Az rbaycan re s publ kas I t hs L naz rl y az rbaycan dövl t qt sad un vers tet
and International Heterogeneity since 1960
Yüklə 2,12 Mb.
|
and International Heterogeneity since 1960”, WB Research Working Paper 3499, February 2005, s_hf_: 11; 12Campell R. Mcconnell, and Stenley L. Brue, “Economics: principles, problems, and policies”, 14’th edition, Irwin McGraw-Hill Companies, International Edition, 1999, s_hf_: 685; 10 _ Aqrar sektorda r*qab*t daha k*skindir. Çoxlu istehsalçıların mövcudlugundan ir(li g(l(n bu xüsusiyy(t saglam r(qab(t( genis imkanlar açsa da b(z(n r(qibl(rin (kil(n torpaqların miqdarını t(yin etm( kimi istehsal q(rarlarını proqnozlasdırmagın ç(tinliyi bazar konyukturasını düzgün qiym(tl(ndirm(y( imkan vermir13; _ Aqrar sektorda qiym*tl*r v* g*lirl*r yüks*k dalgalanma nümayis etdirir. M(hsullarına olan t(l(bin qeyri-elastikliyi, istehsalın t(bii amill(rd(n asılılıgı v( mövsümiliyi, yüks(k r(qab(tlilik aqrar sektorda qiym(tl(ri v( g(lirl(ri tez-tez d(yisdir(n (sas amill(rdir14; _ Aqrar sektorda assimmetrik informasiya problemi qeyri-mük*mm*l maliyy*-kredit v* sıgorta bazarının yaranmasına s*b*b olur15. Çünki g(lirl(rin tez-tez d(yism(si maliyy(-kredit, sıgorta müqavil(l(rinin baglanmasına t(sir göst(rir v( h(min maliyy( institutlarının bu sektora olan maraqlarını z(ifl(dir; _ Aqrar sektorda istehsal *razil*rinin miqyasca genisliyi b*zi *lav* x*rcl*r yaradır16. Xüsusil( t(s(rrüfat g(lirl(rinin bölgüsünd( istirak etm(y(n isçil(r( n(zar(t etm(k üçün xeyli (lav( x(rc ç(kilir; Aqrar sektorun yuxarıda göst(ril(n iqtisadi inkisafda rolu v( t(bii xüsusiyy(tl(ri n(z(r( alınaraq formalasan döv(tin aqrar siyas(ti bu gün ümumiqtisadi siyas(tin t(rkib hiss(si olmaqla müxt(lif istiqam(tl(ri (hat( edir v( bu zaman aqrar sektor v( aqrar sektor istehsalçılarının daim dövl(tin xüsusi proteksionist t(dbirl(rin( ehtiyac duyması prinsipi gözl(nilir. Ümumiyy(tl( k*nd t*s*rrüfatının, k*nd yasayıs m*sk*nl*rinin, bütövlükd* aqro-s*naye kompleksinin inkisaf konsepsiyalarının, strateji, taktiki m*qs*d v* v*zif*l*rinin isl*nib hazırlanması, reallasdırılması yollarının konkret t*dbir v* mexanizml*rinin *saslandırılması, h*mçinin h*yata keçirilm*si üzr* sosialiqtisadi, hüquqi v* t*skilati xarakterli t*dbirl*rin m*cmusu kimi xarakteriz( ed( bil(c(yimiz aqrar siyas(t stabil iqtisadiyyat v( keçid iqtisadiyyatı s(raitind( qarsıya qoydugu m(qs(d v( v(zif(l(r baxımından f(rqli mahiyy(t k(sb edir. Strateji m(qs(di aqrar istehsalçıları *dal*tli v* z*ruri h*yat s*viyy*si, istehlakçıları münasib qiym*tl*rl* v* lazımı miqdarda *rzaq m*hsulları, s*naye sah*l*rini is* z*ruri xammalla t*min etm*k olan aqrar siyas(t bir sıra alt m(qs(dl(r d( dasıyır: _ Aqrar sektorun bütövlükd( bazar iqtisadi sistemin( transformasiyası; _ Ölk(nin (rzaq t(hlük(sizliyinin t(min edilm(si; _ Aqrar istehsalda keyfiyy(t v( m(hsuldarlıgın yüks(ldilm(si; _ Aqrar istehsalçıların g(lirl(rind( stabilliyin t(min edilm(si v( onların h(yat standartlarının yaxsılasdırılması; _ _stehsalın bazar t(l(bl(rin( uygun, daxili v( xarici t(l(b istiqam(tind( inkisaf etdirilm(si v( istiqam(tl(ndirilm(si; _ _xracın genisl(ndirilm(si v( dünya ticar(t sistemin( uygunlasdırılması; _ C(miyy(td( iqtisadi v( siyasi tarazlıqların t(min edilm(si v( qorunması; _ T(bii resursların qorunması m(qs(dil( tarazlı v( ekologiyaya uygun infrastrukturun formalasdırılması v(.s; Son olaraq onu qeyd ed(k ki, stabil iqtisadiyyat s(raitind( h(yata keçiril(n aqrar siyas(t t(dbirl(ri mövcud aqrar münasib(tl(rin s(m(r(liliyini artıraraq, onların daha da 13Campell R. Mcconnell, and Stenley L. Brue, “Economics: principles, problems, and policies”, 14’th edition, Irwin McGraw-Hill Companies, International Edition, 1999, s_hf_: 684-688; 14Eyni m_nb_, s_hf_: 684-685; 15Hans P. Binswanger and Klaus Deininger, “Explaining Agricultural and Agrarian Policies in Developing
16Eyni m_nb_, s_hf_: 9-10; 11 inkisaf etdirilm(sin( xidm(t edirs(, keçid iqtisadiyyatı s(raitind( köhn( münasib(tl(rin tamamil( aradan qaldırılıb yenil(ri il( (v(z edilm(sin( xidm(t edir v( bu köhn( daxilind( ortaya çıxaraq t(dric(n inkisaf ed(n yeni münasib(tl(ri mövcud buxovlardan azad etm(k v( ya tamamil( yenil(rini formalasdırmaq yolu il( h(yata keçirilir. Bu baxımdan stabil iqtisadiyyat s(raitind( aqrar siyas(t k(nd t(s(rrüfatı m(hsullarının qiym(t v( buraxılıs s(viyy(sini lazımı h(dd( saxlamaq, onların sıgortalanmasını t(min etm(k, dünya bazarlarında satısını subsidiyalasdırmaq, aqrar t(s(rrüfatlara xammal yardımı göst(rm(k, torpaq v( su ehtiyatlarını qorumaq, aqrar elm sah(sind( arasdırmaları genisl(ndirm(k, fermerl(rin kreditl(sdirilm( m(s(l(l(rini h(ll etm(k kimi v(zif(l(ri yerin( yetirdiyi halda, keçid iqtisadiyyatı s(raitind( bu bir q(d(r f(rqli mahiyy(t k(sb edir. 2.3 Keçid iqtisadiyyatı s(raitind( dövl(tin aqrar siyas(tinin baslıca v(zif(l(ri XX (srin sonlarına dogru dünya iqtisadi sistemi h(min dövr( q(d(r mövcud olan komanda v( bazar iqtisadi sisteml(rinin bir-biri il( k(skin r(qab(tinin son m(rh(l(sin( daxil oldu v( bu r(qab(t( davam g(tirm(sinin mümkün olmadıgı açıq aydın ortaya çıxan komanda iqtisadiyyatı 1980-cı ill(rin ortalarından SSR_-d( M.Qorboçovun h(yata keçirdiyi “perestroyka” v( “qlasnost” siyas(tinin d( t(siri il( dagılma m(rh(l(sin( q(d(m qoydu. N(tic(d( Az(rbaycan Respublikası da daxil olmaqla bu sistem( malik olan ölk(l(rin (ks(riyy(ti bazar iqtisadi sistemin( keçid yolunu tutaraq sistem transformasiyası prossesin( basladılar. Bu prosses iqtisadi h(yatın bütün sah(l(rini (hat( etm(kl( yanası mühüm bir istiqam(tini d( h(min sistemd( yasayan xalqların (n(n(vi t(s(rrüfatçılıq sferası olan aqrar sektor t(skil edirdi. Aqrar münasib(tl(rin transformasiya prossesini v( bu istiqam(td( dövl(t siyas(tinin (sas v(zif(l(rini daha d(rind(n d(rk etm(k üçün ilk növb(d( bütövlükd( sosialist aqrar sektoruna, onun (sas xüsusiyy(tl(rin( v( bazar iqtisadi sistemind( mövcud olan münasib(tl(rd(n k(miyy(t v( keyfiyy(t baxımından f(rqli c(h(tl(rin( qısaca diqq(t yetirm(k z(ruridir. C*dv*l 2 1: Sovetl(r Birliyind( aqrar t(s(rrüfatların prototip xüsusiyy(tl(ri
