Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

Buna səbəb olaraq da, "O, lətif və (hər şeydən) xəbərdar olandır."

buyurmuşdur. "Lətif", bir şeyin içinə sıza bilən, nüfuz edən incə varlıq

deməkdir. "Habir" isə, mütəxəssisliyi olan məlumat sahibi, xəbərdar mənasına

gəlir. Uca Allah, əhatə etmənin gerçək mənasıyla hər şeyi əhatə edən olduğuna

görə, hər şeyi görməkdədir də. Heç bir şeyin zahiri və ya qərbi

ONun gözündən qaçmaz. Bunun yanında məlumat və mütəxəssislik sahibidir,

xəbərdardır. Əşyanın zahirini və qərbini, xaricini və içini bilər. Heç bir şey

bir başqasını bilməsinə maneə meydana gətirməz. Heç bir şey bir başqa şeyin

fərqinə varmasına maneə meydana gətirəcək şəkildə pərdə olmaz. O, həm

gözü, həm də gözün gördüyünü görər. Halbuki göz, gördüyündən başqasını

qəbul edə bilməz.

Bu ayədə uca Allah, görməsini (idrakını) gözlərə izafə edir, gözlərin

sahiblərinə izafə etmir. [Gözləri gördüyünü ifadə edir, gözlərin

sahiblərini gördüyünü ifadə etmir.] Çünki uca Allahın görməsi, idrakı

bizim maddi qəbul etmələrimizə bənzəməz. Bu səbəbdən varlıqların

xarici arazlarıyla elin idili deyil. Məsələn göz, işıqları və rəngləri, bunlar

vasitəsilə də yaxını, uzağı, böyüyü, kiçiyi, hərəkəti, duruşu bir

şəkildə görər, qəbul edər/hisslər. Əksinə arazlar və yerləri, xaricləri və içləriylə birlikdə

ONun yanında hazır və açıqdırlar, ONA gizli deyildirlər, ONdan gaip

ola bilməzlər. Buna görə uca Allah gözləri olanca həqiqətləri və sahib

olduqları bütün xüsusiyyətləriylə görər, amma onlar ONU görə bilməzlər.

Bu iki ayə, ağılı heyrətə salan səthi bir şərh, asan bir izahat

üsuluna və xülasə bir söz ifadəyə sənətinə nümunəlik meydana gətirməkdədirlər.

Bununla birlikdə bunlar üzərində düşünən bir insanı,

pərdələr gerisindəki sirləri görməyə də hidayət etməkdədirlər.

HƏR ŞEYİ ƏHATƏ EDƏN, HƏR ŞEYİ ƏHATƏ EDƏN YARADILIŞ GERÇƏYİ ÜZƏRİNƏ

"İşdə Rəbbiniz olan Allah Odur. ONdan başqa ilah yoxdur; hər şeyin

460 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

yaradıcısıdır." Ayənin zahiri, yaradılış faktının hər şeyi əhatə etdiyini,

uca Allahın var edişinin yaranma və reallaşma məzmununda pay

sahibi olan hər şeyə yayıldığını göstərməkdədir. "Allah, hər şeyin yaradıcısıdır."

ifadəsi Quranda bir çox dəfə təkrarlanmışdır. Bununla birlikdə

yaradılışın hər hansı bir sahələ məhdud ola biləcəyinə bağlı ən kiçik

bir əlamətə, bir ipucuna yer verilməmişdir. Uca Allah belə buyurur:

"Də ki: Allah, hər şeyin yaradıcısıdır. O birdir, qəhr edici gücə

malikdir." (Rə'd, 16) "Allah, hər şeyin yaradıcısıdır. O, hər şeyə vəkildir."

(Zumər, 62) "İşdə Rəbbiniz olan Allah Odur. O hər şeyin yaradıcısıdır.

ONdan başqa ilah yoxdur." (Mömin, 62)

Bu məsələylə əlaqədar olaraq müxtəlif dinlərin mənsubları arasında maraqlı

mübahisə/müzakirələr olmuşdur. Müsəlman kəlamçılar və fəlsəfəçilər bir tərəfə

Xristian və Yəhudi kəlamçılar və fəlsəfəçilər tərəfindən fərqli görüş

və qiymətləndirmələr irəli sürülmüşdür. Burada onların sözlərinə yer/yeyər

verməyə, onlarla mübahisə/müzakirəyə girməyə gərək görmürük. Bizim araşdırmamız,

Quranı bir təfsir olduğundan, bu barədə söyləyəcəklərimiz

təfsir çərçivəsinin xaricinə çıxmayacaq və Quran ayələri üzərində düşündüyümüzdə,

zehinimizdə meydana çıxan düşüncələri yekunlaşdırmanın xaricində

bir məqsədimiz olmayacaq.

Qurani Kərimin, eynilə bizim təslim etdiyimiz kimi, planetləri və ulduzlarıyla

göyün; dağları, vadiləri, düzənlikləri, dənizləri, quruları, elementləri,

mədənləriylə yerin; buludların, göy guruldamalarının, ildırımların,

qasırğaların, yağışların, soyuğun, əldən düşmüşün, ağacın, heyvanın və insanın

bəzi təsirlərinin və xüsusiyyətlərinin olduğunu qəbul etdiyini görürük.

Bunlar (təsirlər/təsir edər) eyni zamanda onların hərəkətləridirlər, onlara hərəkətin

failinə və malılın xəstəliyinə izafə edildiyi kimi izafə edilərlər.

Eyni şəkildə Quranın, digər varlıq növləri kimi insanın bəzi hərəkətlərinin

olduğunu təsdiqlədiyini də görürük. Bunlar insana izafə edilən

və insan ilə birlikdə mövcud olan hərəkətlərdir. Yemə, içmə, getmə, oturma və

sağlamlıq, xəstəlik, inkişaf, anlama, şüur, sevinmə və sevinmə kimi.

Bu barədə insan ilə digər canlı növləri arasında hər hansı bir fərq yoxdur.

Quran insana əməllərindən xəbər verir, ona bəzi şeylər

əmr edir və bəzi şeyləri qadağan edir. Əgər insanın özünə izafə

edilən hərəkətləri olmasaydı, bütün bunlardan bir nəticə çıxmaz idi, bunla

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 461

rın (xəbər vermə, əmr etmə, qadağan etmə) bir mənas(n)ı olmazdı.

