Ayətullah kaşİFÜL-Ğİta cəFƏRİ MƏZHƏBİ VƏ Əsaslari

«Ya Davud! Biz səni yer üzündə xəlifə (və ya əvvəlki peyğəmbərlərə xələf) etdik. Buna görə də insanlar arasında ədalətlə hökm et...»¹

«Nisa» surəsində isə Allah-Təala buyurur:

فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّىٰ يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجًا مِمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا

«... (Ya Mühəmməd!) Sənin Allahına and olsun ki, onlar öz aralarında baş verən ixtilaflarda səni hakim (münsif) təyin etməyincə və verdiyi hökmlərə görə özlərində bir sıxıntı duymadan sənə tam bir itaətlə boyun əyməyincə, (həqiqi surətdə) iman gətirmiş olmazlar».²

Hökm vermək, bir şeyi şəri hökmə bağlamağın məqamı ona görə bu dərəcədə ucadır ki, hökm verən şəxs can, mal və irz kimi xalqın üç müqəddəs şeyində ilahi bir əmniyyət və amanı təmsil edir.

Hökm verən şəxsin məqamı nə qədər uca olsa, onun bir xətaya düşməsi də, ayağının sürüşməsi də bir o qədər böyük və qarşısıalınmazdır.

Həzrət Peyğəmbərin (s) və Əhli-beytinin (ə) hədislərində bu məqamda olan şəxsin yanlış və Allah hökmünə uymayan hərəkəti elə bir tərzdə izah olunur ki, bunun qarşısında həqiqətən də insanın beli bükülür, əzaları titrəyir. «Qazi cəhənnəmin qarşısındadır. Qazi olan şəxsin dili cəhənnəmin iki alovu içərisindədir», -buyurmuşdur.

Əmirəl-möminin (ə) qazi Şüreyhə buyurmuşdur: «Ey Şüreyh, elə bir yerdə oturmusan ki, orada ancaq peyğəmbər, yaxud peyğəmbərin vəsisi, yaxud da ən pis bir şəxs otura bilər».

Həzrət Peyğəmbərdən (s): «Qazi olan şəxs doğrudan da bıcaqsız doğranmışdır» hədisi rəvayət olunmuşdur. Buna bənzər bir çox hədislər mövcuddur.

Burada isə izah olunmalı şeylər bunlardır:

Fiqh alimi, yaxud müctəhid olan şəxsin dəlillərdən çıxardığı hökm başdan-başa bir mövzuya aiddirsə, onun verdiyi hökmə fitva deyilir. Məsələn, heç kim başqasının maşından istifadə edə bilməz, buna onun haqqı yoxdur. Yaxud öz qadınınla yaxınlıq etmək halaldır, yad bir qadınla olan yaxınlıq isə haram.

Müctəhid verdiyi hökm şəxsi və xüsusi bir mövzuya aiddirsə, bu hökmə qəza və ya hükumət deyilir. Məsələn, «Bu qadın filan kişinin arvadındır, o biri qadın isə yaddır», «Bu mal filan kişinindir».

«Qəza» və «hökumət» İmam (ə) tərəfindən naiblik mənsəbinin vəzifəsidir və istər ümumi, istərsə də xüsusi olsun, hər iki xüsusda hökm vermək adil müctəhidin vəzifələrindəndir. Ancaq bu mühüm cəhəti nəzərdən qaçırmaq olmaz: hökm vermək məsələləri yaxşıca anladıqdan sonra mümkündür. İstər mübahisə, istər müdafiə aid bir iş olsun və istər də digər məsələlərlə bağlı olsun, şəri dəlillərlə hökm çıxartmaq, fitva vermək səlahiyyəti çox ağır şərtlərlə bağlıdır. Çünki hökm zəka, səliqə, anlayış, çevik qavrayış kimi cəhətlər tələb edir ki, bunlar hər yetəndə olmur. Odur ki, göstərilən keyfiyyətlərə malik olmayan şəxslər bu məqamda olarsa, onların xalqa xeyrindən çox zərəri dəyə bilər və verdikləri hökmlərə şübhələr daha çox olar.

Adil olmayan müchətiddən qeyrilərinin bu çox uca, eyni zamanda çox təhlükəli səlahiyyəti ifa etmələri, belə bir məqamı tutmaları biz imamiyyə şiəsinin nəzərində, ən böyük günahlardan biridir. Hətta Allah yanında küftə bərabərdir. Buna görə də çox böyük şiə alimlərinin ustalarının hökm verməkdən mümkün olduqca çətinliklərini gördük. Onlar çox zaman xalqın arasındakı ixtilafıarın, şəri hökm yolu ilə deyil, barış yolu ilə həll edilməsinə üstünlük vermişlər. Biz də bu xüsusda onların yolunu rəhbər tuturuq.

Burada bir başqa qanunun da zikri vacibdir. O da hökm verən şəxsin üç şeyə əsaslanması lüzumundan ibarətdir: iqrar, yəmin, bəyyinə, yəni ədalət sahibi iki şahid.

İki və daha çox şahid bir-birinə uymazsa, yəni iki şahid bir şeyə şəhadət etdikdən sonra başqa iki şahid isə əvvəlkilərin ziddinə gedərsə, bu zaman bəzi fəqihləri bəyyinəyi-daxil deyilən ilk şəhadətə əsaslanmağı üstün tutmuşlar. Onlar bu şəhadəti bəyyineyi-xaric deyilən ikinci şəhadətdən mötəbər saymışlar. Bəziləri isə bunlardan başqa üstün dəlillərə müraciət etməyi vacib saymışlar.

Bunu da qeyd edək ki, bütün bu şərtlərə malik olan qazi və hakim bir məsələ barəsində hökm verirsə, heç kəsin o hökmə müxalifətdə olmağa, onu rədd etməyə səlahiyyəti yoxdur. O hökmü rədd etmək Allahın hökmünü rədd etməyə bərabərdir. Hətta bu hökmdən sonra hər hansı bir müctəhidin həmin hökmə müdaxilə etməyə haqqı yoxdur. Ancaq hökmü verən hakim özü şübhəyə düşübsə, hökmünü təhqiq və tədqiq edər və naqis cəhətləri yalnız özü düzəldə bilər.

Fəqihlərin çoxu hökm və qəza barəsində ayrıca və müfəssəl kitablar yaşamışlar. Bu barədə kitab yazan şiə alimləri əsərlərində qəzavət mövzusunu «Kitabül-qəza» adı ilə ətraflı şərh etmişlər. Biz də «Təhrirül-məcəllə» adlı kitabınızın dördüncü cildinə buna aid məlumat verdik. İstəyənlər o cilddə müraciət edə bilərlər.