Torpaga mülkiyy*t forması Kollektiv istifad* *sasında dövl*t mülkiyy*ti Dövl*t mülkiyy*ti Qeyri-torpaq *mlakı üz*rind* mülkiyy*t forması Kollektiv Dövl*t mülkiyy*ti Kapital qoyulusunun maliyy* m*nb*l*ri Dövl*td*n *ld* edil*n uzunmüdd*tli borclar vasit*sil* Dövl*t t*r*find*n proporsional qaydada Rezidentl*rin statusu Kollektivin üzvl*ri Sovxozun *m*k haqqı il* çalısan isçil*ri S*xsi g*lirin m*nb*l*ri =zafi kollektiv g*lirin bölüsdürülm*si Maas v* *m*k haqqları S*xsi g*lirin *lav* m*nb*l*ri Ev t*s*rrüfatı Ev t*s*rrüfatı Dövl*t pensiyaları 1960-cı ill*r*d*k olmamısdır H*mis* Daxili pasport (internal passport) 1960-cı ill*r*d*k olmamısdır H*mis* =dar*etm* sisteminin h*yata keçirilm*si Nomenklatura t*r*find*n m*hdudlasdırılmıs namiz*dl*rd*n formal qaydada seçil*n s*dr t*r*find*n T*yin edilmis direktor t*r*find*n K*nd sosial infrastrukturuna m*suliyy*t dasımaq H*mis* H*mis* M(lum oldugu kimi aqrar sektorda sosialist münasib(tl(rinin qurulması (vv(lc( torpaq da daxil olmaqla bütün istehsal vasit(l(rinin “millil*sdirm*” adı altında dövl(t 12 mülkiyy(tin( keçirilm(sini, sonra is( “kollektivl*sm*” adı altında kollektiv t(s(rrüfat formalarının yaradılmasını n(z(rd( tuturdu. Bununla da aqrar sektorda t(s(rrüfatçılıgın sovxoz v( kolxoz adlı iki forması yaradıldı ki, onları da bir-birind(n ayıran (sas c(h(tl(ri 1 W-li c(dv(ld( verilmisdir. C*dv*l 2 2: Sosialist v( bazar aqrar t(s(rrüfatlarında biznes q(rarları Biznesin komponentl_ri Bazar t_s_rrüfatında biznes q_rarları Sosialist t_s_rrüfatında biznes q_rarları Satıs _stehsal istehlakçı t_l_bin_ cavab verm_y_ çalısır _stehsal m_rk_zi s_kild_ t_yin edil_n m_qs_dl_r_ nail olmaga çalısır X_rcl_r _dar_etm_ x_rcl_ri m_hdudlasdırılır “X_rc üst_g_l” mühasibat sistemi t_tbiq edilir (cost-plus) _m_k D_yis_n istehsal h_cmin_ uygun is qüvv_sinin h_cmi t_nziml_nir _s qüvv_si sabitdir: isçil_rin h_yat boyu isl_ t_minatına qarantiya verilir _stehsal faktorları satın alınması _n yaxsı t_darükçül_r axtarılır, satınalma miqdarına n_zar_t edilir _stehsal faktorları dövl_t t_r_find_n t_yin edilmis sabit qiym_td_ v_ istehsal kvotalarının mü_yy_n etdiyi miqdarda t_min edilir Amortizasiya Fondların yenil_sdirilm_si m_qs_di dasıyır; _lav_ amortizasiya maya d_y_rinin artırılması v_ dig_r x_rcl_rin m_hdudlasdırılması il_ izah edilir Yeni fondların t_min edilm_si m_rk_zi planlasdırma vasit_sil_ h_yata keçirilir; amortizasiya aktiv nagd pul m_nb_yi kimi q_bul edilir Kredit/maliyy_ x_rcl_ri Borclar müflis olmaq risqi t_r_find_n m_hdudlasdırılır; v_ ya s_rt büdc_ m_hdudiyy_ti Kredit resursları m_rk_z qaydada k_srl_rin örtürülm_si m_qs_dil_ bölüsdürülür; v_ ya yumusaq büdc_ m_hdudiyy_ti M_nf__t Satıs v_ x_rcl_r üz_rind_ n_zar_ti t_min etm_kl_ m_nf__ti maksimum h_dd_ yüs_ltm_k M_nf__tin idar_edilm_zliyi il_ xarakteriz_ edilir Sosialist aqrar t(s(rrüfatları m(rk(zi planlasdırma mühitind( idar( olundugundan onların m(qs(dl(ri m(rk(zi plan orqanları t(r(find(n t(yin edilir v( t(s(rrüfatlar da çalısırdı ki, onların qarsısında qoyulan istehsal v(zif(l(rini h(yata keçirsinl(r. Bel( oldugu halda onların t(s(rrüfat q(rarları bazar iqtisadiyyatlı t(s(rrüfatlarda mövcud olandan k(skin f(rql(nirdi. Bu f(rql(ri 2 W -li c(dv(ld(n açıq s(kild( görm(k mümkündür. C*dv*l 2 3: Sosialist aqrar t(s(rrüfatının çatısmazlıqları _sas atributları Neqtiv n_tic_l_ri _stehsal m_qs_dl_rinin m_rk_zi
_stehlakçı oriyentasiyası v_ bazar siqnallarının n_z_r_ alınmaması Yumusaq büdc_ m_hdudiyy_tl_ri M_nf__t_ yön_lm_nin z_ifliyi, borcların silinm_si v_ subsidiyalara bel baglamaq _stehsalın kollektiv t_skili S_rb_st h_r_k_t etm_, m_n_vi m_suliyy_t, s_xsi maraqların z_ifliyi: mükafatlanmanın s_xsi ugurlardan asılı olmaması T_s_rrüfatların iri miqyaslı olması X_rcl_r_ n_zar_tin z_ifliyi, gizlilik, s_ffaflıgın olmaması T_s_rrüfat üzvl_rin_ h_yat boyu m_sgulluq t_minatının verilm_si _sçi qüvv_si sayının t_nziml_nm_sinin qeyri-mümkün olması v_ bununla baglı x_rcl_r_ n_zar_t edilm_m_si Torpaq v_ dig_r istehsal vasit_l_ri üz_rind_ effektiv f_rdi mülkiyy_t hüququnun yoxlugu Torpaq v_ dig_r istehsal vasit_l_ri üz_rind_ mülkiyy_t hüquqlarının ötürülm_sinin qeyri-mümkünlüyü v_ mülkiyy_t hüququnda birl_smis stimullasmanın yoxlugu; isçi öz _m_yinin meyv_l_rin_ sahib ola bilmir 1 v( 2 W-li c(dv(ll(rl( (sas xarakteristikasını verdiyimiz sosialist aqrar t(s(rrüfatı spesifik xüsusiyy(tl(rind(n ir(li g(l(n bir sıra neqativ n(tic(l(ri özünd( ehtiva edirdi ki, onları da 3 W-li c(dv(ld( göst(rdiyimiz s(kild( ümumil(sdirm(k mümkündür. Özü d( göst(ril(n bu neqativ n(tic(l(r t(kc( aqrar sektoru deyil, butövlükd( sosialist iqtisadiyyatını (hat( etm(kl( onun yegan( alternativi olan bazar iqtisadi sistemi il( girisdiyi r(qab(td( uduzmasının (sas s(b(bl(ri kimi çıxıs edirl(r. 13 Göst(ril(n spesifik xüsusiyy(tl(ri v( çatısmazlıqları fonunda Sovetl(r Birliyi aqrar sektor göst(ricil(rini kapitalist ölk(l(rind(ki müvafiq göst(ricil(rl( müqayis( etdikd( M. Qorboçovun da o vaxtkı çıxıslarında tez-tez s(sl(ndirdiyi sosialist aqrar sektorun s(m(r(sizliyi(return on investment) fikrini açıq-aydın görmüs oluruq. Bel( ki, sosialist iqtisadiyyatının son ill(rinin b(zi m(lumatlarına n(z(r salsaq görürük ki, 1980 - cı ill(rd( Sovetl(r Birliyind( orta hesabla 1 ha (kil(n (raziy( düs(n m(hsul istehsalı 237$ olmusdur ki, bu ABS - dakı müvafiq göst(ricid(n 1,8 d(f(, Avropa Birliyind(kind(n is( 3,4 d(f(, h(r 1000 ha (raziy( düs(n isçi sayı 346,1 n(f(r olmusdur ki, bu ABS-dakı müvafiq göst(ricid(n 24,7 d(f(, Avropa Birliyind(kind(n is( 2,4 d(f( yüks(k, h(r 1000 ha (raziy( düs(n traktor sayı 29 (d(d olmusdur ki, bu ABS-dakı müvafiq göst(riciy( b(rab(r, Avropa Birliyind(kind(n 3,6 d(f( asagı, h(r 100 isçiy( düs(n traktor sayı is( 10 (d(d olmusdur ki, bu da ABS-dakı müvafiq göst(ricid(n 18,2 d(f(, Avropa Birliyind(kind(n is( 7,2 d(f( asagı göst(ricidir v( bu göst(ricil(r Az(rbaycan Respublikası üzr( daha da asagı s(viyy(d( olmusdur17. N(hay(t, 1990-cı ill(rd(n baslayaraq Az(rbaycan da daxil olmaqla Sovetl(r Birliyind(n ayrılan bütün ölk(l(rd( bazar iqtisadiyyatına keçid prossesi baslamıs v( bu prosses (halinin orta hesabla 45%-nin yasadıgı k(nd yasayıs m(sk(nl(rini v( ümumi m(sguluqdakı payı orta hesabla 30%, ÜDM-d(ki payı is( 25% olan aqrar sektoru da (hat( etmisdir. Bu zaman mövcud qeyri-s(m(r(li aqrar sektorun s(m(r(li bazar iqtisadiyyatı prinsipl(ri (sasında yenid(n qurulması dövl(t t(r(find(n aparılan islahatlar qarsısında makroiqtisadi v( mikroiqtisadi s(viyy(l(rd( bir sıra m(s(l(l(rin h(ll edilm(sini z(rur(t( çevirmisdir ki, bunlar da ümumi s(kild( 4 W-li c(dv(ld( verilmisdir. C*dv*l 2 4: Aqrar sektorda aparılan islahatların h(d(fl(ri _stiqam_tl_r _slahatdan _vv_l _slahatdan sonra _stehsal
_stehsalın m_qs_di m_rk_zi qaydada t_yin edilir _stehsal q_rarları azad s_kild_ t_s_rrüfatlar t_r_find_n verilir Qiym_tl_r M_rk_zl_sdirilmis qaydada t_yin edilir Liberallasdırılmısdır Maliyy_ Daim dövl_t yardımları var v_ borclar tez-tez silinir S_rt büdc_ m_hdudiyy_ti hakimdir _stehsal faktorları, satıs, emal
Resurslar üz_rind_ mülkiyy_t forması
T_s_rrüfatların strukturu a) _ri miqyaslı b) Kollektiv t_skilatlanma a) Kiçik miqyaslı b) F_rdil_sdirilmis Göründüyü kimi aqrar sektorda aparılan islahatlar bir sıra mühüm h(d(fl(ri özünd( ehtiva edir. Lakin bu prossesin ugurla basa vurulması aparıcı qüvv( olan dövl(tin öz üz(rin( düs(n v(zif(l(ri lazımınca yerin( yetirm(sind(n çox asılıdır. Bu baxımdan aqrar islahatların yuxarıda göst(ril(n h(d(fl(rini n(z(r( alaraq keçid iqtisadiyyatı s(raitind( dövl(tin aqrar siyas(tinin qarsısında duran baslıca v(zif(l(ri asagıdakı kimi qruplasdıra bil(rik: 1. Aqrar bazarın liberallasdırılması: Aqrar sektorda istehsal olunan m(hsulların v( istifad( edil(n resursların bölüsdürülm(sind( komanda iqtisadiyyatına xas olan dövl(t 17R_q_ml_r “Land Policies and Evolving Farm Structures in Transition Countries” ( Zvi Lerman, Csaba Csaki, and Gershon Feder, World Bank, January, 2002) adlı çalısmadan götürülmüsdür; 14 inhisarını aradan qaldıraraq bu funksiyanın azad bazarlara ötürülm(sini n(z(rd( tutur. _sas t(dbirl(ri d( qiym(tl(rin v( ticar(tin liberallasdırılması, k(nd t(s(rrüfatı istehsalçı v( istehlakçılarına olan subsidiyaların m(hdudlasdırlımasıdır. Bu zaman d(yis(n qiym(tl(r, g(lirl(r v( dig(r monetar k(miyy(tl(r istehsalçı v( istehlakçıların bazar q(rarlarını mü(yy(nl(sdir(n (sas faktora çevrilm(kl( ölk(d( k(nd t(s(rrüfatı istehsalı, istehlakı v( ticar(tinin h(cm v( strukturunun daima d(yism(sin( s(b(b olur;
