prof.Dr. Anil Çeçen, Türk devletleri, Ankara 2003, səh.53).

Mətənin yaratdığı Hun İmperatorluğunda ən önəmli vəzifə və ünvanlar sol və sağa görə bölünmüş, sol tərəf aparıcı ünsür sayılmışdı. Çünki Günəşi öyən Türklərdə üzü cənuba çevirəndə sol tərəf Günəşin doğduğu yer idi. Hunlarda bu vəziyyət “Sol Bilgə Eliq” (Sol bilikli hökmdar) və “Sağ Bilgə Eliq” (Sağ bilikli hökmdar) olaraq adlandırılmışdı. Sol Bilgə Eliq Böyük Tanhunun (İmperatorun) soyundan olmaqla vəliəhd sayılmışdır. İstər sol, istərsə də sağ hökmdarlar Tanhunun qardaş və oğullarından ibarət olmuşdur.

Mətə və Mətədən sonrakı bütün Hun hökmdarları Göy Tanrı tərəfindən taxta çıxdıqlarına, Göy Tanrının onlara vəzifələrini yerinə yetirməsi üçün fərdi qabiliyyət və üstünlüklər verdiyinə inanmışlar.

Mətənin başçılığı ilə öz paytaxtlarını Ötükəndə yaradan Hun Türkləri yüksək sənət əsərləri ilə bu bölgəni bəzəmiş, Hun Türklərinin sayəsində bütün Altay bölgəsi o dövr Türk mədəniyyət mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi. Hun Türklərinə məxsus Altay dağlarındakı zəngin kurqanlar bunu sübut etməkdədir. Bu kurqanlardan tapılan düz və əyri qılınclar, qızıldan və gümüşdən işlənmiş müxtəlif əşyalar, ayrı-ayrı əşyalar üzərindəki ov səhnələri, müxtəlif heyvan rəsmləri, bronz üzərindəki heyvan heykəlcikləri, yarı insan, yarı maral formasında ruhları təmsil edən heykəllər, Hun Türklərinin kutsal saydıqları xallı maral fiqurları, at heykəlləri, göy cisimlərinin rəsmləri və s. Hun Türklərinin günümüzədək gəlib çatan maddi mədəniyyət nümunələridir.

Mətə Xaqanın dövründə Türk sənəti Qara dənizin quzeyindən Sakit Okean sahillərinə qədər hakim bir mövqeyə yüksəlmişdi. Mətənin dövründə o zamana qədər dağınıq halda olan Türk qovmlərinin mədəniyyət mərkəzləri birləşdirilmiş, Türk qovmləri arasında üslub bənzərliyi təşəkkül tapmış, Türklərin yenidən millət halına gəlməsində mühüm rol oynamışdı ki, bütün bunlar siyasi birliyin və böyük bir İmperatorluğun bəxş etdiyi nemətlərdəndir.

Mətənin başçılığı ilə Hun Türkləri Uzaq Şərqlə Yaxın Şərq mədəniyyətləri arasında əlaqə yaradaraq, Asiyanın iki ucu arasında mədəniyyətləri çulğalaşdıraraq insanlıq tarixində mühüm rol oynamışlar. Mətənin eradan əvvəl 177-ci il səfərində Xəzər dənizinə, yəni Avropa qapılarına erişməsi onu Yaxın Şərqin də əlaqələndiyi bir şəxsiyyətə çevirmişdi. Mətəni yalnız şimalda Şimal Buzlu Okean, cənubda Himalay dağları, şərqdə Sakit Okean, qərbdə isə Xəzər dənizi və Ural dağları durdura bilmişdi. (seçmələr bizimdir – A.M. Bax: Yılmaz Öztuna, Böyük Türkiye tarihi, birinci cilt, İstanbul 1983, səh.59 .)