Bu səbəbdən Quran, eynilə bizim ictimai həyatımızda bir insan fərdini

ölçdüyümüz meyarlarla onu ölçüb qiymətləndirir. Bizlər, insanın

özünə izafə edilən hərəkətlərinin olduğuna inanırıq və bir şəkildə

onun istəyinə gəlib söykən/dözən hərəkətlərindən ötəri onun məsul tutulmasını

nəzərdə tuturuq. Yemə, içmə və getmə kimi. Bunun yanında

özüylə birlikdə var olmaqla birlikdə onun iradəsinə söykən/dözməyən

bəzi hərəkətləri görməzlikdən gəlirik [onlarla onu cəzalandırmırıq, məsul

tutmuruq]. Sağlamlıq, xəstəlik, gənclik və yaşlılıq kimi.

Görüldüyü kimi, Quran varlıq nizamını, əldə etdiyi təcrübələrin köməyiylə

ağılımızın dəstəklədiyi və duyul/eşidilərəmiyin təsdiqlədiyi şəkildə təşkil etməkdədir.

Belə ki: Varlıq nizamının cüzləri, parçaları şəxsiyyətləri

və növləri etibarilə bəzi fərqliliklər saxlamaqla birlikdə hərəkətləriylə

təsirindir, təsir etməkdə və başqalarından təsirlənməkdədir. Bununla,

bütün cüzlərinin digər cüzlərlə əlaqəsi olan bu gördüyümüz varlıq

nizamının bütün parçaları arasında qaynaşma meydana gəlməkdədir.

Buna, əşyaya suveren olan "Ümumi səbəbdənlik" qanunu deyirik. Bunun

mənas(n)ı da budur: Özü baxımından olması və ya olmaması eyni nisbətdə

mümkün olan bir şey, varlığını ancaq başqasından ala bilər, onun var

etməsiylə var ola bilər. O halda bir malılın xəstəliyi ol/tapılmırsa, onun

varlığı qeyri-mümkündür. Quran bu qanunun doğruluğunu və universallığını ortaya

qoymuşdur. Əgər bu qanun doğru olmasaydı ya da bəzi sahələrdə

buna zidd inkişaflar olsaydı, bunu dəlil olaraq ələ almaq qətiliklə

doğru ol-mazdı. Halbuki Quranın yaradıcının varlığını, birliyini, qüdrətini,

elmini və digər sifətlərini sübut etmək üçün bu qanunu irəli sürdüyünü görürük.

Xəstəliyinin olmaması vəziyyətində malul xüsusiyyətli hər hansı bir şeyin varlığı

qeyri-mümkün olduğu kimi, malul xüsusiyyətli bir şeyin xəstəliyinin olması vəziyyətində

var olması, aralarındakı varoluşsal bağın haqqının yerinə

gəlməsi üçün lazımlıdır. Uca Allah Quranın bir çox yerində bu qaydas(n)ı

tətbiq edərək, uca sifətlərə sahib olduğundan hərəkətlə onların təsirlərinin

və malullerinin varlığına dəlalət etmişdir. "Allah bir və kahhar

olandır.", "Allah üstündür, qisas alandır.", "Allah üstündür, hökm sahibidir.",

"Allah bağışlayandır, rəhmdir." kimi. Eyni şəkildə bir çox hadisənin

462 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

və faktın varlığına, onları doğuran başqa şeylərin varlığını dəlil

göstərmişdir. Buna bu ayəs(n)i nümunə göstərə bilərik: "Lakin onlar daha

əvvəl yalanladıqları şeyə inanacaq deyillər idi." (Yunus, 74) Bunun kimi,

möminlərin, kafirlərin və münafiqlərin vəziyyətinə bağlı daha bir çox

ayə göstərilə bilər. Əgər lazımlı şərtlər meydana gəldiyi və mənfi bütün maneələr/mane olar

ortadan qalxdığı halda faktor ilə təsirin bir-birindən ayrılması

mümkün olsaydı, uca Allahın göstərdiyi bu qədər dəlilin və dəlilin

heç bir etibarlılığı olmazdı.

Demək ki, Quran varlıq aləminə suveren olan ümumi və universal səbəbdənlik

qanununu tanıyır. Buna görə varlıq aləmində iştirak edən hər şeyin

və bağlı ünsürlərinin, meydana gələn hər hadisənin bir xəstəliyi və ya xəstəliklər

birliyi vardır. Bunların varlığını bu xəstəliklər tələb etməkdədir və bunların

ortadan qalxması vəziyyətində onların da var olmaları söz mövzusu

ola bilməz. Daha ilk baxışda şübhə edilməməsi lazım olan bir gerçəkdir bu.

Sonra, uca Allahın Quranda yaratma hərəkətini, kainatın cüzlərindən

"şey" xüsusiyyətini ala bilən hər şeyi əhatə edəcək şəkildə ümumiləşdirdiyini

görürük. Bir ayədə belə buyurulumuştur: "Də ki: Hər şeyin yaradıcısı

Allahdır. O birdir, qəhr edici gücə malikdir." (Rə'd, 16) Az əvvəl araşdırma

hissəsinin girişində təqdim etdiyimiz ayələrin bir çoxu da buna

nümunə meydana gətirəcək məzmuna malikdir. Bu ümumiləşdirməyi isə, uca Allah

öz səbəbdənliyini və fəaliyyətini hər şeyə şamil etmək şəklində

reallaşdırmaqdadır. Bunun yanında az əvvəl işarə etdiyimiz kimi aləmdəki

bütün cüzlər arasındakı universal səbəbdənlik qanunu da etibarlılığını

qorumaqdadır.

"Göylərin və yerin mülkü ONundur... Hər şeyi yaratmış, ona ölçü, forma

və nizam vermişdir." (Furqan, 2) "Hər şeyə yaradılışını verib sonra

onu yola çatdırandır." (Taha, 50) "O ki hər şeyi yaratdı, təşkil etdi. Və O ki

hər şeyin miqdarını, formasını təyin edib hədəfini göstərdi." (AL/GÖTÜRə, 2-3)