2. Aqrar sektorda yeni mülkiyy*t münasib*tl*rinin formalasdırılması: Buraya dövl(t v( b(l(diyy( mülkiyy(tind( olan obyektl(rin mü(yy(nl(sdirilm(si, torpaq islahatı v( onun n(tic(sind( dövl(t, b(l(diyy( v( xüsusi mülkiyy(tli torpaqların ayrılması, meliorasiya v( su t(s(rrüfatı mü(ssis(l(ri üz(rind( mülkiyy(t münasib(tl(rini d(yisdirm(kl( onlardan istifad(nin müt(r(qqi formalarının t(sbit olunması, k(nd t(s(rrüfatı emal mü(ssis(l(rinin v( infrastruktur obyektl(rinin dövl(tsizl(sdirilm(si v( öz(ll(sdirilm(si, sosial infrastruktur obyektl(rind( yeni mülkiyy(t münasib(tl(rinin formalasdırılması, istehlak kooperasiyalarının islahatı kimi m(s(l(l(rin yerin( yetirilm(si aiddir; 3. Aqrar t*s*rrüfatların restrukturizasiyası: Öz(ll(sdirm( v( torpaq islahatı kimi t(dbirl(rl( aqrar t(s(rrüfatlarda mülkiyy(t münasib(tl(ri, t(skilatlanma, idar(çilik formalarının v( istehsal üsulunun kökünd(n d(yisdirilm(sini v( bununla da s(m(r(liliyin yüks(ldilm(sini n(z(rd( tutur. Bu zaman kolxoz v( sovxozların bazasında v( dövriyy(y( c(lb olunmus yeni torpaqlar üz(rind( xüsusi mülkiyy(tli fermer t(s(rrüfatları v( yardımçı t(s(rrüfatlar, birg( mülkiyy(t hüququna (saslanan müst(r(k t(s(rrüfatlar, kooperativl(r, s(hmdar c(miyy(tl(ri v( dövl(t mülkiyy(tin( (saslanan dövl(t k(nd t(s(rrüfatı mü(ssis(l(ri v( s(hmdar c(miyy(tl(rinin yaradılması (sas m(s(l(l(rd(ndir; 4. Aqrar sektorda kommersiya infrastrukturunun yaradılması: Bazar orientasiyalı, s(m(r(li isl(y(n k(nd t(s(rrüfatı iqtisadiyyatının ehtiyaclarını öd(y(n öz(l v( dövl(t institutlarının v( ya xidm(tl(rinin yaradılmasından ibar(tdir. Buraya aqrar bank, sıgorta v( dig(r kredit institutlarının, bazar informasiya sisteml(rinin, t(chizat, bölüsdürm( v( satıs sisteml(rinin, bazar subyektl(ri arasında yaranan münasib(tl(ri t(nziml(y(n hüquq infrastrukturunun yaradılması kimi m(s(l(l(r daxildir; 5. Aqrar bölm*d* dövl*t t*minatı sisteminin yaradılması: Aqrar sektorda sosialist dövl(tin( xas olan s(rt inzibati-amirlik idar(etm( sistemind(n bazar prinsipl(rin( (saslanan v( bütün ölk(l(r( xas olan aqrar sektorun dövl(t t(minatı sistemini özünd( birl(sdir(n iqtisadi idar(etm(nin yaradılmasını n(z(rd( tutur. Bu zaman aqrar infrastruktur mü(ssis(l(rinin inkisafı, bir sıra vergi güz(stl(ri v( maliyy( yardımlarının t(tbiq edilm(si, aqrar bazarın t(nziml(nm(si, k(nd (halisinin sosial müdafi(si, aqrar bölm( müt(x(ssisl(rinin hazırlanması, sektorun elmi t(minatı kimi m(s(l(l(r ön plana çıxır; Bel(lik(, yuxarıda qeyd etdikl(rimizd(n göründüyü kimi ist(r stabil, ist(rs( d( keçid iqtisadiyyatı s(raitind( dövl(tin aqrar siyas(tinin qarsısında mühüm v(zif(l(r dayanır. Bu v(zif(l(rin lazımı s(viyy(d( yerin( yetirilm(si is( mövcud hökum(tin istifad( etdiyi aqrar siyas(t mexanizml(ri v( onların düzgün seçilm(sind(n daha çox asılıdır. 15 II. Dövl*tin aqrar siyas*tinin h*yata keçirilm*si mexanizml*ri v* onların t*kmill*sdirilm*si istiqam*tl*ri 2.1 Aqrar siyas(tin h(yata keçirilm(sind( istifad( olunan baslıca mexanizml(r Bazar iqtisadiyyatına keçid iqtisadiyyatın bütün sferalarında oldugu kimi aqrar münasib(tl(rin t(nziml(nm(sind( d( yeni forma v( metodların isl(nib hazırlanmasını v( h(yata keçirilm(sini z(ruri edir. Bu zaman azad bazarın (sas atributları olan istehsal azadlıgı, qiym(t azadlıgı, xüsusi mülkiyy(t prioritet olmaqla mülkiyy(t formalarının müxt(lifliyi, azad r(qab(t, müqavil(, (m(k növünü seçib isl(m(k, f(aliyy(td(n (ld( olunan g(lirin x(rcl(nm(si, mülkiyy(t (ld( etm(k v( informasiya (ld( etm(k azadlıqları, iqtisadiyyata dövl(t müdaxil(sinin minimumlasdırılması kimi prinsipl(rin gözl(nilm(si il( yanası aqrar sektorda dövl(tin proteksionist f(aliyy(tinin h(yata keçirilm(si prinsipi d( t(min edilm(lidir. Bazar iqtisadiyyatında aqrar sektorun dövl(t s(viyy(sind( idar( olunması dövl(t idar(etm( orqanlarının aqrar siyas(t ç(rçiv(sind( isl(yib hazırlayaraq h(yata keçirdiyi müxt(lif üsul v( mexanizml(ril( reallasdırılır: 1. Normativ-hüquqi aqtların q*bul olunması; 2. Maliyy*-kredit mexanizml*ri; 3. Dövl*t investisiyaları v* dövl*t sifarisl*ri; 4. Dövl*t sahibkarlıgı; 5. Proqnozlasdırma, planlasdırma v* proqramlasdırma; Ümumi s(kild( t(nziml(m( metodları adlandıra bil(c(yimiz bu üsul v( mexanizml(r xarakter etibaril( birbasa v( dolayı metodlara bölünürl(r. Birbasa metodlar dövl(tin inzibati-imperativ xarakterin( (saslanmaqla aqrar münsib(tl(rin t(nziml(nm(sin( birbasa müdaxil(ni n(z(rd( tutur. M(s, aqrar sektorda b(zi f(aliyy(tl(rin h(yata keçirilm(si üçün dövl(t t(r(find(n t(tbiq edil(n lisenziyalasdırma mexanizmi kimi; daha çox üstünlük verilm(si m(qs(d(uygun olan dolayı metodlar is( (sas(n pul-kredit v( büdc(-vergi mexanizml(rind(n istifad( ed(r(k t(l(b, t(klif v( qiym(t s(viyy(sin( t(sir etm(kl( aqrar münasib(tl(rin lazımı istiqam(td( t(nziml(nm(sini n(z(rd( tutur. M(s. fermerl(rin bir sıra vergil(rd(n azad edilm(si v( ya güz(st (ld( etm(si kimi; Normativ-hüquqi aqtların q*bul olunması Aqrar siyas(tin h(yata keçirilm(sind( istifad( edil(n (sas mexanizml(rd(n biri mülkiyy(t v( sahibkarlıq münasib(tl(ri üzr( t(tbiq edil(n normativ-hüquqi aqtların q(bul edilm(sidir. Bel( ki, t(s(rrüfatdaxili v( t(s(rrüfatxarici olmaqla iki böyük münasib(tl(r blokunu özünd( birl(sdir(n aqrar münasib(l(r sisteminin t(nziml(nm(si zamanı normativ-hüquqi aqtların q(bulundan genis istifad( edilir. Xüsusil( keçid iqtisadiyyatı s(raitind( bu sah(d( q(bul olunmus normativ - hüquqi aqtlar h(yata keçiril(n transformasiya prossesinin h(m vasit(si (t(nziml(m( al(ti), h(m d( bir növ n(tic(si rolunda çıxıs edir. Bel( ki, q(bul edil(n h(r bir yeni normativ-hüquqi aqt v( ya ona edilmis (lav( v( d(yisiklikl(r bir t(r(fd(n yeni iqtisadi münasib(l(rin formalasmasına xidm(t edirs(, dig(r t(r(fd(n inkisaf ed(n yeni iqtisadi münasib(tl(r sistemi yeni 16 normativ aqtların q(bulunu v( ya onlarda mü(yy(n d(yisiklik edilm(sini z(ruri edir. Bu zaman normativ-hüquqi aqtların t(nziml(m( obyekti kimi aqrar t(s(rrüfatlarda torpaq üz(rind( mülkiyy(t v( ondan istifad( hüquqları, yaradılan (mlak üz(rind( ümumi v( f(rdi mülkiyy(t hüquqlarının t(sbiti, (m(yin t(skili, (m(k intizamı, (m(yin öd(nilm(si v( mühafiz(si sferasında yaranan münasib(tl(r, t(skilatı-idar(etm( il( baglı münasib(tl(r, müqavil( münasib(tl(ri, büdc(-vergi münasib(tl(ri, mülkiyy(t hüququnun h(yata keçirilm(si il( baglı dig(r s(xsl(rl( yaranan münasib(tl(r v( üçüncü s(xsl(rl( baglı delikt