Mətənin dövründə də Hun Türkləri “Göy Tanrı” dedikləri tək Tanrıya inanmışdılar. Bu baxımdan onların dünyaya hökm etmək üçün yaradıldıqları və bu müqəddəs işin yerinə yetirilməsinin Göy Tanrı əmri olduğu haqqındakı qənaətləri çox səmimi idi.

Hun Türklərində “Vətən, torpaq” müqəddəs sayılmışdı. Mətənin “Torpaq millətin köküdür” kimi məşhur ifadəsi tarixi qaynaqlarda xüsusi qeyd edilmişdi.

Yalnız piyada ordu birliklərindən ibarət çinlilər Mətədən sonra Hun Türklərini təqlid edərək ilk dəfə atı yəhərləmiş, süvari ordu birlikləri yaratmış, əskərləri Çinli qiyafəti ilə ata minmək çətin olduğundan Hun Türkləri kimi şalvar geymişlər.

Mətə oğullarına milli birliyə bağlı qalmalarını və Türk törələrinə əməl etmələrini tövsiyyə etsə də Mətənin ölümündən sonra oğlu Tan-hu (İmperator) Ki-ok (eradan əvvəl 174-160-cı illər) Böyük Hun İmperatorluğunun əzəmətini qoruyub saxlasa da İmperatorluğun ərazisini daha da genişləndirsə də Türk törəsinə və atası Mətənin tövsiyyəsinə əməl etməyərək böyük bir tarixi yanlışlıq yapmış, Çin prensesi ilə evlənmiş, bununla da Türk dövlətçilik tarixi baxımından pis nəticələr verə biləcək bir cığır açmış, Türk dövlətlərinin məhvinə aparacaq bir ənənənin əsasını qoymuşdu. Mətənin oğlu Ki-okun dövründə bu yanlışlıq bir o qədər hiss olunmasa da, onun ölümündən sonra oğlu Tanhu Kun-sin (eradan əvvəl 160-126-cı illər) də bu səhvi təkrarlayaraq Çinli prenseslə evlənmiş və beləliklə də Çin cəsusları və diplomatları bu prenseslər vasitəsilə Hun İmperatorluq sarayına yol tapmış, Türk ordu sistemini və silahlarını mənimsəyib Çin ordusuna tətbiq etmiş, ilk dəfə olaraq Çin ordusunda Hun tərzində suvari birlikləri yaratmış və nəhayət bizim eranın III əsrinin başlanğıcında Böyük Hun İmperatorluğunu parçalamağa müvəffəq olmuşdular.

Bəzi tədqiqatçılar Böyük Hun İmperatoru Mətə ilə İkinci Böyük Turan İmperatorluğunun yaradıcısı Oğuz Xaqanı (Alp Ər Tonqanı, Əfrasiyabı) eyniləşdirmişlər. (Bax: Prof.Dr.Osman Turan, Türk cihan hakimiyeti mefkuresi tarihi, Ahkara 1969, səh 78; Yılmaz Öztuna, Büyük Türkiye tarihi, I cilt, İstanbul 1983, səh. 48,52; Rəfik Özdək, Türkün qızıl kitabı, Bakı 1992, səh 6, 60 və s .

Halbuki, təkcə “Avesta”nın yazıldığı eradan əvvəl 1300-cü ili və bu müqəddəs kitabda Əfrasiyabın (Oğuz Xaqanın, Alp Ər Tonqanın) adının çəkilməsini nəzərə alsaq Hun hökmdarı Mətə ilə Turan İmperatoru Oğuz Xaqanı (Alp Ər Tonqanı, Əfrasiyabı) ən azı min yüz (1100) illik bir zaman kəsiyi ayırır.

Mətənin yaratdığı Böyük Hun İmperatorluğu özündən əvvəlki Birinci və İkinci Böyük Turan İmperatorluqları (Birinci və İkinci Böyük Turan İmperatorluğu haqqında geniş məlumat üçün bax: Aydın Mədətoğlu Qasımlı, Türklər, Bakı 2012) və Saka (Skif, İskit) İmperatorluğu kimi Türk tarixi və Türk dövlətçilik tarixində önəmli rol oynamışdı. Mətə Xaqanın yaratdığı Böyük Hun İmperatorluğu özündən sonrakı bütün Türk dövlət və İmperatorluqları üçün örnək olmuşdur.