Bunlar və bənzəri digər ayələrdə başqa cür bir şərh üsulu

əsas alınmışdır. Belə ki: Yaradılan şeylərin özü yaratmağa; edib

etdikləri, müxtəlif fəaliyyətləri, hərəkətləri və duruşları isə ilahi ölçü, təqdir

və yol göstərməyə söykənilmişdir. Buna görə şeylərin əməllərinin

xüsusiyyətləri və fəaliyyətləri, əməllərinin nəticələri Allahın təqdirinə, planlamasına

gəlib söykən/dözər. Yer dəyişdirmək məqsədiylə gedən insan,

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 463

dənizdə üzən balıq və iki qanadıyla uçan quş kimi. Uca Allah bir ayədə

belə buyurmuşdur: "Onlardan kimi qarını üzərində gedər, kimi

iki ayaq üstündə gedər, kimi dörd ayaq üstündə gedər. Allah dilədiyini

yaradar." (Nur, 45) Buna bənzər mənaları ehtiva edən ayələr çoxdur. Bu

deməkdir ki varlıqların əməllərinin xüsusiyyətləri, sərhədləri və ölçüləri gəlib

uca Allaha söykən/dözər. Varlıqların yönəldikləri fərqli, dəyişik və müxtəlif

görünüşlərə sahib hədəfləri də elə. Varlıqlar da başdan etibarən və

sonuna qədər özləriylə birlikdə olan ilahi yol göstərmə ilə bunlara

yönəlməkdədirlər. Bu, üstün iradəli və hər şeyi bilən Allahın planlamasına,

təqdirinə söykən/dözər.

Bu səbəbdən varlıqlar, özləri və şəxsləri etibarilə ilahi yaratmağa söykən/dözməkdədirlər.

Varlıqlarının sərhədləri, çevrilmələri, məqsədləri və yaranma

macərasındakı hədəfləri və həyatları isə, nəticə etibarilə ilahi yaratma

hərəkətinin xüsusiyyətlərinə söykən/dözən ilahi planlamağa (təqdirə) söykən/dözərlər.

Bu barədə başqa ayələr də vardır ki, kainatın parçalarının

bir-birləriylə bitişik, aralarında qaynaşma olduğunu və varlıq etibarilə

bir olduqlarını ifadə etməkdədir. Bu ayələrdən anladığımız qədəriylə

kainatın bütün parçalarına eyni nizam hökm etməkdədir, kainat üzərində

tək idarəçi iradə, yalnız uca Allahındır. Buna "Yönetsel birlik dəlili"

adı verilə bilər.

Allahın ayələri üzərində düşünüldüyü zaman varıla biləcək nəticələndirərdir

bunlar. Ancaq bir araşdırmaçının gözdən qaçırmaması lazım olan

başqa xüsuslar da vardır. Bunları üç maddə halında araşdıra bilərik:

Birincisi: Bir qrup araşdırmaçı mövzuyla əlaqədar belə bir görüş ifadə etmişlər:

"Bəzi şeylər vardır ki, bunların çirkinliklərindən, iyrəncliklərindən

şübhə edilməz [və Allah tərəfindən meydana gətirildikləri

deyilə bilməz]. Zülm və günah növləri kimi. Ki ağıl bunları ulu Allahın

müqəddəs mövqesinə izafə etməkdən imtina edər, qaçınar. Qurani Kərim

də uca Allahı hər cür zülmdən və pislikdən tənzih edər. Bu ayələrdə

olduğu kimi: 'Rəbbin qullara zülm edici deyil.' (Fussilət, 46) 'Da

ki: Allah pisliyi əmr etməz.' (Ə'RAF, 28) Bu mövzuyla əlaqədar daha bir çox

ayə vardır. Bu isə, yaratma hərəkətinin hər şeyi əhatə etməsiylə ziddiyyət təşkil edən

bir vəziyyətdir. O halda, ayənin bu ağılı və şəri qeydlə qeydlənərək şərh olunması

zəruriliyi doğulmaqdadır."

464 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

"Bundan çıxan nəticə də bu olar: İnsan tərəfindən sərgilənən hərəkətlər

insan tərəfindən yaradılarlar. Bunların kənarındakı şeylər, bu şeylərin

özləri və nəticələri isə Allah tərəfindən yaradılarlar."

"Qaldı ki, insanın fillərinin Allah tərəfindən yaradılmış olması, onların

insanın sərbəst iradəsiylə reallaşmış olmalarını etibarsız edər. Bunun

yanında əmr, qadağan, itaət, üsyan, savab və cəza əsasına söykənən

nizamı ləğv edər, bu səbəbdən elçilərin göndərilməsini, kitabların endirilməsini,

şəriətlərin qanuniləşdirilməsini mənasız edər."

Ancaq nə var ki, bu araşdırmaçılar bu istiqamətdə görüş ifadə edərkən əhəmiyyətli

bir xüsusu gözdən qaçıraraq, gerçək bir yaranma və meydana gəl əldə edən

konkret faktlarla, etibarı faktları və praktikada varlığı söz mövzusu olmayan

vəzi (saymaca) istiqamətləri bir-birindən ayırmamışlar. Ki həyat ehtiyacları,

ictimailik və mədəni həyat surətiylə yaranmanın xoşbəxtliyini

əldə etmə məqsədini daşımaq, insanları bu cür nisbi faktları

və nisbi oluşları təsəvvür etmə və təsdiqləməyə məcbur etmişdir. Beləcə

yuxarıdakı fikiri müdafiə edən araşdırmaçılar, bu iki cür fakt arasında

bir fərq göztemediklerinden, əşyada varlıqla yoxluq istiqamətlərini bir-birinə

qarışdırmışlar. Təfsirimizin birinci cildinde1 cəbr (məcbur etmə/məcburiyyətində

olma) və sərbəstlik anlayışları üzərində dayanarkən bir ölçüdə bu mövzuya

də toxunmuşduq.

Şərhin axışı içində [yuxarıdakı şərhə cavab olacaq xüsusiyyətdə]

bunu söyləyə bilərik: "Allah hər şeyin yaradıcısıdır." ifadəsinin zahiri,

yaradılışın hər şeyi əhatə etdiyini göstərməkdədir. Bunun yanında,

"Odur ki, yaratdığı hər şeyi gözəl etdi." (Səcdə, 7) ayəs(n)i də uca Allah-

'ın yaratdığı hər şeyin gözəl olduğunu ifadə etməkdədir. Bu iki ayədən

çıxan nəticə budur: Allah xaricində "şey" deyə biləcəyimiz hər şey yaradılmışdır.

Hər yaradılan da gözəllik xüsusiyyətinə malikdir. O halda, yaradılış

və gözəllik varlıq aləmində bir-birindən ayrılmaz şeylərdir. Yəni hər

şey Allah tərəfindən yaradılması baxımından, yəni objeler dünyasındakı

bütünsel varlığı etibarilə gözəldir. Buna görə, əgər bir şeyə sonradan

çirkinlik və pislik xüsusiyyətləri arıq olursa, bu, onların mənsubiyyət və

izafə ediliş etibarilə ya da başqa faktlardan ötəri bu cür xüsusiyyətləri

-------------------

1- [Bəqərə, 26-27. ayələrin təfsirində.]