münasib(tl(ri çıxıs edir18. Ölk(mizd( d( aqrar münasib(tl(rin transformasiyası prossesind( normativ-hüquqi aqtların q(bul olunması metodundan genis istifad( edilmisdir. Bu aqtların bir qismi bütövlükd( iqtisadi münasib(tl(rin t(nziml(nm(sind(n ir(li g(l(n aqtlar oldugu halda, bir qismi d( birbasa aqrar münasib(tl(rin t(nziml(nm(si v( aqrar islahatların h(yata keçirilm(si m(qs(dil( q(bul olunmusdur ki, onlara misal olaraq asagıdakıları göst(rm(k olar: “Aqrar islahatların *sasları haqqında”(18.02.1995), “Sovxoz v* kolxozların islahatı haqqında”(18.02.1995), “Torpaq islahatı haqqında”(16.07.1996), “Dövl*t torpaq kadastrı, torpaqların monitorinqi v* yerqurlusu haqqında”(22.12.1998), “K*nd t*s*rrüfatında sıgortanın stimullasdırılması haqqında”(18.06.2002), “Meliorasiya v* irriqasiya haqqında”(05.06.1996), “Sovxozlarn, kolxozların v* k*nd t*s*rrüfatı m*hsullarının istehsalı il* m*sgul olan dig*r hüquqi v* fiziki s*xsl*rin(emal mü*ssis*l*rind*n basqa) vergi borclrının silinm*si haqqında” (26.03.1999), “Torpaq bazarı haqqında”(07.051999), “Torpaq icar*si haqqında” (11.12.1998), “Balıqçılıq haqqında”(27.03.1998), “Bitki karantini haqqında” (23.04.1996), “Bitki mühafiz*si haqqında”(03.12.1996), “Damazlıq isi haqqında” (26.05.1996), “K*nd t*s*rrüfatı m*hsulları istehsalçılarına müdd*tli vergi güz*stl*rinin verilm*si haqqında”(27.11.2001), “Seleksiya nailiyy*tl*ri haqqında”(15.11.1996), “Taxıl haqqında” (16.06.2000), “Tütün v* tütün m*mulatı haqqında”(08.06.2001), “Toxumçuluq haqqında”(11.03.1997), “Üzümçülük v* s*rabçılıq haqqında”(19.10.2001), “Torpaqların münbitliyi haqqında”(30.12.1999), “Xüsusi mühafiz* olunan t*bi*t *razil*ri v* obyektl*ri haqqında”(24.03.2000), “Su M*c*ll*si”(26.12.1997), “K*nd t*s*rrüfatı m*hsullarının istehsalçılarına neft m*hsullarının güz*stli satısı bar*d*” (26.03.1999, NK, 49 W-li q(rarı) v(.s Maliyy*-kredit mexanizml*ri Aqrar sektorda dövl(t t(minatının h(yata keçirilm(sind( (n t(sirli mexanizm kimi maliyy*-kredit mexanizml(ri çıxıs edir. Ümumilikd( maliyy(-kredit mexanizml(ri iqtisadiyyatda mühüm olan inflyasiya, issizlik, faiz d(r(c(l(ri, valyuta kursları, t(diyy( balansı kimi makroiqtisadi göst(ricil(rin (lverisli s(viyy(d( saxlanmasını t(min etm(kl( yanası onun kredit, vergi-gömrük v( qiym(t mexanizml(rind(n aqrar sektorun t(nziml(nm(sind( genis istifad( edilir. Bu sah(d( dövl(t fermerl(r üçün ucuz kredit resurslarının t(min edilm(si, onlara bir sıra vergi v( gömrük güz(stl(rinin t(tbiq edilm(si, ixarcın subsidiyalasdırılması v( kreditl(sdirilm(si, yerli istehsalı qorumaq üçün idxal vergil(ri v( kvotalarının mü(yy(nl(sdirilm(si, istehsal olunmus m(hsullara minimum v( ya maksimum qiym(t h(dl(rinin qoyulması kimi t(dbirl(ri h(yata keçirir. Bu 18L.T. Axundzad_, A._. _s_dov, “Aqrar Hüququ”, Bakı, “Qanun”, 2003, s_hf_: 41-54; 17 zaman (sas m(s(l( fermerl(rin g(lirl(rini mü(yy(n s(viyy(d( qorumaga imkan ver(n qiym(t siyas(tinin h(yata keçirilm(sidir ki, onun da asagıdakı formaları mövcuddur19: a) Qiym(t s(viyy(sinin qorunması (price support); b) T(klifi m(hdudlasdırmaqla qiym(t s(viyy(sinin qorunması(restricting supply); c) H(d(f qiym(ti v( aradakı f(rqin öd(nilm(si(target prices and deficiency payments); d) _kili qiym(t mexanizmi(dual price system); a) Qiym*t s*viyy*sinin qorunması (price support): Bu mexanizm k(nd t(s(rrüfatı m(hsullarına dövl(t t(r(find(n t(yin edil(n minimum qiym(t s(viyy(sinin qorunmasına xidm(t edir. Mexanizmi daha aydın görm(k üçün asagıdakı tabloya n(z(r yetir(k: Qrafik 21: Qiym(t s(viyy(sinin qorunması (price support) mexanizmi Qrafikd( P – m(hsulun qiym(ti, Q – m(hsulun istehsal miqdarı v( ya t(klifi, S – t(klif (yrisi, D – t(l(b (yrisidir. F(rz ed(k ki, dövl(t bugdanın h(r tonu üçün P2 s(viyy(sind( minimum qiym(t t(yin etmisdir v( bu qiym(tl( bazarda Q2 miqdarında bugda reallasdırmaq mümkün olur. _g(r qiym(t P1 s(viyy(sind( olarsa, o zaman t(l(b v( t(klif (yril(ri t(klifin Q1 s(viyy(sind( oldugu miqdarda k(sis(rl(r v( P1 tarazlıq qiym(ti olar. Lakin P1 qiym(t s(viyy(sind( t(klif olunan m(hsulun hamısı satılsa da, bu qiym(t s(viyy(si dövl(tin t(yin etdiyi minimum qiym(t s(viyy(sind(n asagıdır v( dövl(tin t(yin etdiyi qiym(t s(viyy(sind( istehlakçılar yalnız Q2 miqdarında bugda alacaqlar v( bu da istehsal olunmus m(hsulların hamısının satılmaması il( n(tic(l(nir v( t(klif artıqlıgı yaranır(surplus). Fermerl(r is( m(cbur olurlar ki, (ll(rind( qalmıs artıq m(hsulu ucuz qiym(t( satsınlar. Bu zaman dövl(t qiym(tl(rin t(yin olunan P2 s(viyy(sind( saxlanılması v( istehsal olunan m(hsulların hamısının reallasması üçün yaranan t(klif artıqlıgını (surplus) t(yin etdiyi qiym(td(n dövl(t ehtiyat fondu üçün satın alır v( n(tic(d( t(l(b v( t(klif t(yin olunmus P2 qiym(t s(viyy(sind( tarazlıq (ld( edir. b) T*klifi m*hdudlasdırmaqla qiym*t s*viyy*sinin qorunması (restricting supply): Gördüyümüz kimi fermerl(rin (ks(r probleml(rinin basında öz m(hsullarının 19Daha _traflı bax: “Economics”, Fourth edition, Roger A. Arnold, California State University, San Marcos, South- Western College Publishing, Ohio, 1998, s_hf_: 581-586; 18 ümumi t(klif h(cmin( n(zar(t ed( bilm(m(l(ri v( onu düzgün qiym(tl(ndir( bilm(m(l(ridir. M(hz bel( olduqda (ks(r hallarda istehsal etdikl(ri m(hsulları ist(dikl(ri qiym(t( reallasdıra bilmirl(r v( bu da onların g(lirl(rin( t(sir göst(rir. Bu baxımdan dövl(tin t(tbiq etdiyi dig(r bir mexanizm k(nd t(s(rrüfatı m(hsullarının ümumi t(klifini m(hdudlasdıraraq fermerl(r üçün t(yin etdiyi minimum qiym(t s(viyy(sini qoruyub saxlamaqdır. Adı ç(kil(n mexanizmi (yani s(kild( t(svir etm(k m(qs(dil( asagıda hazırladıgımız 2 W - li qrafik( diqq(t yetir(k: Qrafik 2 2: T(klifi m(hdudlasdırmaqla qiym(t s(viyy(sinin qorunması mexanizmi (restricting supply) Qiym(t siyas(tinin bu formasında dövl(t daha (vv(lkind( oldugu kimi qiym(tin asagı düsm(sin( imkan ver(n t(klif artıqlıgını(surplus) satın almır, sad(c( (vv(lc(d(n t(klifi m(hdudlasdıraraq onun yaranmasının qarsısını alır. N(tic(d( Q1 miqdarında istehsal olunacaq m(hsul nisb(t(n az, Q2 miqdarında istehsal olunur, lakin dövl(tin mü(yy(nl(sdirdiyi yüks(k P2 qiym(t s(viyy(sind( reallasdırılır. T(crüb(d( bu m(hdudlasdırmanın üç forması t(tbiq edilmisdir: 1) _kil(n (razil(rin m(hdudlasdırılması; 2) Satıs kvotalarının t(yin edilm(si; 3) Torpaq banklarının yaradılması; Mkil*n *razil*rin m*hdudlasdırılması(acreage allotment system) il( ümumi m(hsul istehsalının asagı salınması zamanı dövl(t ayrı-ayrı fermerl(r üçün h(r il (kil(n (razil(rinin n( q(d(r azaldılması il( baglı öhd(likl(r qoyur. N(tic(d( bazara t(klif olunan m(hsulun h(cmi potensial s(viyy(d(n asagı olur ki, bu da qiym(tl(rin mü(yy(n s(viyy(d( saxlanılmasına imkan verir. Satıs kvotalarının t*yin edilm*si(marketing quota system) zamanı is( (kil(n (razil(r m(hdudlasdırılmır, sad(c( fermerl(rin bazara çıxardıqları m(hsulların h(cmin( mü(yy(n kvotalar t(tbiq edilir ki, bu da dolayı yolla fermerl(ri öz istehsallarını azaltmaga m(cbur edir. T(klifi m(hdudlasdırıcı dig(r