Mətə Xaqan eradan əvvəl 174-cü ildə vəfat etmişdir.

Ruhu şad olsun! Amin.

Böyük Türk Xaqanı Atilla

1.3. "Tanrının qırmancı" Böyük Türk Xaqanı - Atilla
İlk Qərbi Hun Türklərinin Başbuğu olan Balamirlə başlayan, Basık və Kursıkla davam etdirilən, Ulduz, Karadon və xüsusilə Ruqa kimi xaqanlar tərəfindən böyük bir İmperatorluğa çevrilən Qərbi Hun İmperatorluğunun ən parlaq dövrü tarixi mənbələrdə "Tanrının Qırmancı" adını alan Atillanın adı ilə bağlıdır. Bir çox tədqiqatçıların fikrincə, "Türk ad vermə gələnəyinə görə İtil (indiki Volqa) çayı kənarında anadan olduğu üçün Cahangir Atilə "Atilla" adı verilmişdir" (Bax: Prof.Dr. Laszlo Rasonyi, Tarihte Türklük, Ankara, 1971, səh. 70).

Atilla atası Muncuk erkən öldüyü üçün əmisi Ruqanın yanında olmuş, onun bütün yürüşlərində yaxından iştirak etmiş, ondan hərb sənətini, politikanı və dövləti idarə etmə siyasətini öyrənmiş, səfərlərdə olduğu müddətdə müxtəlif qövm və xalqları yaxından tanımış, Qərbi Hun İmperatorluğunun yaranmasında əvəzsiz xidmətlər göstərmişdir. Əmisi Ruqanın 434-cü ildə ölümündən sonra dövlətin bütün yönətimini əlində toplayan 40 yaşlı Atilla böyük qardaşı Buda ilə (bəzi mənbələrdə Bleda - Bax: Rasonyi, göstərilən əsəri, səh. 69) birlikdə bir çox yerləri fəth edərək Bizans İmperatorluğunu vergi verməyə məcbur etmiş, onlara Hunlara qarşı hər hansı bir qövmlə ittifaq bağlamağı qadağan etmiş, Germanları, Qotları, Suebləri, Gepidləri, Slavyanları, Antları, Venedaları, Sklavenləri, Farsları, Alanları, Sarmatları, Neurları, Baştermaları, Finləri, Uqorları, Cudları, Vidavariləri və 50-yə qədər müxtəlifdilli və soydan olan qövm və xalqları öz itaəti altına alaraq bir siyasi birlik oluşdurmuşdu. Atilla qardaşı Buda ilə birlikdə Hun İmperatorluğunun sərhədlərini Danimarka və Ren çayı ətrafından İrana, oradan da Altaylara qədər genişləndirmişdi.