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 465

al/götürmələrindən qaynaqlanır. Yoxsa uca Allaha və arıq olduğu failə

izafə edilən gerçək yaranma və praktik meydana gəl baxımından bu cür xüsusiyyətləri

al/götürmələri söz mövzusu deyil. [Bu səbəbdən yaradılan hər şey, şəxsi etibarilə

gözəldir; çirkinlik və pislik isə nisbi bir faktdır, bir şey

başqa bir şeyə izafə edildiyində bu xüsusiyyətlər ortaya çıxar.]

Kənar yandan Quranın bir çox yerində pislikdən, zülmdən, günahdan

və başqa şeylərdən danışan və bunların var olduğunu vurğulayan

ayələrə rast gəlirik. Bu vəziyyətdə onları əvvəlki faktlara əlavə etmək məzmununda

bunu söyləməmiz lazımdır: Bu mənalar və adlar

gerçək deyildirlər; bir şey Allaha mənsubiyyəti və ONun tərəfindən yaradılmış

olması baxımından bu kimi xüsusiyyətlərə bürünə bilməz. Yalnız mövqe,

nisbət və ya izafə ediliş baxımından təsirin və əməlin reallaşmasını

təmin edən mövzu etibarilə bu xüsusiyyətləri al/götürməsi mümkündür.

Çünki heç bir günah və ya zülm yoxdur ki, eyni növdən olub da zülm

və günah olaraq xarakterizə edilməyən bir bərabər/yoldaşı ol/tapılmasın.

Bunların fərqliləşdikləri nöqtə, birinin qanuni və ya ağılı bir fakta müxalif

olması və ya ictimai sistemi ifsat edici olması, digərininsə bunun

əksinə bir mahiyyət ifadə etməsidir. Buna zina və evliliyi nümunə göstərə bilərik.

Bunlar gerçək mahiyyətləri və yaranma növləri etibarilə aralarında

fərqlilik ol/tapılmayan bənzər hərəkətlərdir. Yalnız ilahi şəriətə və ya

ictimai qanunlara yaxud ictimai məsləhətə uyğunluqları ya da

ziddlikləri etibarilə fərqlilik göstərərlər [və nəticə olaraq biri gözəllik,

digəri isə çirkinliklə xarakterizə edilər]. Buna görə bunlar vəzi (etibarı və

saymaca) faktlardır, nisbi yönümlərdir. Yaratma və var etmə isə

yalnız varlıqların obyektiv oluşlarıyla elin idilidir. İctimai məsləhətlərə

və ya təxribatçılıqlara uyğunlaşdırılması etibarilə -ki bu uyğunlaşdırma, praktik

ağılın və kollektiv şüurun təyin etməsi və hökmü nəticəs(n)i bərabərində

tərifi və ya tənqidi, mükafatı və ya əzabı gətirər- varlıqlara ətf edilən etibarı

və vəzi (saymaca) ünvanlara gəlincə, gerçəkdə bunlar ictimai

çərçivəni aşmayan faktlardır; heç bir şəkildə yaranma sahəsinə girməzlər.

Yalnız mükafat və əzab növləri əhatəsinə girən nəticələri etibarilə

bu məzmunda ələ alına bilərlər.

Deyək ki filan hərəkət, sözgəlişi zülm, zülm xüsusiyyəti etibarilə

ictimai sahədə çirkindir; cəmiyyətin fərdləri baxımından cəzanı ge-

466 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

rektiren, tənqid edilməsi lazım olan bir günahdır. Amma bu hərəkət yaranma etibarilə,

insana arıq olan hərəkətlər növündən bir təsir və ya təsirlər/təsir edər

cəmindən başqa bir şey deyil. Bu səbəbdən xarici (xarici) xəstəliklər

və səbəblər, xüsusilə birinci xəstəlik/səbəb olan uca Allah, yalnız varlıqların

yaranma baxımından var olmalarını, bədənə gəlmələrini tələb edərlər.

Bəzi varlıqların çirkinlik xüsusiyyətinə və ona bağlı olaraq diqqətə çarpanlaşan

digər xüsuslara gəlincə, bunlar şəriət və ya ağıl sahibi cəmiyyət

fərdləri perspektivindən baxınca diqqətə çarpanlaşan xüsuslardır; bunun

də varoluşsal perspektivlə bir maraq/əlaqəsi yoxdur. Sözgəlişi Başçı

Zeyd, başçılıq xüsusiyyətiylə bizim yanımızda ictimai bir objedir.

Bunun ictimai həyata əks olunan təsirləri vardır. Hörmət görmə, prioritet

tanınma, söz keçirmə, işləri idarə etmə kimi. Lakin gerçəyi və yaranması

baxımından yalnız bir insan fərdidir. Özü etibarilə, idarə olunan

digər insanlarla aralarında bir fərq yoxdur. Bu perspektivdən baxınca,

başçılığın və ona bağlı olaraq diqqətə çarpanlaşan faktların bir mənas(n)ı

olmaz. Eyni şəkildə zəngin, yoxsul, əfəndi, xidmətçi, üstün, əzilən,

şərəfli, xəsis və sayılmayacaq daha bir çox xüsusiyyət üçün də eyni

vəziyyət söz mövzusudur.

Qısacası, yaradılış hər şeyi əhatə edən bir fakt olmaqla birlikdə, yalnız

yaranmaları və objeler dünyasında gerçək oluşları baxımından dəyişik adlar

altında diqqətə çarpanlaşan ictimai mühitdə ortaya çıxan objeler və

praktik hərəkətlərlə elin idilidir. Bundan başqa hərəkətlər və objeler üçün istifadə edilən

çirkin, gözəl, günah, itaət və digər ictimai xüsusiyyətlərə gəlincə, yaratma

və var faktorun/etmənin bunlarla bir elin idisi yoxdur. Bunların varlıqları yalnız

teşri sahəsində, ictimai mühakimə sahəsində, fərziyyə və etibar meydanında

söz mövzusu ola bilər.