bir addım is( dövl(t t(r(find(n torpaq banklarının(soil bank) yaradılmasıdır. Bu sistemin birincid(n (sas f(rqi odur ki, 19 fermerl(r( birbasa pul öd(n(r(k onların torpaqlarının bir hiss(si (kind(n k(narlasdırılır. Lakin h(r iki sistemd( d( fermerl(r (sas(n qeyri-m(hsuldar torpaqlarını (kind(n ayırırlar. c) H*d*f qiym*ti v* aradakı f*rqin öd*nilm*si (target prices and deficiency payments): Qrafikd(n göründüyü kimi dövl(t m(hsullar üçün konkret h(d(f qiym(ti v( ya qarant olunmus qiym(t(P2) mü(yy(nl(sdirir v( fermerl(r d( bu qiym(t( uygun m(hsul t(klif(Q1) edirl(r. Lakin istehlakçılar bu qiym(tl( t(klif olunan m(hsulu satın almırlar. Onlar yalnız P1 kimi asagı qim(t s(viyy(sind( t(klif olunan m(hsulun hamısını satın alırlar. Bu is( fermerl(rin g(lirl(rini xeyli azaldır. O zaman dövl(t fermerl(r( t(klif edir ki, m(hsullarını ist(nil(n qiym(t( reallasdırsınlar v( (g(r h(d(fl(n(n qim(td(n asagı satarlarsa, aradakı f(rq dövl(t t(r(find(n subsidiya s(klind( onlara öd(n(c(kdir. Bel(likl(, öd(n(n subsidiya miqdarı bel( hesablanıla bil(r: Q1 x (P2 – P1) Aydın olur ki, bu mexanizmd( istehlakçılar k(nd t(s(rrüfatı m(hsullarını yüks(k qiym(t( almaga m(cbur olmurlar, t(klif artıqlıgı yaranmır v( dövl(t d( onu ehtiyat fonduna satın almır. Sad(c( öd(n(n subvensiya vergi öd(yicil(rinin yükünü artırır. Qrafik 2 3: H(d(f qiym(ti v( aradakı f(rqin öd(nilm(si mexanizmi d) =kili qiym*t mexanizmi (dual price system): Bu mexanizmd( planlasdırma v( azad bazar mexanizmi birg( f(aliyy(t göst(rir. _kili qiym(t mexanizmind( dövl(t fermerl(r qarsısında, fermerl(r d( dövl(t qarsısında öhd(lik götürür. Öhd(liy( gör( dövl(t fermerin istehsal etdiyi m(hsuldan (vv(lc(d(n mü(yy(nl(sdirilmis miqdar v( qiym(td( t(darük edir. _g(r fermerin (lav( m(hsulu qalarsa, ona imkan verilir ki, qalan hiss(ni azad bazarda mövcud s(rb(st qiym(tl(r s(viyy(sind( reallasdırsın. Bu sistemd( dövl(t öz ehtiyat fondunu formalasdırır v( fermerl(r üçün sabit qiym(tli bazar qismind( çıxıs edir. Son ill(r qiym(tl( baglı h(yata keçiril(n bu mexanizml(rin bir q(d(r azaldıgı v( yeni bir sistemin, Birbasa G*lir Öd*m*si20(direct income payment) sisteminin genis yayıldıgı müsahid( olunur. Bu sistem( gör( artıq qiym(t d(st(kl(m(l(ri v( t(klifin m(hdudlasdırılması kimi t(dbirl(r azaldılır v( konkret t(yin olunmus t(s(rrüfat subyektl(rin( illik bird(f(lik maliyy( yardımı göst(rilir v( bu zaman yardımlar m(hsula 20Bax: Aziz Babacan, “Genel tarım politikaları çerçevesinde dogrudan gelir ödemeler sistemi”, TC Devlet Planlama Teskilatı, Aralık, 1999, http://ekutup.dpt.gov.tr/babacana/gelirode.pdf ; 20 gör( deyil, istehsalçıya verilir v( qiym(tl(r bazar t(r(find(n s(rb(st mü(yy(nl(sir. Sad(c( fermer (vv(lc(d(n dövl(t t(r(find(n n( q(d(r yardım alacagını bilir v( istehsalını da el( istiqam(td( qurur ki, z(r(r ç(km(sin. Aqrar sektorda maliyy(-kredit mexanizml(rinin isifad( olundugu dig(r mühüm bir istiqam(t fermer t(s(rrüfatlarında istehsal x(rcl(rini dolayı yolla asagı salmaqdır. Bu zaman dövl(t xüsusi ixtisaslasdırılmıs aqrar banklar vasit(sil( fermerl(r( güz(stli kredit imkanları yaradır, gübr(, toxum kimi xammal subvensiyaları t(tbiq edir, istehsal etdikl(ri m(hsulların sıgortalanmasını, anbarlasdırılmasını h(yata keçirir, onların tanıdılması üçün marketinq-reklam sah(sind( yardımlarını göst(rir, elmi-texniki v( informasiya d(st(yi t(min edir. Maliyy(-kredit mexanizml(rinin dig(r mühüm bir növü vergi v( gömrük vasit(l(ridir. Bel( ki, dövl(t aqrar sektorun c(zbediciliyini artırmaq m(qs(dil( b(z(n vergi v* gömrük güz*stl*ri t(yin edir, yerli fermerl(rin qorunması m(qs(dil( (ks(r k(nd t(s(rrüfatı m(hsullarının idxalına yüks(k idxal vergil*ri v( kvota, yüks(k keyfiyy(t standartları kimi qeyri-tarif m*hdudiyy*tl*ri t(tbiq edir. Bu gün Respublikamızda k(nd t(s(rrüfatı istehsalçıları istehsal etdikl(ri m(hsulları birbasa v( topdansatıs ticar(t s(b(k(l(ri vasit(sil( azad bazarlarda, t(l(b v( t(klif (sasında formalasan s*rb*st qiym*tl*rl( reallasdırırlar. B(zi m(hsulların istehsalı, satısı v( qiym(t s(viyy(si il( baglı is( dövl(t xüsusi siyas(t h(yata keçirdiyind(n b(z(n onların reallasdırılması f(rqli qaydalarla da h(yata keçirili( bil(r. M(s(l(n, “Taxıl haqqında”(16.06.2000) AR Qanununun 8-ci madd(sin( gör( fövq(lad( hallarda istehlakçıların taxıl m(hsullarına olan t(l(batını öd(m(k, dövl(t taxıl ehtiyatlarını formalasdırmaq, beyn(lxalq öhd(likl(ri yerin( yetirm(k v( lazım g(ldikd(, daxili taxıl bazarında k(skin qiym(t d(yism(l(rinin qarsısını almaq m(qs(dil( AR-d( Dövl*t Taxıl Fondu f(aliyy(t göst(rir. _sas(n taxıl birjası vasit(sil( yerli istehsal, z(rur(t yarandıqda is( idxal hesabına formalasan bu fonda taxıl t(darük etm(k m(qs(dil( dövl(t sifarisçi orqanları h(r il t(minatlı minimum qiym(tl(rl( taxıl t(darükü bar(d( K_V-d( elan d(rc etdirirl(r v( istehsalçılarla (malgönd(r(nl(rl() (vv(lc(d(n müqavil( baglayırlar. T(darük zamanı taxıl birjasında faktiki qiym(tl(r yüks(k olduqda, t(darük edil(n taxılın qiym(tinin t(minatlı minimum h(ddin( müvafiq (lav(l(r edilir. Bu zaman müqavil( (sasında yerli istehsalçılardan t(darük edil(n taxılın d(y(rinin 30%-d(n az olmayan hiss(sinin avans qaydasında (vv(lc(d(n öd(nilm(si d( n(z(rd( tutulmusdur. Ölk(d( aqrar sektorun kredit resursları il( t(minatı Milli Bankdan bu xidm(ti h(yata keçirm(k üçün xüsusi lisenziyaya malik kommersiya bankları v( dig(r kredit t(skilatları t(r(find(n t(min edilir. Kreditl(r t(s(rrüfat subyektl(rinin f(aliyy(tl(ri il( baglı hazırladıqları biznes-plan v( kreditin alınması üçün z(ruri t(minatı ifad( ed(n (mlakın kredit t(skilatına t(qdim edilm(si il( (ld( edilir. Bir sözl( kredit t(skilatı il( t(s(rrüfat subyekti arasında biri kreditl( baglı münasib(tl(ri t(nziml(y(n kredit, dig(ri is( girovla baglı münasib(tl(ri t(nziml(y(n girov müqavil(si olmaqla iki ayrı müqavil( baglanır. Halhazırda 40-dan çox kommersiya bankı il( yanası sahibkarları kredit resursları t(min etm(k m(qs(dil( _qtisadi _nkisaf Nazirliyinin n(zdind( Sahibkarlıga Köm(k Milli Fondu f(aliyy(t göst(rir. _sas(n dövl(t büdc(sind(n maliyy(l(s(n Fond öz v(saitl(rini müsabiq( yolu il( seçilmis 14 müv(kkil bank vasit(sil( sahibkarlıq subyektl(rin( paylayır. Bu banklar h(min v(saitl(ri öz adlarından, öz risql(ri hesabına v( kiçik v( orta sahibkarlıgın inkisafı il( baglı öncül istiqam(tl(r üzr( real, perespektivli v( investisiya maragı doguran layih(l(rin maliyy(l(sdirilm(sin( yön(ldirl(r. Fondun kreditl(ri asagıdakı s(kild( differensiallasdırılmısdır: _ 1000 $ ekvivalentin(d(k – mikrokreditl(r; _ 1000 $ -10000 $ ekvivalentin(d(k – kiçik h(cmli kreditl(r; _ 10000 $-30000 $ ekvivalentin(d(k – orta h(cmli kreditl(r; 21 _ 30000 $-100000 $ ekvivalentin(d(k – böyük h(cmli kreditl(r; Kredit v(saitl(ri (n çoxu 5 il müdd(tin( verilir v( istifad( müdd(tl(rinin ilk 2/3 dövrün( güz(st müdd(ti mü(yy(n edilir ki, bu müdd(t (rzind( d( sahibkarlar ancaq faiz borclarını öd(yirl(r. Faizin illik d(r(c(l(ri asagıdakı s(kild( t(yin edilmisdir: _ K_V-in inkisafı layih(l(rinin