Hələ 436-cı ildə baş verən Hun-Burqond mücadiləsi sonda Hun Türklərinin qələbəsi ilə nəticələnmiş, bütün Germaniya Türk-Hun idarəsinə alınmışdı. Marqus yepiskopu Konstantia ətrafındakı qiymətli əşyaları ilə birlikdə dəfn olunan Hun böyüklərinin məzarlarını yağmalamasından qəzəblənən Atilla 440-cı ildən etibarən Bizansa qarşı basqını artırmış və iki hərbi yürüşü nəticəsində bütün Balkanları da öz İmperatorluğuna tabe etdirmiş, Konstantinopolu mühasirəyə almış, lakin Bizans İmperatoru II Theodosiosun Atillanın bütün tələblərini yerinə yetirmək şərtilə tarixdə məşhur "Anatorlius sazişi" bağlanmış və Bizans hərb təzminatı olaraq 6000 librə altun ödəmiş və illik vergini də üç qat ödəməyə söz vermişdi. İllik vergini üç qat ödəmək Bizans üçün ən ağır şərt idi. Hər il bu qədər altun tədarük etmək Bizans İmperatoru üçün ölümə bərabər idi. Şaşıran İmperator Theodosios sarayın nüfuzlu şəxslərinin tövsiyyəsi ilə qəribə bir qurtuluş yolu düşünərək Atillanı gizli bir sui-qəsd yolu ilə aradan götürməyə səy göstərmiş, lakin sui-qəsdin üstünü açan Atilla Bizans heyətinin heç bir üzvünə, o cümlədən də sui-qəsdi yerinə yetirəcək olan Biqilasa toxunmamış, əvəzində Bizans İmperatoruna öz elçisi vasitəsilə aşağıdakı məzmunda tarixi bir məktub göndərmişdi. Bu tarixi məktubda göstərilmişdi ki, "Theodosios da Atilla kimi nəcabətli bir atanın oğludur. Atilla atası Muncukdan aldığı nəcabəti mühafizə etmişdir. Theodosios isə Atillanın xərac ödəyəni olmaqla kölə durumuna düşmüşdü. Theodosios köləlik heysiyyatını da qoruya bilməmişdir. Çünki ağasının (yəni Atillanın - A.M.) canına qıymaq istəmişdir" (İqtibas İbrahim Kafesoğlunun "Batı (Avropa) Hunları" yazısından götürülmüşdür. Bax: Türk dünyası, I cild, Ankara, 1992, səh. 121).

Bu məktubdan sonra Bizans İmperatoru Theodosios Atillanı sakitləşdirmək üçün yeni bir nümayəndə heyəti göndərərək faktiki olaraq Atillanın vassallığını qəbul etmişdi. İmperator Theodosiosun şəxsində Bizansı tamamilə öz idarəsinə tabe qəbul edən Atilla artıq Qərbi Romanı da özünə tabe etmək zamanının yetişdiyi qənaətinə gəlmişdi.

445-ci ildə qardaşı Budanın öz əcəli ilə ölümündən sonra bütün Qərbi Hunların idarəçiliyini öz əlində cəmləşdirən Atilla yeni qonşuları ilə mədəni və ticarət əlaqələri yaratmışdı. Atilla dönəmində İmperatorluğun doğu qanadını əmisi Aybars, batı qanadını isə digər əmisi Oktar mühafizə edirdi.

Bizans İmperatoru II Theodosiosdan sonra xələfi Markianos Qərbi Romanın yardımına güvənərək xərac ödəməyi rədd edincə Atilla Qərbi Roma ilə hesablaşmağa qərar vermişdi. Hun dövlətinə illik vergilərini müntəzəm ödəyən Qərbi Roma İmperatorluğu vəziyyətdən istifadə edərək ayrı-ayrı Avropa "Barbarları" ilə münasibətlərini tənzimləmiş, onlardan aldığı muzdlu əsgərlərlə Türk-Hun üsulunda çoxu yeni süvari birliklərindən ibarət ordu yaratmış, Hunlara bağlı bəzi qövmlərlə gizli əlaqələr yaratmağa başlamışdı. Bütün bunları nəzərdən qaçırmayan Atilla da öz hazırlıqlarını yapmış və ilk diplomatik təzyiqini Romaya göstərərək Roma İmperatoru III Valentinianusun bacısı, "Atilla sevdalısı", "Auqusta" ləqəbli Honorianı almağa razı olduğunu bildirmiş və cehiz olaraq İmperatorluğun onun payına düşən yarısını və ya Honorianın əri kimi Roma İmperatorluğunun idarəçiliyində iştirak haqqını tələb etmiş, rədd cavabı alınca o dövr dünyasının iki böyük İmperatorluğu - Hun İmperatorluğu ilə Qərbi Roma İmperatorluğu - arasında tarixdə məşhur 20 iyun 451-ci il müharibəsi baş vermişdi. Cəmi 24 saat sürən və hər iki tərəfdən böyük itkilər hesabına sonuclanan bu müharibədə qalib müəyyən olmasa da tarixi mənbələr göstərir ki, Atilla bu və ya digər dərəcədə öz məqsədinə çatmış, Romanın əsas müttəfiqlərinin savaş gücünü qıraraq Romanı dəstəksiz buraxmağa nail olmuş və üstündən bir il keçmədən Atilla İtaliya səfərinə çıxmışdı. Artıq bu dövrdə Romanın Hun Türklərinə qarşı qoyacaq qüvvəsi qalmamışdı.