Əmr və qadağan edərin reallaşdığı, gözəllik və çirkinliyin, itaət və günahın

qəbul edildiyi və bunlara bağlı savab və əzabın bunlarla əlaqələndirildiyi,

eyni şəkildə əfəndilik, köləlik, başçılıq, yönetilirlik, üstünlük

və alçaqlıq kimi ictimai xüsusiyyətlərin ortaya çıxdığı mühit və şərtlərin

yaranma mühitindən, yaradılış və var edilişin elin idili olduğu obyektiv

meydana gəl mühitindən və şərtlərindən fərqli olduğu bu şəkildə açıqlığa

qovuşunca, yaradılış faktının hər şeyi əhatə edici olmasının, bəzilərinin

söylədiyi kimi əmr və qadağan, savab və əzab sistemini pozaraq

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 467

bunları mənasız etmək kimi, daha əvvəl sözünü etdikləri təxribatçılıqları

tələb etmədiyi də aydın olar.

Allahın sözlərini gərəyi kimi düşünüb anlayan bir kimsənin belə

bir düalizmi caiz görəcək bir fətva verməsi mümkün müdir? Halbuki

Quran, Allahın hər şeyin yaradıcısı olduğuna; ONun bir və kahhar

olduğuna; qəza və qədərinin, yaratma hidayətinin/varoluşsal yol

nümayişçiliyinin, rəbliyinin və idarəçiliyinin hər şeyi əhatə etdiyinə,

heç bir şeyin bu ümumi sistemin xaricində olmadığına; suverenliyinin,

səltənətinin, əhatə ediciliyinin, kürsüsünün hər şeyi əhatə etdiyinə; göylərdə

və yerdə olan açıq, gizli hər şeyin ONun olduğuna bağlı

ayələrlə doludur. Allahın rəbliyinin təkliyini vurğulamağa istiqamətli

bu ilahi təlimlə, ONun yaratdıqları arasında başqalarının saysızca

yaratdığı şeylərin ol/tapıldığına bağlı bir anlayışı uyğun gəldirmək

mümkün müdir?

İkincisi: Mövzumuzla əlaqədar yenə demişlər ki: "Qurani Kərim hər şeyin

yaradılışını uca Allaha izafə etdiyinə və hər şey üzərindəki təsirli xəstəliyi

sırf ONunla məhdudlaşdırdığına görə, bunun mənas(n)ı, varlıqlar arasındakı

niyə/səbəb-nəticə əlaqəsinin etibarsızlığıdır. Bu deməkdir ki, varlıq üzərində

Allahdan başqa faktor (təsirli) yoxdur. Ancaq uca Allahın qanunu,

malılın varlığının xəstəlikdən sonra olmasını zəruri edən bir əlaqə

söz mövzusu olmadan, bizim malul (nəticə) dediyimiz şeyin xəstəlikdən

(səbəb) sonra yaradılması şəklində cərəyan etməkdədir. Məsələn, varlığından

sonra istiliyin varlığı meydana çıxan atəşin, istiliyə nisbəti ilə soyuqluğa

nisbəti bərabər səviyyədədir. İstiliyin də atəşə və quru olan nisbəti

eyni nisbətdədir. Lakin uca Allahın qanunu istiliyin atəşdən, soyuqluğun

də qar/qazancdan sonra yaradılması şəklində cərəyan etmişdir.

Yoxsa burada bir zərurət, hər hansı bir şəkildə lazımlılıq və iktiza

söz mövzusu deyil."

Yekunlaşdırmağa çalışdığımız bu anlayış, universal səbəbdənlik qanununu,

səbəb-nəticə əlaqəsini etibarsız etməkdədir. Halbuki ağılı mühakimədə əsas olan,

səbəbdənlik qanunudur. Bu qanunun etibarsızlığıyla, bir yaradıcının

varlığının sübut edilməsinə gedən qapı bağlanılmış olar və bu vəziyyətdə

artıq varlıqlar arasında niyə/səbəb-nəticə əlaqəsinin etibarsızlığını sübut etmək

üçün ilahi bir kitaba müraciət etməyə gərək qalmaz, zəmin meydana gəlməz.

468 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

[O halda, Quran ayələrinin zahirinə söykən/dözərək belə bir məna çıxarmaq

doğru deyil. Çünki] Quranın ağılın açıq bir hökmünü ləğv

etməsi və ağılı təbii mühakimə etməsindən soyutlaması necə düşünülə bilər?!

Tam tərsinə Quran, həqiqətini ağılın hökmüylə və vicdanın mühakiməsiylə

sübut etməkdədir. Nəticə olaraq əgər Quran, etibarlılığı istiqamətində

təsir göstərən öz dəlilini (ağılı hökmü) etibarsız etsə, bu eyni zamanda

özünün də etibarsızlığı deməkdir.

Bunları bu cür bir görüşə sürüyən faktor, paralel xəstəliklərlə zəncirləmə

xəstəlikləri bir-birinə qarışdırmalarıdır. Halbuki qeyri-mümkün olan, iki paralel

xəstəliyin/səbəbin eyni müstəvi üzərində bir şeyin varlığına xəstəlik olmalarıdır.

Ancaq əgər bu iki xəstəlik bir-birlərinin paralelində deyil də davamında

olsa, hər birinin öz mövqeyində fəaliyyət göstərməsinin qorxusu

olmaz. Məsələn, atəşin varlığına bağlı əskiksiz bir xəstəlik, atəşin

varlığını tələb etdiyi kimi istiliyin də varlığını tələb edir. Belə bir vəziyyətdə

istilik üzərində iki lazımlılıq bir yerdə deyil, bir-birindən

müstəqil iki tam xəstəlik onun üzərində fəaliyyət göstərməməkdədir. Tam

tərsinə, özündən yuxarıdakı başqa bir xəstəliyin malılı olan bir xəstəlik

onun üzərində fəaliyyət göstərməkdədir.

Daha dəqiq başqa bir təbirlə bunu belə söyləyə bilərik: Yuxarıdakı fikiri

müdafiə edənlərin səhvinin qaynağı, hərəkətin özündən qaynaqlandığı

faktor mənasında fail ilə hərəkətin özüylə reallaşdığı faktor mənasında

faili bir-birinə qarışdırmış olmalarıdır. Bu mövzuda daha detallı

şərhlər başqa yerlərdən əldə edilə bilər.

Üçüncüsü: Bu görüş də qaynağı etibarilə ikincisinə yaxındır. Bu fikiri

müdafiə edənlər, uca Allahın hər şeyin yaradılmasını özünə izafə etdiyini,

bunun yanında uca Allahın varlıqlar arasında səbəb-nəticə (xəstəlik-

malul) əlaqəsini də vurğuladığını gördüklərində, belə bir sanıya

qapıldılar: "Varlıqlar içində açıq və bilinən bir xəstəliyi olan şeyin xəstəliyi

gerçəkdə o bilinən çatdırdır, uca Allah deyil. Əks halda tək bir malul

üzərində iki müstəqil xəstəliyin fəaliyyəti söz mövzusu olacaq."