mü(yy(nl(sdirilm(si üzr( kredit m(bl(ginin 0,5%-i h(cmind(; _ _stehsal v( emal yönümlü layih(l(rin maliyy(l(sdirilm(si üzr( kredit m(bl(ginin 2%-i h(cmind(; _ Qeyri-istehsal sah(l(ri üzr( layih(l(rin maliyy(l(sdirilm(si üz( kredit m(bl(ginin 4%-i h(cmind(; _ Mikrokreditl(r üzr( kredit m(bl(ginin 1,5%-i h(cmind(; Müv(kkil banklar is( bu faiz d(r(c(l(rin( özl(rinin faiz d(r(c(l(rini (lav( edirl(r v( bu yuxarıdakı kredit d(r(c(l(ri d( daxil olmaqla 7%-i (K_V üzr( 5%-i) asmamalıdır. Bel(likl(, aqrar sahibkarlar illik maksimum 7%-lik d(r(c( il( Sahibkarlıga Köm(k Milli Fondunun kredit resurslarından istifad( ed( bilirl(r. K(nd t(s(rrfatında istifad( edil(n istehsal faktorlarından masın v* avadanlıqlar bu sektorda m(hsuldarlıgın artırılmasında müst(sna (h(miyy(t( malikdir. Yük avtomobill(ri, traktorlar, pambıq v( taxılyıgan masınlar, silos v( yemyıgan kombaynlar kimi texniki vasit(l(ri (hat( ed(n bu m(hsullar onların istehsalı, satısı v( lizinqi il( m(sgul olan bazar subyektl(ri il( baglanan müvafiq müqavil(l(r vasit(sil( t(min edilir. Bu zaman lizinq firmaları mühüm (h(miyy(t k(sb edir. Çünki ölk(mizd( aqrar istehsalçılar h(l( yüks(k kapitala malik olmadıgından onlar bu kifay(t q(d(r bahalı texnikanı satın almaq imkanına malik olmurlar v( bunların (ks(ri mövsümü istifad( edil(n texnika oldugundan çox vaxt onların icar(y( götürülm(si daha s(rf(li variant kimi çıxıs edir. Dogurdan da statistikaya n(z(r saldıqda görürük ki, k(nd t(s(rrüfatı mü(ssis(l(rinin (sas istehsal fondlarının strukturunda bina, tikili v( ötürücü qurguların xüsusi ç(kisi 1995-ci ild(ki 44,8%-d(n 2003-cü ild( 81,9%-( yüks(ldiyi halda, masın v( avadanlıqların payı 18,4%-d(n 10,2%-(, n(qliyyat vasit(l(rinin payı is( 6,4%-d(n 3,8%-( enmisdir. Bu m(qs(dl( 23 oktyabr 2004-cü il tarixli prezident s(r(ncamına (sas(n yaradılmıs “Aqrolizinq” Açıq S(hmdar C(miyy(ti mühüm (h(miyy(t k(sb edir. N(zar(t z(rfi 100% dövl(t( m(xsus olan bu c(miyy(t dövl(t büdc(sind(n ayrılan v(sait hesabına k(nd t(s(rrüfatı texnikasının lizinq yolu il( hüquqi v( fiziki s(xsl(r( icar(y( verilm(sini v( ya satılmasını t(min edir. C(miyy(tin f(aliyy(tini t(min etm(k m(qs(dil( 5 il( qaytarılmaq s(rtil( dövl(t büdc(si layih(l(rind( 2005-ci ild( 100 mlrd. manat v( 2006-cı ild( 150 mlrd. manat v(saitin ayrılması n(z(rd( tutulmus, lizinq müqavil(sinin obyekti olan qanunvericilikl( mü(yy(nl(sdirilmis t(snifat üzr( (sas v(sait( aid dasınar (syaların is( idxal gömrük rüsumundan v( idxal zamanı _DV-d(n azad olunması h(yata keçirilmisdir. Yuxarıda göst(rdiyimiz kimi k(nd t(s(rrüfatında istehsal yüks(k risqlilik s(raitind( davam etdiyind(n aqrar t(s(rrüfatlar sıgorta kompaniyalarının xidm(tl(rind(n d( teztez istifad( edirl(r. 2004-cü ilin m(lumatına gör( ölk(mizd( 22-i milli, 7-i müst(r(k olmaqla 29 sıgorta kompaniyası f(aliyy(t göst(rir ki, bunların da aqrar sektordakı f(aliyy(ti çox z(ifdir. Bu sektorda sıgorta f(aliyy(tinin gücl(ndirilm(si m(qs(dil( 18 iyun 2002-ci ild(n “K*nd t*s*rrüfatında sıgortanın stimullasdırılması haqqında” AR Qanunu f(aliyy(t göst(rir. Aqrar istehsalçılar öz (mlaklarının sıgortalanmasının sıgorta kompaniyaları il( bagladıqları könüllü müqavil(l(r vasit(sil( h(yata keçirirl(r. Bu zaman sıgortalı t(r(find(n sıgorta kompaniyasına(sıgortaçı) öd(nil(c(k sıgorta haqqı sıgortaçı t(r(find(n t(yin edil(n sıgorta tarifl(ri (sasında hesablanır, sıgorta hadis(si(t(bii f(lak(t v( ya dig(r hallarda) bas verdikd( sıgortaçı t(r(find(n sıgortalıya öd(nil(c(k v(saitin maksimum h(ddini göst(r(n sıgorta m(bl(gi is( bel( hesablanır: 22 _ Bitkil(r üzr( onların m(hsulunun d(y(rinin azı 70%-i m(bl(gind(; _ K/t heyvanları, ev qusları, dovsanlar, x(zd(rili v(hsi heyvanlar, arı ail(l(ri üzr( hüquqi s(xsl(rd(-onların balans d(y(rinin, fiziki s(xsl(rd( is( bazar qiym(tinin azı 80%-i m(bl(gind(; _ K\t t(yinatlı bina, tikili, qurgu, avadanlıq, masın, n(qliyyat vasit(si v( dig(r (mlak üzr( bazar qiym(tinin tam m(bl(gind(; Qanunda k(nd t(s(rrüfatı istehsalçılarına sıgorta haqqlarının öd(nilm(si sah(sind( dövl(t yardımlarının öd(nilm(si qaydaları da öz (ksini tapmısdır. Bazar iqtisadiyyatı s(raitind( aqrar t(s(rrüfatların büdc( il( münasib(tl(ri d( yenid(n qurulmaqdadır. Bel( ki, t(s(rrüfatlar öz f(aliyy(tl(rind( qanunla t(yin edilmis bütün vergi v( gömrük rüsumlarını öd(m(y( borcludurlar v( müvafiq dövl(t orqanları da bu öd(nisin h(yata keçirilm(sin( n(zar(t edirl(r. Göst(ril(n münasib(tl(r (vv(ll(r ayrıayrı vergi v( gömrük qanunları il( t(nziml(ns( d( hal-hazırda 25 iyul 1997-ci ild(n qüvv(d( olan “Gömrük M*c*ll*si”, 1 yanvar 2001-ci ild(n qüvv(y( min(n “Vergil*r M*c*ll*si” v( müvafiq il üçün h(r il q(bul edil(n “Dövl*t büdc*si haqqında” qanunlarla t(nziml(nir. “Gömrük M*c*ll*si” gömrük rejiml(ri, gömrük öd(nisl(ri, gömrük r(smil(sdirilm(si, gömrük n(zar(ti, valyuta n(zar(ti, gömrük güz(stl(ri kimi bir sıra m(s(l(l(ri t(nziml(yir v( hal hazırda h(r bir t(s(rrüfat subyekti 0-15% arası gömrük rüsumlarını öd(y(r(k idxal-ixrac (m(liyyatlarını h(yata keçir( bil(r v( bu zaman ixrac olunan yerli m(hsullar tamamil( gömrük rüsumundan azad edilmisdir. 2001-ci ild(n qüvv(d( olan “Vergi M*c*ll*si” is( ölk(d( büdc(-vergi münasib(tl(ri il( baglı qanunvericiliyin inkisafında növb(ti bir m(rh(l( sayıla bil(r. Vergi öd(yicil(ri il( dövl(t vergi orqanları arasındakı münasib(tl(rin kompleks s(kild( t(nziml(nm(sini h(yata keçir(n bu m(c(ll( vergitutmanın formaları, vergi n(zar(ti v( onun formaları, vergil(rin konkret növl(ri v( onların tutulma qaydaları, vergi öd(yicil(ri, vergi orqanlarının hüquq v( v(zif(l(ri, s(lahiyy(t v( m(suliyy(tl(ri konkret s(kild( öz (ksini tapmısdır. Hal-hazırda Dövl(t, Muxtar Respublika v( Yerli(b(l(diyy() vergil(rd(n ibar(t olan vergi sistemimizd( vergil(r bilavasit( m(nb(d(n v( b(yannam( üzr( olmaqla iki formada tutulur. Dövl(t vergil(rin( fiziki s(xsl(rin g(lir, hüquqi s(xsl(rin m(nf((t, (lav( d(y(r, aksiz, hüquqi s(xsl(rin (mlak, hüquqi s(xsl(rin torpaq, tranzit yol, m(d(n, sad(l(sdirilmis sistem üzr( vergil(r, Muxtar Respublika vergil(rin( yol vergisi istisna olmaqla bütün Dövl(t vergil(ri, Yerli vergil(r( is( fiziki s(xsl(rin torpaq, fizki s(xsl(rin (mlak, yerli (h(miyy(tli tikinti materialları üzr( m(d(n, b(l(diyy( mülkiyy(tind( olan mü(ssis( v( t(skilatların (mlak vergil(ri aiddir. M(c(ll(d( dövl(t vergil(rinin (n yüks(k h(ddl(ri t(yin edilmis, lakin h(r il Dövl(t Büdc(si Haqqında qanun q(bul edil(rk(n onların d(r(c(l(rin( yenid(n baxıla bil(r. Bu prinsip Muxtar Respublika v( Yerli vergil(r( d( aid edilir v( h(min subyektl(r d( h(r il bu d(r(c(l(ri yenid(n mü(yy(n ed( bil(rl(r. Aqrar sektorda hüquqi baxımdan sahibkarlıq f(aliyy(ti hüquqi s(xs yaratmaqla v( fiziki s(xs statusunda h(yata keçiril( bildiyind(n dey( bil(rik ki, adı ç(kil(n vergil(rin hamısı aqrar sektor t(s(rrüfatlarında t(tbiq edil( bil(r. Hal-hazırda (g(r aqrar t(s(rrüfatçılıq hüquqi s(xs statusunda h(yata keçirilirs(, mü(ssis( öz balans m(nf((tind(n 24% h(ddind( m(nf((t vergisi((g(r