Atilla 452-ci ilin baharında yüz minlik ordusu ilə Julia Alplarından keçərək bugünkü Venediki tutmuş, oradakı məşhur Aquillia qalasını ələ keçirdikdən sonra Po ovasına daxil olmuş, Aemilia bölgəsini işğal edərək Roma İmperatorluğunun o zamankı paytaxtı Ravennanı təhdid altında saxlamışdı. Belə bir vəziyyətdə saray əndişəyə, xalq təlaşa düşdüyündən senat təcili sülh bağlamaq haqqında qərar qəbul etmiş, kilsə də bu arzuya tərəfdar çıxınca təcili bir heyət hazırlanmış, məşhur Roma Papası I Leonun (Tarixdə məşhur Böyük Leon - A.M.) başçılığı ilə nümayəndə heyəti Atillanın qəbuluna yollanmışdı. Roma Papası I Leon Türk Xaqanı Atillanın ayağına döşənərək Roma İmperatoru və bütün xristianlar adından Romanı bağışlamasını xahiş etmişdi. Bizans kimi Romanın da bu hərəkətini təslimçilik kimi qəbul edən Atilla Papanı Türk törəsinə uyğun olaraq ayağa qaldırmış, öz yanında oturdaraq onun xahişini yerinə yetirəcəyinə söz vermiş və öz sözünə əməl edərək Romaya girməmişdi.

Bu hadisəni qeyd edən tarixçilər göstərirlər ki: "Atillanın memarlıq abidələrinə və incəsənət əsərlərinə sayğı ilə yanaşması onu alicənablığa sövq etmişdi. Atillanın bu alicənablığı ilə 410-cu ildə Romanı xarabazara çevirən Qot hökmdarı Alarikdən və 453-cü ildə müqəddəs şəhəri yandıran Vandalların (Vandalizm termini bu Vandalların adı ilə bağlıdır - A.M.) hökmdarı Geiserikdən nə qədər yüksəkdə durduğunu" tarixə sübut etmişdir. Bütün bunları nəzərə alan Avropanın qərəzsiz tarixçiləri yazmışlar ki: "Atillanı nəfsinə hakim, son dərəcə ciddi, böyük işlər görməyə qadir və müstəsna yaradılışa malik olan dövlət adamı kimi tanıyırıq" (Bax: Alfoldi Andras, Atilla və Hunlar, Budapeşt, 1941; Rasonyi, göstərilən əsəri, səh. 70).

Digər bir tədqiqatçı F.Lot da Atillanı qədim dövrün digər hökmdarları ilə müqayisə edərək göstərmişdir ki, Atilla Roma İmperatorları və onların müşavirlərindən fərqli olaraq içdiyi andı hələm-hələm pozmazdı. (İqtibas Rasonyinin göstərilən əsərindən götülürmüşdür. Bax: səh. 70-71).

