Ayrımcılık Yasağı: Kavram, Hukuk, İzleme ve Belgeleme

Kurulması Beklenen Kurumlar

Ayrımcılık mağdurları bakımından, başvurularla ilgili olarak mevcut yargısal yollar dışında bir dizi başvuru yolu daha mevcuttur. Ancak Türkiye’de ayrımcılık iddialarını soruşturmak ve gerekli önlemleri almakla yükümlü eşitlik kurumu, ombudsmanlık, insan hakları komisyonu vb. nitelikte bağımsız özel bir kurum ya da organ bulunmamaktadır.

TBMM tarafından ombudsmanlık kurumu oluşturmaya yönelik olarak 2006 yılında 5548 sayılı Kamu Denetçiliği Kurumu Kanunu kabul edilmiştir.¹⁷⁶ Ancak Cumhurbaşkanlığı tarafından ilgili Kanun’un Anayasa’ya aykırılığı iddiasıyla iptali için Anayasa Mahkemesi’ne başvurulmuş ve Anayasa Mahkemesi tarafından söz konusu Kanun iptal edilmiştir.

İptal edilen Kanun’da kurulması öngörülen Kamu Denetçiliği Kurumu bir eşitlik kurumu olarak değil, genel yetkilere sahip bir kurum olarak tasarlanmıştır. Kanun’da belirtilen hususlar özetle şunlardır:

– Kamu Denetçiliği Kurumu’nun ayrı bir yasal statüsünün ve bütçesinin olması;

– Bir ile on arasında kamu denetçisinin kurumda görev yapabileceği;

– İdari organların icrai ve ihmali eylemleri ile ilgili şikâyetlere dayalı olarak kurumun konuyu araştırabileceği ve idari organlara önerilerde bulunabileceği;

– Hiçbir organ, makam, merci veya kişinin, baş denetçiye ve denetçilere görevleriyle ilgili olarak emir ve talimat veremeyeceği, genelge gönderemeyeceği, tavsiye ve telkinde bulunamayacağı;

– Hem gerçek hem de tüzel kişilerin kuruma başvuru yapma hakkına sahip oldukları;

– Yabancıların kuruma başvuru yapabilme hakkının, ancak karşılıklılık (mütekabiliyet) ilkesi çerçevesinde mümkün olabileceği;

– Başvuruların yazılı ve Türkçe olarak yapılabileceği ve herhangi bir ücrete tabi olmayacağı;

– Başvuruların 90 günlük süre içerisinde gerçekleştirilebileceği ve

– Kurumun inceleme ve araştırma yaptığı konular ile ilgili olarak istediği bilgi ve belgelerin hükümet organlarınca, bu isteğin tebliğ edildiği tarihten itibaren 30 gün içinde verilmesi zorunluluğu olduğu ve devlet sırrı veya ticari sır niteliğindeki bilgi ve belgelerin bu kapsam dışında tutulacağı.
Söz konusu Kanun Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edilmemiş olsa dahi Kamu Denetçiliği Kurumu için öngörülen özelliklerin Birleşmiş Milletler Paris İlkeleri kapsamında ortaya konulan uluslararası standartları ve Irkçılık ve Hoşgörüsüzlüğe Karşı Avrupa Komisyonu’nun 2 No’lu Genel Politika Tavsiye Kararı’nda yer alan ilkeleri karşılamaktan uzak olduğu belirtilmelidir. Ayrıca Kamu Denetçiliği Kurumu’nun yetkilerinin, ayrımcılık yasağı alanında kapsamlı yasal düzenlemelerin mevcut olmadığı durumda etkili olabilmesi mümkün gözükmemektedir. 2011 yılı içerisinde yeni bir Kamu Denetçiliği Kurumu Kanunu’nun TBMM gündeme gelerek yasalaşması beklenmektedir.

Anayasa’da 2010 yılında yapılan değişiklikler sonrasında genel olarak insan haklarının korunması özel olarak ise ayrımcılıkla mücadele amacıyla bazı kurumlar oluşturulması beklenmektedir. Yukarıda belirtildiği gibi bunlardan ilki doğrudan bu amaçları taşımasa da Kamu Denetçiliği Kurumu’dur. Belirtilen amaçlar doğrultusunda ise İnsan Hakları Kurumu¹⁷⁷ ile ilgili bir yasa tasarısı ve Ayrımcılığın Önlenmesi ve Eşitlik Kurulu ile ilgili bir başka yasa tasarısı taslağı¹⁷⁸ ortaya çıkmıştır. Her iki metnin de kimi olumlu ve olumsuz yönleri bulunmaktadır. Bu metinlerde yer alan eksikliklerin giderilmesi için kanunların aceleye getirilmeden, iyice tartışılarak kaleme alınması ve kurumların Türkiye’deki mevcut duruma en uygun şekilde oluşturulması önem taşımaktadır. Bu şekilde uzman bir kurumun oluşturulması ayrımcılık mağdurlarının genel olarak toplumda dezavantajlı grupların mensupları olduğu ve maddi güçlerinin genellikle sınırlı olduğu düşünüldüğünde daha da önem kazanmaktadır.