Bu anlayışı qəbul etdiyimizdə uca Allahın fəaliyyəti üçün varlıqları

meydana gətirmə, varlığını başlatma xaricində bir alan/sahə buraxmamış olarıq.

Bu səbəblə söz mövzusu fikiri müdafiə edənlərin yaradıcının varlığını,

varlıqları yoxdan meydana gətirmə (burhanı hüdus) bağla

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 469

mında sübut etməyə çalışdıqlarını görürük. İnsanın, əvvəldən yox ikən

var edilməsi, yer üzünün yox ikən meydana gətirilməsi və kainatın

əvvəldən yox ikən yaradılması kimi.

Buna bir də xəstəlikləri insan tərəfindən bilinməyən faktların və ya hadisələrin

varlığını əlavə edirlər. İnsanlarda, heyvanlarda və bitkilərdə olan

həyat və ruh kimi faktlar məsələn. Çünki insan hələ bunların var olmasına

səbəb olan [təbii] xəstəlikləri təyin edə bilmiş deyil. Bunların məlumat tərəfindən

dayaz olanları buna sıravi insanların təbii səbəblərini qavraya bilmədikləri

buludların meydana gəlməsini, qarın/arvadın və yağışın yağmasını, quyruqlu

ulduzları, zəlzələləri, qıtlığı, quraqlığı, epidemiya xəstəlikləri də əlavə edirlər.

Bunlardan birinin təbii səbəbi aydın olunca, ondan imtina edib başqa birini

ələ alırlar. Ya da daha dəyişik bir mövqe al/götürərək müdafiə etməyə keçirlər

və ya rəqiblərinin fikirlərini qəbul etmək məcburiyyətində qalırlar.

Bu görüşün elmi dildəki qarşılığı [bəzi kəlamçıların açıqladığı üzrə]

budur: Mümkün'ül-vücud/mümkün xüsusiyyətli [yəni bədənə gəlməsi

və gəlməməsi bərabər olan, olmaq və olmamaq barəsində bir səbəbin

olmasını tələb edən] bir varlıq, vacib'ül-vücud/varlığı zəruri olan şəxsə

ancaq hüdusunda/meydana gəlişi baxımından möhtacdır, davamlılığında/

varlığını davam etdirməsi baxımından deyil. Kəlam əhlinin böyük bir qisimi

[Mutəzilə məktəbi kimi] bu fikirdə israr edirlər. Hətta bəzisi açıqca

bunu söyləməkdədir: "Əgər vacib'ül-vücudun/varlığı lazımlı olan şəxsin

yoxluğu mümkün olsa belə, ONun yoxluğu kainatın varlığına zərər verməz."

(Allah bundan uca və münəzzəhdir.) Bizim qənaətimizə görə

bu, İsrailiyyat mənşəli bir görüşdür, bəzi Müsəlman araşdırmaçıların zehinlərinə

bulaşmışdır. Bu anlayışın bir davamı da "Beda" ilə "Nəsh"in

qeyri-mümkünlüyünün müdafiə olunmasıdır. Bununla birlikdə bu görüş hələ insanlar

arasında varlığını qorumaqdadır.

Hər vəziyyətdə bu görüş, ən/en səviyyəsiz qorxuların tipik bir nümunəsidir.

Quranın məntiqi bunun tam əksinəni söyləməkdədir. Çünki uca Allah

kainatda müşahidə edilən ayələr vasitəsilə yaradıcının varlığını və birliyini

dəlillər/sübut edər. Bu, hər növ yaradılışa suveren olan nizamdır. Hər şey varlığı

və həyatının davamı baxımından bu qanun istiqamətində hərəkət

edər. Varlıqlar əsasında yaşanan dəyişmələr, çevrilmələr, hərəkətlər,

təsirlənmələr və birindən qaynaqlanıb bir başqasına çatan çıxarlar

470 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

hamı/həmişə bu nizam çərçivəsində meydana gəlməkdədir. Günəş, ay, ulduzlar,

bunların doğuşlarını və batışlarını, insanların bundan əldə etdikləri

qazancları, dəyişən mövsümlər nəticəs(n)i yer üzündəki dəyişiklikləri,

dənizləri, yer üzündə axan çayları, buludları və yağışları, insanların

faydalandıqları heyvanları, bitkiləri, bunların yaşadıqları təbii hallar

və yaratma/varoluşsal çevrilmələr şəklində cərəyan edən insanın

embriondan, dölə, uşaqlıqdan gəncliyə, deyərkən yaşlılığa, qocalığa

doğru yaşadığı müddəti, inkişafları buna nümunə göstərə bilərik.

Bütün bunlar, varlıqlarını davam etdirmələri etibarilə "şeylərə" dönük istiqamətlərdir.

Bunların mövzuları isə, arazlarının və əsərlərinin xəstəliyidirlər. Bir

dövr var olan bir cəmi, ondan sonra meydana gələcək başqa bir cəmin

xəstəliyidir. Bu səbəbdən bu günün hadisələri sabahın hadisələrinin xəstəlikləri, dünənki

hadisələrin də malulleridirler.

Əgər faktlar yaşadıqları hadisələr, sərgilədikləri qarlılıqlı təsirlər, ortaya

qoyduqları hərəkətlər etibarilə davamlılıqlarında/varlıqlarını davam etdirmədə Allahdan

müstağni və müstəqil olsadılar, Qurani Kərimin bu parlaq

dəlillərinin və qəti sənədlərinin, susdurucu dəlillərinin heç birinin mənas(n)ı

olmazdı. Belə ki; Quran, bu açıq-aşkar işarələri iki baxımdan dəlil

olaraq istifadə edər:

Birincisi: Fail baxımından. Bunu aşağıdakı ayənin bənzərlərində

müşahidə edə bilərik: "Göyləri və yeri yaradan Allah haqqında şübhə edilər

mi?" (İbrahim, 10) Bura qəti bir zərurətdir ki, bu varlıqların

heç biri öz özünü icad etməmiş, yaratmamışdır. Eyni şəkildə öz

bənzəri olan bir varlıq da onu meydana gətirməmişdir. Çünki

[mümkün'ül-vücud olduqlarından/var ola bilmək üçün bir var ediciyə

ehtiyac duyduqlarından,] onun bənzəri də eynilə onun kimi bir var

edicinin var etməsinə möhtacdır. Əgər yaratma faktı, şəxsən var

olan, özünə yoxluq arıq olmayan bir var ediciyə/vacib'ül-bədənə

gəlib söykən/dözməsəydi, objeler dünyasında heç bir varlıq var

olmayacaqdı. Çünki varlıq paltarı geyinən aləmdəki bütün varlıqlar

(objeler dünyası) Allahın var etməsiylə mövcuddur. O Allah ki özü

etibarilə haqqdır; yoxluğu, pozuqluğu heç bir şəkildə düşünülə bilməz, əsla

Kdeısğaişciaksliığ; evə urğlırka amleamz. indeki heç bir varlıq, var olduqdan sonra özünü

bədənə gətirən varlıqdan (Allahdan) müstağni ola bilməz. O hal

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 471

də, bir şeyin bir şeyi meydana gətirməsi, var etməsi, bir qazanın hirsləndirilməsi

kimi bir şey deyil: Qazan hirsləndirilər, beləcə istilik hirsləndirəndən

hirsləndirilənə keçər, nəticədə hirsləndirilən şey istilik xüsusiyyətinə sahib olar;

hirsləndirənsə ayrı bir varlıq olaraq qalar və ya yox olar. İndi əgər bir şeyə

varlıq bəxş etmə bu tərzdə olsaydı, varlıq bəxş edilən şey öz başına

bir varlığa sahib olardı, şəxsən vacib'ül-vücud/hiçbir şəkildə yox

olmayan və varlığı zəruri olan bir varlıq olardı, lazımlılıq xüsusiyyətini əldə edərdi,

yox olmağı qəbul etməzdi. Əks halda ziddiyyət olacaqdı varlıq

aləmində. Sadə fitri məntiq bunu bu şəkildə ifadə edir: Əgər varlıqlar

özlərini var etmə gücünə sahib olsadılar, bir şəkildə Rəblərindən

müstəqillikləri söz mövzusu olsaydı, yox olmağı və pozulmağı qəbul

etməzdilər. Çünki bir şeyin özünü ləğv etməyi və bədbəxt etməyi

istəməsi qeyri-mümkündür.

Aşağıdakı ayələrdən bu nəticəs(n)i çıxarmaq mümkündür: "ONun yüzü/üzü

(şəxsi) xaricində hər şey həlak olacaq." (Qəsəs, 88) "Özlərinə nə zərər,

nə də fayda verə bilməyən; öldürməyən, yaşada bilməyən, ölüləri dirildib

qəbirdən çıxarmayan..." (Furqan, 3) Uca Allahın hər şeyin sahibi olduğunu,

ONun xaricində varlıqlara malik olan bir başqasının olmadığını,

hər şeyin ONun mülkü olduğunu, mülk olmaqdan başqa bir xüsusiyyətlərinin

olmadığını ifadə edən ayələrin də buna dəlalət etdiklərini müşahidə edə bilərik.

O halda varlıqlar, meydana gəllərinin və meydana gəlişlərinin başlanğıcında

varlıqlarını Allahdan əldə etdikləri kimi, varlıqlarını və həyatlarını davam etdirməyi

və qalıcı etməyi də ONdan əldə edərlər. Bir şeyə yaranmanın bahşedilişi

sürdükcə varlığı davam edər. Yaranmanın bahşedilişi kəsilincə,

onun rəsmi, varlıq lövhəsindən silinər. Uca Allah belə buyurmuşdur:

"Hamısına, onlara da, bunlara da Rəbbinin lütfkarlığından artıraraq verərik.

Rəbbinin lütfkarlığı kəsilmiş deyil." (İsra, 20) Bunun kimi nümunə göstəriləcək

bir çox ayə vardır.

İkincisi: Hədəflər baxımından. Bunu varlıq aləminə suveren olan nizamı

vasfeden ayələrdən müşahidə edə bilərik. Bu ayələrdə izah edildiyi kimi,

varlıq aləmi bir bütündür, parçaları bir-biriylə qaynaşmışdır, ölçüləri

arasında tam bir uyğunlaşma vardır. Parçalardan birinin hərəkəti, bir başqasının

kamalına/varoluşsal yetkinluğuna çatmasının zəmanətidir. Bir-

472 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

birinə bağlı zəncirin bir tərəfindəki inkişaflar, bir başqa tərəfindəki

ünsürlərin xoşbəxtliyini reallaşdırma məqsədinə istiqamətli ola bilir.

Məsələn insan, heyvanlar aləminə və bitkilər aləminə suveren olan

nizamdan faydalanmaqdadır. Yenə bitkilər torpağa və atmosferə suveren

olan sistemdən istifadə edər. Eyni şəkildə yer üzündə yaşayan

varlıqlar səmadakı varlıqlardan kömək görərlər, səmadakı

varlıqlar da yer üzündəki varlıqlardan dəstək alarlar. Nəticə olaraq

hər kəs və hər şey bütünlük içindəki bir nizam istiqamətində hərəkət

edər. Hər varlıq növü, bu sistem daxilində özü üçün nəzərdə tutulan varoluşsal

xoşbəxtliyi reallaşdırmağa istiqamətli olaraq hərəkətini davam etdirər.

Bu sayədə varoluşsal baxımdan istənən müvəffəqiyyəti, müsbət nəticəs(n)i əldə

edər. Pozulmamış bir fitrət, diri bir şüur, bütün bunların üstün iradəli

və məlumat sahibi bir şəxsin planlaması, hikmətli və hər şeydən xəbərdar

birinin idarə etməsi, istiqamətləndirməsi ilə olması ehtimalından başqasını

qəbul etməz.

Heç şübhəsiz, sözünü etdiyimiz bu təqdir/planlama və tədbir/idarə etmə,

varlıqların özlərini yaratma, mahiyyətlərini icad etmə və gerçəklərini

özləri üçün nəzərdə tutulan bir qalıb/qəlib içində var etməklə reallaşar.

Belə ki hər biri, özü üçün nəzərdə tutulan qalıb/qəlib çərçivəsində özündən

istənən hərəkətləri, işləri yerinə yetirər; özü üçün təyin olunan

müddətdə çatacağı mənzilə çatar, söykən/dözəcəyi sona söykən/dözər. Və hər varlıq

bu mərhələlərin bütünündə qədər sövq və idarəsi, qəza/ilahi öntasarımın

əmri altında səbəblər miniyinin kürəyində hərəkət edər.