Atilla sağlığında artıq bütün Batı Asiya və Orta Avropaya hakim olmuş, istər Şərqi, istərsə də Qərbi Roma İmperatorluqlarında ona qarşı dura biləcək bir qüvvə qalmamışdı. Artıq növbə üçüncü bir İmperatorluq olan Sasanilərə çatmışdı. Əgər Atilla Sasaniləri də məğlub etsəydi o dövrdə dünya hakimiyyətinə yiyələnmiş olacaqdı. Bir psixoloji təsir vasitəsi olaraq o çağlarda Dünya hakimiyyətinin rəmzi sayılan "Aresin Qılıncı"nı da guya Tanrı Atillaya ərməğan etmişdi. O dövr müəllifi Priskosa görə (Priskos Atillanın görüşlərində şəxsən iştirak edən Bizans nümayəndə heyətinin katibi olmuşdur - A.M.): "Uzun zamandan bəri qeyb olan bu "Müqəddəs Qılınc" bir Hun çobanı tərəfindən bulunaraq Atillaya gətirilmişdi. Artıq dünyanın fəthi yaxınlaşmışdı. Zira bu "Qılınc" vasitəsilə Yer üzünə hökm etmək yetkisinin Tanrı tərəfindən Atillaya ərməğan edildiyinə inanılmağa başlanılmışdı" (İqtibas İbrahim Kafesoğlunun "Batı (Avropa) Hunları" yazısından götürülmüşdür. Bax: Türk dünyası, I cild, Ankara, 1992, səh. 121).

Atillanın 453-cü ildə xəyanətlə zəhərlənərək ölməsi onun Sasanilər üzərinə yürüşünü gerçəkləşdirməyə imkan verməmişdi. Hun Türkləri xaqanları Atilla üçün böyük cənazə törəni düzənləmişlər. Savaş oyunları ilə başlamış bu törənlər günlərcə davam etmişdi. Məzarı bu gün belə aranmaqdadır. Ruhu şad olsun.

Latın və Bizans mənbələri Atillanı daha mübaliğəli, çox xəyali və əfsanəvi bir şəkildə təsvir etmişlər. Bizans tarixçisi Priskos Rhetor Hunların Atillanın İlahi bir mənşədən gəldiyinə inandıqlarını, buna etiraz edənlərə çox hiddətləndiklərini, dünyanın özlərinə aid olduğu əqidəsi ilə fəth və müharibələr etdiklərini, Hun sarayında bu inancın hökm sürdüyünü, Atillanın paytaxta daxil olarkən Hun qızlarının onu türkülərlə qarşıladıqlarını, axşamlar Atillanın ziyafətlərində Hun ozanlarının onun zəfərlərini və savaşda göstərdiyi qəhrəmanlıqlarını öydüklərini qeyd etmişdi.

Digər bir Bizans elçisi İordanes də Atillanın İlahi qüdrət tərəfindən dünyanın hökmdarı təyin edildiyinə, ona verilən əfsanəvi qılıncın da Tanrının ona bir hədiyyəsi olduğuna və onu bu İlahi qüdrətin idarə etdiyinə inandığını bildirmişdi (Seçmələr bizimdir. Bax: Rasonyi, göstərilən əsəri, səh. 34-35; Prof.Dr. Osman Turan, Türk Cihan hakimiyeti mefkuresi tarihi, səh. 35, 43, 84, 95).

Hunlar öz xaqanları Atillanın Tanrı tərəfindən göndərildiyinə, dünya hakimiyyətinin onlara verildiyinə, özlərinin isə Tanrı əsgərləri olduqlarına necə inanırdılarsa, Avropalılar da eləcə Atillanı "Tanrının Qılıncı" saymış və xristianların günah işlətdiklərinə görə Tanrının onları cəzalandırmaq üçün Atillanı göndərdiyinə qane olmuşdular. Avropalılar həmçinin Oğuz Xaqana, Göy Türklərə yol göstərən əfsanəvi Bozqurdu Hunlara yol göstərən əfsanəvi "Xallı Maral" kimi təsvir etmişlər. (Bax: S.Eckhardt, Atilla və Hunlar, İstanbul, 1962, səh. 113-116; A.Thompson, A History of Attila, Oxford, 1948, səh. 89). Ümumiyyətlə, Atilla Avropa xalqlarının hafizəsində ölümsüzlüyə ulaşmış tarixin nadir şəxsiyyətlərindəndir. Britaniyada, Skandinaviyada və bütün Orta Avropa və Balkanlarda əsrlərcə ağızdan-ağıza dolaşan əfsanələr yaranmış, romançılara, rəssamlara, heykəltəraşlara mövzu olmuş, haqqında ən çox əsər yazılan şəxsiyyətlərdən biri səviyyəsinə yüksəlmiş, dramaturqlara, bəstəkarlara, rejissorlara ilham vermiş, adına bir sıra dram əsərləri yazılmış, operalar bəstələnmiş, kinolar çəkilmişdir. Son yarım əsrdə yazılan tərəfsiz tarixi araşdırmalar Atillanı xristian orta çağının təəssüb qoxulu uydurmalarından arındırıb onu xeyirxah, sevimli, çox yüksək vəsflərə malik bir hökmdar olaraq tanınmasını təmin etmişdi.