Ayrımcılık mağdurlarının, başvuracakları resmi makamların konuya ilişkin yaklaşımları noktasında yaşayabilecekleri sorunların giderilmesi; bunun için de mağdurları, hukuk kuralları veya yargı organları ile karşı karşıya geldiklerinde hem maddi ve manevi hem de adli anlamda destekleyecek ilave bir kurumun mutlaka oluşturulması gerekmektedir. Bu kurumun da mümkün olduğunca yürütmeden, yasamadan ve yargıdan bağımsız ve ayrımcılık mağdurlarını gözeten, mağdura çeşitli biçimlerde destek sunan bir kurum olarak tasarlanması büyük önem taşımaktadır.

Türkiye’de ayrımcılıkla mücadele kapsamında faaliyet yürütecek Irkçılık ve Hoşgörüsüzlüğe Karşı Avrupa Komisyonu’nun 2 No’lu ve 7 No’lu Genel Politika Tavsiye Kararları, Avrupa Birliği Irk Eşitliği Direktifi ve Birleşmiş Milletler Paris İlkeleri kapsamında ortaya konulan uluslararası standartlara uygun olarak bağımsız bir eşitlik kurumu oluşturulmalıdır. Kamu Denetçiliği Kurumu Kanunu’nun Anayasa Mahkemesi tarafından iptal gerekçeleri göz önünde tutularak bugünkü anayasal sistemin, Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne bağlı bir Kamu Denetçiliği Kurumu kurulmasına olanak vermediği sonucuna ulaşılmaktadır. Söz konusu standartlara uygunluğu sağlayacak tüm güvencelerin en başta anayasa ve yasalarca düzenlenmesi gerekmektedir. Ayrıca ayrımcılıkla mücadele alanında eşitlik kurumunun kuruluşundan önce ayrımcılık yasağı alanında kapsamlı bir çerçeve yasa kabul edilmesi ve kurumun çalışmalarının kapsamı ve yetkilerinin bu yasa ile ortaya konulması yerinde olacaktır.

Kurulacak bir eşitlik kurumunun, yukarıda belirtilen uluslararası standartlar ışığında aşağıdaki çalışmaları yürütmesi veya yetkilere sahip olması, kurulması için öngörülen amaçlara uygun faaliyet yürütebilmesi ve ayrımcı muamelelerin ortadan kaldırılmasa bile azaltılması ve mağdurların mağduriyetinin giderilmesi için büyük önem taşımaktadır:
– Ayrımcılık mağdurlarına danışmanlık ve destek sunma;

– Ayrımcılıkla ilgili kamuoyuna eğitimler sunma;

– İş ilanlarında ayrımcılık yapılmaması hakkında bilgilendirme yapma;

– Ayrımcılıkla mücadele alanında eylem programları, rehber ilkeler, taraflar arasında hüküm doğuracak tip sözleşmeler hazırlama;

– Ayrımcılıkla mücadele kapsamında yasa tasarıları hazırlama ve önerme;

– Tüzel kişiler için davranış kuralları geliştirme;

– Dönemsel olarak meclise rapor sunma;

– Kamuoyunu genel olarak ayrımcılık, özel olarak ise eşitlik kurumunun faaliyetleri ve kararları hakkında bilgilendirme;

– Sivil toplum kuruluşları ile yakın işbirliği içerisinde çalışma ve sivil toplum kuruluşlarının faaliyetlerine maddi destek sunma;

– Eşitlik kurumuna yapılacak şikâyetler ve yargısal usuller hakkında hukuki yardım sunma;

– Başvuru üzerine vakalar hakkında inceleme yürütme;

– Başvuru sonucunda taraflardan bilgi toplama;

– Re’sen bir vaka hakkında araştırma yürütme;

– Taraflar arasında mahkeme dışı çözüme varılması yönünde arabuluculuk görüşmeleri yürütme;

– Eşitlik kurumlarına ya da yargı organlarına başvuru veya dava götürme;

– Bilirkişilik yapma;

– Bağımsız araştırmalar yürütme;

– Para cezasını da içeren yaptırımlara hükmetme;

– Yargısal usullerde müdahil olarak yer alma.