mü(ssis( b(l(diyy( mülkiyy(tind(dirs(, onda h(min vergi b(l(diyy( büdc(sin( köçürülür), (mlakının orta illik d(y(rinin 1%-i h(ddind( (mlak vergisi, satısını h(yata keçirdiyi aksizli m(hsullar üzr( onların satıs qiym(tin( müxt(lif tarifl(rl( daxil edil(n aksiz vergisi, (lav( d(y(r vergisin( düs(n iqtisadi (m(liyyatlarının d(y(rinin 18%-i h(ddind( _DV-i, yerin t(kind(n çıxardıqları faydalı qazıntıların növünd(n asılı olaraq onların topdansatıs qiym(tin( daxil edilmis 3-26% h(ddind( m(d(n vergisi, sahib olduqları k(nd t(s(rrüfatı torpaqları üzr( 1 s(rti bal üçün s(rti maliyy( vahidinin 5%-i h(ddind(, h(y(tyanı sah( torpaqları üçüns( h(r kvadrat metr( regionlardan asılı olaraq s(rti maliyy( vahidinin 1,0-5,5%-i h(ddind( torpaq vergisi, mülkiyy(tl(rind( olan minik 23 avtomobill(ri üzr( müh(rrikin h(r kub santimetrin( gör( s(rti maliyy( vahidinin 1%-i, avtobuslar v( dig(r n(qliyyat vasit(l(ri üzr( 2%-i h(ddind( illik yol vergisi, müqavil( il( çalısdırdıqları isçil(rin( verdikl(ri (m(k haqqından öd(m( m(nb(yind( 14-35% arası tutulan fiziki s(xsl(rin g(lir vergisi, qanunla mü(yy(n edil(n yolla sad(l(sdirilmis sistem üzr( vergiy( c(lb edilibl(rs( Bakı s(h(ri üzr( ümumi dövriy(sinin 4%-i, dig(r regionlarda is( 2%-i h(ddind( sad(l(sdirilmis sistem üzr( vergil(ri öd(yirl(r. Fiziki s(xs statusunda aqrar sahibkarlıqla m(sgul olanlar is( m(nf((t vergisind(n basqa qalan bütün dig(r vergil(rin öd(yicisi kimi çıxıs ed( bil(rl(r. M(c(ll(d( h(m d( vergi orqanlarının t(s(rrüfat subyektl(rinin büdc(y( öd(m(li olduqları v(saitl(rinin qanuna uygun toplanılması m(qs(dil( iki formada vergi n(zar(tini h(yata keçirm(l(ri n(z(rd( tutulmusdur. Kameral yoxlama adlanan birinci formada vergi orqanları yerl(r( getm(d(n mük(ll(f t(r(find(n t(qdim edil(n vergi hesabatları v( dig(r s(n(dl(r üz(rind( h(yata keçirildiyi halda, ikinci forma adlanan s(yyar yoxlamada is( vergi orqanları yerl(r( ged(r(k birbasa vergi obyektl(ri üz(rind( n(zar(ti h(yata keçirirl(r. Ölk( aqrar sektorunda islahatlar basa çatdıqdan sonra sektora yön(l(n iqtisadi siyas(t mexanizml(rind( d( mü(yy(n t(kmill(sdirm(l(r h(yata keçirilm(y( baslanmısdır. Buraya aqrar sektor istehsalçılarına dövl(t t(r(find(n güz*stli yanacaq m(hsullarının satılması, onların borclarının silinm*si v( vergi güz*stl*ri kimi bir sıra t(dbirl(r aiddir. Hal-hazırda aqrar istehsalçılar 1 yanvar 2009-cu il(d(k torpaq vergisi istisna olmaqla qalan bütün vergil(rd(n azad edilmisdir. Dövl*t investisiyaları v* dövl*t sifarisl*ri M(lum oldugu kimi bazar iqtisadiyyatı s(raitind( bir sıra (mt(( v( xidm(tl(r istehsalını h(yata keçirm(k ya öz(l bölm(nin imkanları xaricind(dir, ya onları lazımı s(viyy(d( h(yata keçir( bilmirl(r, ya da ümumiyy(tl( bu isd( maraqlı deyill(r. _ctimai (mt(( v( xidm(tl(r dediyimiz bu nem(tl(r (sas(n infrastruktur sah(l(rini (hat( edir ki, onların da yaradılması birbasa dövl(t investisiyaları v( dövl(t sifarisl(ri vasit(sil( h(yata keçirilir. Dövl(t sifarisl(ri dövl(tin investisiya f(aliyy(tinin (sas mexanizml(rind(n biri kimi çıxıs edir. Çünki bu investisiyalar h(yata keçiril(rk(n lazım olan bir sıra (mt(( v( xidm(tl(r dövl(t kontrakt sistemi ç(rçiv(sind( dövl(t v( ya öz(l bölm( mü(ssis(l(ri il( baglanmıs müqavil(l(r vasit(sil( t(min edilir. Bu zaman (n genis yayılmıs mexanizml(rd(n biri d( tenderl(rin keçirilm(sidir. Bu baxımdan aqrar sah(d( dövl(t investisiyaları suvarma sisteml(rinin inkisafı, meliorasiya-irriqasiya isl(rinin, enerji t(minatının yaxsılasdırılması, t*bii f*lak*tl*rin qarsısının alınmasına v( ya onun n(tic(l(rinin aradan qaldırılmasına yön(l(n t(dbirl(rin, karantin xidm*tinin, ölk(d( mövcud qida standartlarının t(yin edilm(si v( onların inkisaf etdirilm(si il( baglı t(dbirl(rin, aqrar elmin inkisafı, bu sah(d( elmi arasdırmaların aparılması isl(rinin, fermerl(rin maarifl(nm(si üçün informasiya sisteml*rinin genisl(ndirilm(si kimi bir sıra ictimai xarakterli t(dbirl(rin h(yata keçirilm(si istiqam(tl(rin( yön(ldilir. Ölk(mizd( aqrar sektora istiqam(tl(nmis dövl(t investisiyaları v( dövl(t sifarisl(ri çox simvolik r(q(ml(rl( ifad( olunsa da, qeyd ed( bil(rik ki, bu (sas(n aqrar infrastrukturun yaxsılasdırılması istiqam(tind( s(rf olunur. Hal-hazırda dövl(t investisiyaları v( satınalmaları h(yata keçiril(rk(n t(skil olunan tenderl(r “Dövl*t satınalmaları haqqında”(27.12.2001) AR Qanununa müvafiq olaraq aparılır. Bu zaman investisiya layih(l(rinin h(yata keçirilm(si v( ya k(nd t(s(rrüfatı m(hsullarının 24 dövl(t t(r(find(n satın alınması m(qs(dil( t(skil olunan tenderl(rin s(rtl(rind( yerli istehsalçılara güz(stl(rl( baglı madd(l(rin olması da mümkündür.21 Dövl*t sahibkarlıgı Bazar iqtisadiyyatı s(raitind( aqrar siyas(tin h(yata keçirilm(si prossesind( dövl(t sahibkarlıgı mexanizminin d( mühüm rolu vardır. Dövl(t mülkiyy(tli mü(ssis(l(rin h(yata keçirdikl(ri dövl(t sahibkarlıgı (sas(n aqrar sektora yön(lmis yardım siyas(tini icra etm(kd( instutsional vahidl(r kimi çıxıs edirl(r. Bunların t(rkibin( müxt(lif istiqam(tli infrastruktur xidm(tl(rini h(yata keçir(n mü(ssis(l(rl( yanası, mövcud dövl(t siyas(tin( uygun yaradılmıs, aqrar sektoru kreditl(, xammal v( yanacaqla t(min ed(n, onlara anbarlasdırma xidm(ti göst(r(n, k(nd t(s(rrüfatı m(hsullarını t(yin edilmis qiym(tl(rl( t(darük edib, sonradan müxt(lif bazarlarda reallasdıran dövl(t t(darük mü(ssis(l(ri kimi qurumlar daxildir. Hal-hazırda ölk(mizin aqrar sektorunda aparılan islahatlar v( dövl(tin öz maliyy( resurslarının mühüm hiss(sini itirm(si n(tic(sind( dövl(t sahibkarlıgı (vv(lki dövrl(rd(n f(rqli olaraq xeyli z(ifl(misdir. Proqnozlasdırma, planlasdırma v* proqramlasdırma Bazar iqtisadiyyatı s(raitind( aqrar sah( d( daxil olmaqla perespektiv( yön(lmis iqtisadi idar(etm( komanda iqtisadiyyatında oldugu kimi direktiv planlasdırmaya deyil, strateji-indiqativ plan, proqnoz v* proqramlara (saslanır. M(hz bu mexanizml(rd(n istifad( edilm(si dövl(t( imkan verir ki, bazar iqtisadiyyatının mür(kk(b, d(yisk(n v( b(zi hallarda qeyri-mü(yy(n xarakterini n(z(r( alaraq aqrar sektorda iqtisadi prossesl(ri öz n(zar(ti altında saxlaya bilsin v( onların g(l(c(kd(ki inkisafını yönl(ndirsin. Proqnozlasdırma il( baslayıb müxt(lif istiqam(tli proqramların h(yata keçirilm(si il( basa çatan bu fasil(siz prosses t(xmin(n bel( bas verir: 1. _vv(lc( aqrar sektorda bas ver(n sosial-iqtisadi prossesl(rin inkisaf meylini mü(yy(nl(sdir(n kompleks v( ayrı-ayrı istiqam(tli proqnozlar isl(nib hazırlanır. Bu proqnozlar cari (1 illik), orta (1-5 illik) v( uzunmüdd(tli (5 ild(n çox) dövrü (hat( etm(kl( axtarıs (mövcud obyektin g(l(c(kd(ki v(ziyy(ti haqqında m(lumat ver(n) v( normativ (görül(c(k t(dbirl(r n(tic(sind( obyektin g(l(c(kd( nec( d(yis(c(yi haqqında m(lumat ver(n) xarakterli ola bil(r; 2. _kinci m(rh(l(d( proqnoz m(lumatları qiym(tl(ndirilir, sektorda mövcud v( bas ver( bil(c(k probleml(ri aradan qaldırmaq v( onun g(l(c(k inkisafına yön verm(k üçün ASK-nın inkisaf m(qs(dl(rini v( bu m(qs(dl(r( nail olmaq yolunda z(ruri olan vasit(l(ri özünd( birl(sdir(n kompleks plan s(n(dl(ri isl(nib hazırlanır. Bu s(n(dl(rd( planlasdırılan dövr üçün inkisaf h(d(fl(ri t(yin edilir v( onlara nail olmaq üçün qarsıdakı dövr( aqrar siyas(tin (sas istiqam(tl(ri, prinsip v( metodları t(sbit edilir, h(mçinin m(qs(dli proqramlar üçün z(ruri h(d(fl(r ortaya qoyulur; 3. Sonuncu m(rh(l(d( is( planlasdırma n(tic(sind( t(sbit edil(n (n mühüm probleml(ri h(ll etm(k v( h(d(fl(r( nail olmaq m(qs(dil( mövcud hökum(t t(r(find(n konkret istiqam(tl(r( yön(ldilmis, konkret dövr( v( maliyy(l(sm( m(nb(l(rin( sahib proqramlar isl(nib hazırlanaraq h(yata keçirilir. M(s, Aqrar sektorda enerji t(minatının yaxsılasdırılması haqqında, Torpaqların münbitliyinin artırılması haqqında v.s;