Atillanın səfərləri, savaşları və həyatı bir bütün olaraq əfsanələşmiş, mifləşmiş, xalqı tərəfindən İlahi bir gücə malik, təbiətüstü bir varlıq kimi vəsfləndirilmiş, onun başarılarından irəli gələn ad-sanı bütün Avropanı lərzəyə salmışdı. Dünya tarixinin ən böyük ordu komandanlarından və dövlət başçılarından biri olan Atilla savaşı çox sevməklə bərabər ağlını daha çox işlətmiş və bununla da bütün istəklərinə nail olmuşdu. O, savaşçı bir İmperator olmaqla bərabər çox həssas bir insan olmuş, mədəniyyət və sənətə yüksək qiymət vermiş, savadlı insanlara böyük sayqı göstərmiş, onlara dövlətdə yüksək vəzifələr vermişdi. Böyük törən və şənliklərə səhnə olan sarayı çox ehtişamlı bəzənsə də Atilla sadəliyi sevmiş, sadə geyinmiş, qardaşı Buda və digər hökmdarlar kimi dəbdəbəli əyləncələrə aludə olmamışdır. Əfsanə və miflərə, şaman və falçılara çox inanan Atillanın özü də əfsanələşmiş, mifləşmişdir. Bizans, Roma və bütün Orta Avropa və Balkan ölkələrində "Atilla əfsanələri" çox yayılmışdı. Bu əfsanələr hətta bu gün də yaşamaqdadır. Tarixən bir çox ölkələrdə üzərində Atillanın rəsmləri olan bir sıra paralar buraxılmışdır.

Atilla "Etzel" adı altında müdrik bir kral sifətilə ən qədim Alman xalq ədəbiyyatının şah əsərlərindən biri olan "Nibelunqenlied" dastanının əsas qəhrəmanlarından biri kimi təsvir olunmuşdur.

Tarixi mənbələrdə "Tanrının Qırmancı" sayılan Atillanın məşhur bir vəsiyyəti öz əksini tapmışdır. Bu vəsiyyətində Atilla göstərmişdi ki: "Tək ataya və irqə dayanan bir milləti zəifdir. Bizə (oxu: Hun Türklərinə - A.M.) qatılmaq istəyən bütün yabançılara qucaq açmaq, onlara sayqı göstərmək, dilimizi, adət-ənənələrimizi öyrətmək vəzifəmizdir". Bunun nəticəsi idi ki, Atillanın dühası sayəsində qurulan İmperatorluqda Asiyadan gələn Türklərlə Doğu və Orta Avropanın, həmçinin Balkanların müxtəlif irq və cinsdən olan qövmləri bir-biri ilə qaynayıb-qarışmış, hakim Türk ünsürünün qüvvətli və güclü hərbi təşkilatı altında bir arada yaşamış və fəaliyyət imkanı bulmuşdular. Hun Türkləri vasitəsilə Avropaya yeni qan gəlmiş, özləri Avropada ərisələr də Macarlar, Bolqarlar və s. kimi yeni xalqlar meydana gətirmişlər.


Göy Türk Xaqanı Bilgə Xaqan