Ulu Allah belə buyurar: "Yaratma və əmr ONundur." (Ə'RAF, 54) "Xəbəriniz

olsun, hökm tək ONundur." (Ən'am, 62) "Hər kəsin yönəldiyi

bir istiqaməti vardır." (Bəqərə, 148) "Hökm verən Allahdır. ONun hökmünün

ardına düşüb onu ləğv edəcək yoxdur." (Rə'd, 41) "Hər nəfsin etdiyi

işin başında dayanandır." (Rə'd, 33)

Bu və bənzəri ayələr üzərində düşünən bir kimsə, bunların açıq və

aydın olar mənalarını, dəqiq məzmunlarını görməzlikdən gələrək bunları, Allahın

əşyanın özlərini, sahib olduqları xüsusiyyətlər və şəxsiyyətlər yoldaşlığında

yaratdıqdan sonra bir kənara çəkildiyi şəklində şərh edə bilərmi? Bu

düşüncəyə görə, Allah əşyanı yaratdıqdan sonra bir kənara çəkilib inkişafları

izləməkdədir; izləməkdən başqa edəcək bir işi yoxdur. Çün

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 473

kü varlıqlar yaradıldıqdan sonra ehtiva etdikləri səbəb və nəticə ruhu sayəsində

qarşılıqlı qarlılıqlı təsir və müəyyən bir nizam al/götürmə müddətinə girdilər. Müstəqil

hərəkətlər sərgiləməyə, müstəqil olaraq təsirlənməyə başladılar.

Onları yaradan da bir küncə çəkilmiş, bunların bütündən yox olacaqları

günü gözləməkdədir. O gün gəlincə də bunları yenidən yaradacaq və ilk

həyatında dəvətinə müsbət cavab verənləri mükafatlandıracaq, dəvətə

qarşı ağız büzüb böyüklük göstərənləri cəzalandıracaq. Çünki onların

bu zidd tutumlarına uzun bir zaman boyunca səsini çıxarmadan

səbr etmişdir. Ancaq bəzən də onların sərgilədikləri bəzi davranışları

üzündən qəzəbə gəlmiş, onların iradələrinə qarşı çıxmış, qarşı

çıxma və maneə törətmə şəklində kimi planlarının fəaliyyət göstərməsini

maneə törətmişdir.(!)

Guya uca Allah, öz başlarına hərəkət edən varoluşsal səbəb və xəstəliklərin,

öz məmnuniyyətinə zidd və ya məmnuniyyətiylə üst-üstə düşməyən

nəticələndirər verən inkişaflar göstərdiklərini görüncə, kimi zamanlarda

bir küncə çəkilmişliyinə son verərək, razılığına uyğun hadisələr meydana

gətirəcək şəkildə varlıq aləmindəki inkişaflara müdaxilə edir.

Amma müdaxilə etdiyi zaman da, o barədə suveren olan səbəbdənlik

qanununu ləğv edir, etibarsız edir. Çünki əgər istədiyini varlıq aləminə

suveren olan səbəblər və xəstəliklər yoluyla meydana gətirəcək

olsa bu, onların iddialarına görə, varoluşsal səbəblərin fəaliyyəti mənasına

gələcəkdir, ONun deyil. Bu düşüncəni müdafiə edənlərin peyğəmbərlər

vasitəsilə reallaşan möcüzələrin, fövqəladə inkişafların

yalnız ilahi iradə istiqamətində və universal səbəbdənlik qanununu

etibarsız edərək reallaşdığını söyləməkdə israr etmələrinin sirri də

beləcə aydın olur. Ancaq bu deməkdir ki, bu iş, varoluşsal səbəbdənliyin,

ümumi illiyyət/səbəbdənlik qanununun etibarsız qılınması surətiylə

meydana gəlir. Bu isə onların, "Əşya yaranması etibarilə Allaha

möhtacdır, amma varlığını davam etdirmə barəsində ONA möhtac deyil."

şəklindəki iddialarını çürüdəcək bir faktdır. [Çünki görüldüyü kimi

onlara da bəzi xüsuslarda Allahın müdaxiləsi söz mövzusudur.]

Bu düşüncəni müdafiə edənlərin qarşısında, bu iki variantdan birini qəbul

etməkdən başqa bir çıxar yol yoxdur: Ya kainatın o qədər genişliyi və suveren

sistemiylə Allahdan müstəqil olduğunu, heç bir şəkildə ONA

474 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

möhtac olmadığını, kainatda meydana gələn inkişaflar və çevrilmələr

üzərində Allahın hər hansı bir təsirinin olmadığını, yalnız başlanğıcda

ilk yaratma məzmununda ONA ehtiyac duyduğunu, bundan

sonra varlığını davam etdirməkdə ONA möhtac olmaqdan xilas olduğunu,

yaradıcı-ya-ratılan birlikdəliyinin sona çatdığını söyləyəcəklər. Ya da

"şey" adını alan/sahə hər varlığın Allah tərəfindən yaradıldığını, hər şeyin

varlığını ONdan al/götürdüyünü, yaranma və varlığını davam etdirmə barəsində

tamamilə ONA möhtac olduğunu, bir göz açıb bağlama anı/xatirə qədər belə

olsa heç bir şəxs/öz və hərəkətin Allahdan müstağni ola bilməyəcəyini söyləyəcəklər.

Ancaq sən, ayələrin təfsiri çərçivəsində Quran əsaslı araşdırmanın

bu iki fikirdən birincisini rədd etdiyini öyrənmiş oldun. Çünki ayələr,

yaradılış faktını ala bildiyinə geniş ölçülərdə ələ alırlar, qeybi

suverenliyi əşyanın içini, xaricini, önünü, sonunu, özünü, hərəkətlərini, oluşunu

və varlığını sürdürüşünü əhatə edəcək şəkildə ümumiləşdirirlər.

O halda doğru olan, ikinci görüşdür. Onsuz da/zatən ağılı araşdırma da nəticə etibarilə

Quran ayələrindən qəbul edilən gerçəkləri dəstəklər xüsusiyyətdədir.

Bura qədər edilən şərhlərdən bu aydın olur: "Allah hər şeyin

yaradıcısıdır." ifadəsinin zahiri, yaradılışın əhatə ediciliyini, ümumiliyini

ortaya qoymaqdadır. Bunu daha xüsusi bir sahəyə sadələşdirəcək nə ağılı,

nə də şəri bir qeyd və səbəb söz mövzusudur.

* * *