21“Dövl_t satınalmaları haqqında” AR Qanunu, 27.12.2001,madd_: 2; 25 Ölk(d( aqrar islahatların h(yata keçirilm(si v( aqrar sektorun inkisaf etdirilm(si m(qs(dil( bir sıra proqramlar q(bul edil(r(k h(yata keçirilmisdir. 9 noyabr 1999-cu ild( bir növ aqrar sah(d( aparılan islahatlara yekun vurma xarakteri dasıyan “1999-2000- ci ill*rd* AR-d* aqrar islahatların d*rinl*sdirilm*si v* k*nd t*s*rrüfatında sahibkarlıgın inkisafına köm*k göst*rilm*sin* dair Dövl*t Proqramı haqqında” 203 W-li Prezident f(rmanı verilmisdir. Proqramda aqrar islahatın d(rinl(sdirilm(sin( dövl(t himay(si asagıdakı (sas istiqam(tl(rd( n(z(rd( tutulmusdu: _ Aqrar sah*d* *mlakın öz*ll*sdirilm*sinin basa çatdırılması: Burada sovxoz v( kolxoz (mlakının, aqrar sah(nin emal v( müvafiq xidm(t sah(l(rinin öz(ll(sdirilm(sinin v( k(nd sosial infrastruktur obyektl(rinin mülkiyy(t formasının mü(yy(nl(sdrilm(sinin basa çatdırılması n(z(rd( tutulur; _ Torpaq islahatının basa çatdırılması: Torpaq paylarının, bununla baglı mülkiyy(t hüquqlarını t(sdiq ed(n s(n(dl(rin paylanması, habel( h(y(tyanı sah(l(r üz(rind( mülkiyy(ti t(sdiq ed(n s(n(dl(rin verilm(sinin basa çatdırılması v( torpaq bazarı institutlarının yaradılma isin( köm(k edilm(si kimi t(dbirl(ri (hat( edir; _ Meliorasiya v* su t*s*rrüfatı sah*sind* islahatların sür*tl*ndirilm*si: Torpaqların meliorativ v(ziyy(tin( v( sudan istifad(y( dövl(t n(zar(tinin t(min edilm(si, t(s(rrüfatdaxili meliorasiya v( irriqasiya sisteml(ri üz(rind( mülkiyy(t hüquqlarının mü(yy(n edilm(si, sudan t(s(rrüfat m(qs(dl(ri üçün istifad( ed(nl(rin hüquq v( m(nafel(rinin qorunması m(qs(dil( ölk(d( Sudan _stifad(ed(nl(r Assosiasiyasının yaradılmasına metodiki köm(klik göst(rilm(si t(dbirl(rinin h(yata keçirilm(sini n(z(rd( tutur; _ Aqrar sah*d* sahibkarlıgın inkisafına dövl*t yardımı: Kredit, sıgorta, texnologiyalar, t(chizat-satıs s(b(k(l(ri, idxal-ixarc kimi bir sıra sah(l(rd( aqrar sahibkarlarlıgın inkisafına xidm(t ed(n genis t(dbirl(r kompleksini (hat( edir; _ Aqrar sah*d* idar*etm* sisteminin islahatı: ASK-nın bütün h(lq(l(rind( dövl(t idar(etm( orqanlarının funksiyalarının bazar iqtisadiyyatı prinsipl(rin( uygunlasdırılması v( onların yenid(n t(skil edilm(sini n(z(rd( tutur; _ K*ndin sosial inkisafı: K(nd t(s(rrüfatı (mt(( istehslçılarının sosial müdafi(sinin gücl(ndirilm(si v( k(ndl(rd( sosial infrastrukturun inkisaf etdirilm(si t(dbirl(rinin h(yata keçirilm(sind(n ibar(tdir; _ Aqrar sah*nin elmi, normativ-hüquqi t*minatı v* kadr hazırlıgı: Göst(ril(n istiqam(tl(rd( h(yata keçirilm(si n(z(rd( tutulan ümumi xarakterli t(dbirl(rl( yanası aqrar sah(d( elmi t(dqiqat isl(rini inkisaf etdirm(k v( xarici ölk(l(rl( (m(kdaslıgı genisl(ndirm(k m(qs(di il( ölk(d( K(nd T(s(rrüfatı Elmi M(rk(zinin v( onun regional strukturlarının yaradılması bar(d( t(klifl(rin hazırlanması kimi konkret t(dbiri d( özünd( birl(sdirir; _ Aqrar sah*nin informasiya t*minatı: Fermerl(ri elmi informasiya v( metodiki m(sl(h(tl(rl( t(min etm(k m(qs(dil( informasiya sisteminin bütün sah(l(ri üzr( kompleks t(dbirl(rd(n ibar(tdir; 17 oktyabr 2002-ci ild( is( NK-nin 219 saylı s(r(ncamı il( aqrar sektorun inkisaf etdirilm(si, (sas istehsal vasit(si olan torpaqların münbitliyinin artırılması, r(qab(t qabiliyy(tli m(hsul istehsalının t(min edilm(si v( istehsalçıların ixrac f(aliyy(tinin stimullasdırılması, emal v( yeyinti s(nayesinin xammala v( (halinin is( (rzaq m(hsullarına olan t(l(batının yerli m(nb(l(r hesabına öd(nilm(sini t(min etm(k m(qs(di il( “AR-d* 2002-2006-cı ill*rd* aqrar bölm*nin inkisafına dair” Proqram q(bul edilmisdir. Proqram aqrar sahibkarlıqda daxili t(l(batın öd(nilm(sind( müsb(t meyll(rin (m(l( g(lm(sini göst(rs( d(, ölk(nin ixrac potensialında ciddi gerilikl(rin, m(hsul istehsalının h(cmi v( m(hsuldarlıgın mövcud imkanlardan istifad( v( s(m(r(lilik baxımından asagı s(viyy(d( olmasını da qeyd etmisdir ki, bu da öz 26 növb(sind( t(s(rrüfatların iqtisadi inkisafını v( genisl(nm(sini l(ngidir. Proqrama gör( bitkiçilik sah(sind( m(hsul h(cminin v( m(hsuldarlıgın asagı s(viyy(d( olmasına (sas s(b(b yüks(k m(hsuldar toxum növl(rinin kifay(t q(d(r olmaması, bitki mühafiz( vasit(l(rinin, kimy(vi madd(l(rin çatısmaması, t(s(rrüfatdaxili suvarma s(b(k(l(rinin b(rbad v(ziyy(t( düsm(si, suyun çatısmaması, torpaqların sorlasması, münbitliyinin asagı düsm(si v( erroziyaya ugraması, emal s(nayesinin iqtisadi c(h(td(n z(ifliyi, m(hsulun t(darükü, saxlama, qablasdırma, dasıma, marketinq sisteml(rinin yeni t(s(rrüfatçilıq s(raitin( uygun qurulmaması oldugu halda, heyvandarlıqda yem bazasının z(ifliyi, o cüml(d(n yay v( qıs otlaqlarının sorlasması, erroziyaya ugraması, t(bii ot ehtiyatlarının azalması, x(st(likl(rin artması, d(rman preparatlarının çatısmaması, baytarlıq xidm(ti s(b(k(sinin, damazlıq v( seleksiya isl(rinin asagı s(viyy(d( olmasıdır. Bu baxımdan Proqram asagıdakı istiqm(tl(rd( komleks t(dbirl(rin h(yata keçirilm(sini n(z(rd( tutmusdur: _ Aqrar bölm(d( z(ruri strukturların yaradılmasının d(st(kl(nm(si; _ Torpaq v( su ehtiyatlarından s(m(r(li istifad(nin t(mini; _ K(nd t(s(rüfatında suvarma v( meliorasiya t(minatının b(rpası; _ Aqrar bölm(nin maddi-texniki bazasının möhk(ml(ndirilm(si; _ Aqrar bölm(nin xammal istehsalı v( emalı sah(l(rinin (laq(li inkisafı; _ R(qab(t qabiliyy(tli m(hsul istehsalının artırılmasının stimullasdırılması; _ Aqrar bölm(nin maliyy( v(ziyy(tinin yaxsılasdırılması; _ _traf mühitin b(rpası v( qorunması; _ Aqrar bölm(nin hüquqi normativ bazasının t(kmill(sdirilm(si; _ Aqrar bölm(nin elmi-metodiki t(minatının v( kadr hazırlıgı sisteminin t(kmill(sdirilm(si; 2.4 Aqrar siyas(t mexanizml(rinin t(kmill(sdirilm(si istiqam(tl(ri Ölk(mizd( aqrar islahatların artıq bir neç( ildir ki, basa çatdıgı r(smi s(kild( b(yan edilmisdir. 5 v( 6 W-li c(dv(ll(rin m(lumatlarından da görürük ki, 2004-cü il 1 yanvar tarixin( torpaq payı alacaq s(xsl(rin artıq 97%-( q(d(ri öz paylarına sahib olmus, 1970 sovxoz v( kolxozun 41-i qanuna uygun olaraq dövl(t mülkiyy(tind( saxlanılmıs, 1929-u is( islahata m(ruz qalaraq (mlakı mülkiyy(t növl(ri üzr( bölüsdürülmüsdür. C*dv*l 2 5: 2004-cü il 1 yanvar tarixin( torpaq islahatının gedisi 22 _ Göst_ricil_r Miqdarı v_ ölçü vahidi %-l_ ifad_si Yüklə 2,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|