Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya Giriş

Kommunikativ proseslərdə ədəbi dil normalarından 
düzgün istifadə. Fonetik norma 
Nitq mədəniyyətinin əsas göstəricisi, artıq qeyd etdiyimiz kimi, ədəbi dilin tarixən 
formalaşmış normalarına və ya linqvistik prinsiplərinə əməl etməkdən ibarətdir. Və 
həmin prinsiplər, bir qayda olaraq, dil yarusları, yaxud qatları üzrə nəzərdən 
keçirilir: 
1.Nitq mədəniyyətinin fonetik norması. 
2. Nitq mədəniyyətinin leksik-semantik norması. 
3. Nitq mədəniyyətinin qrammatik norması. 
1. Fonetik norma 
Nitq mədəniyyətinin fonetik prinsiplərinə nitqin şifahi, yaxud yazılı 
olmasından irəli gələrək düzgün tələffüz (orfoepiya) və b) düzgün yazı (orfoqrafiya) 
qaydalarına riayət edilməsi daxildir. 
Həm orfoepiya, həm də orfoqrafiya qaydaları dilin fonetik strukturunun 
tələbləri ilə diqtə olunmaqla tarixən formalaşır. Və müəyyən dövr üçün stabilliyi ilə 
seçilir. 
 
AZƏRBAYCAN DİLİNİN ORFOEPİYA VƏ ORFOQRAFİYA QAYDALARI 
Azərbaycan dilində sözlərin düzgün tələffüz (orfoepiya) qaydaları barədə 
danışarkən onları üç qrupda birləşdirmək lazım gəlir: 
a) türk mənşəli sözlərin düzgün tələffüz qaydaları. 
b) Şərq mənşəli alınma sözlərin düzgün tələffüz qaydaları. 
c) Qərb mənşəli alınma sözlərin düzgün tələffüz qaydaları. 
Əlbəttə, bu, o demək deyil ki, Azərbaycan dili ümumi (bütöv) orfoepiya 
qaydaları sistemindən məhrumdur; burada söhbət, sadəcə olaraq, məsələyə 
diferensial və ya analitik yanaşmaqdan, yalnız genetik deyil, həm də (və daha çox) 
tipoloji fərqləri müəyyənləşdirməkdən gedir. 
a) türk mənşəli sözlərin düzgün tələffüz qaydaları 
1. Türk mənşəli sözlər, bir qayda olaraq, yazıldığı kimi tələffüz olunur; 
məsələn: dağ, daş, ot, ət, əkin, biçin, yaz, qış, dərə, dəniz, duman, geyim, ağ, qara, 

---

qırmızı, əyri, doğru, yuxarı, aşağı, qarı, qoca, birinci, sonuncu, gəl, get, danış, yaşa, 
düşün, dayan və s. 
2. Son səsi q hərfi ilə yazılıb müxtəlif cür deyilən sözlərdə həmin səsin düzgün 
tələffüz şəkli [x]-dır; məsələn: otaq-otax, daraq-darax, qaymaq-qaymax, soyuq-
soyux, uzaq-uzax, quraqlıq-quraxlıx, sarmaşıq-sarmaşıx, axtarmaq-axtarmax, 
yıxılmaq-yıxılmax, qorunmaq-qorunmax və s.
Bu sözlərə sait səslə başlayan şəkilçi artırıldıqda [x] səsi [ğ] səsinə keçir; 
məsələn: otax → otağa, darax → darağı, qaymax → qaymağın və s. 
Samit səslə başlayan şəkilçi artırıldıqda isə [x] səsi olduğu kimi qalır; 
məsələn: otax → otaxda, darax → daraxdan, qaymax → qaymaxlı və s. 
3. Son səsi k hərfi ilə yazılıb müxtəlif cür deyilən ikihecalı sözlərdən həmin 
səsin düzgün tələffüz şəkli [x']-dir; məsələn: ürək-ürəx', çiçək-çiçəx', çörək-çörəx', 
kəpənək-kəpənəx', örpək-örpəx', gəzmək-gəzməx', getmək-getməx', tələsmək-
tələsməx' və s. 
Bu sözlərə sait səslə başlayan şəkilçi artırıldıqda [x'] səsi [y] səsinə keçir; 
məsələn: ürəx'-ürəyə, çiçəx'-çiçəyi, çörəx'-çörəyin və s. 
Samit səslə başlayan şəkilçi artırıldıqda isə [x'] səsi olduğu kimi qalır; məsələn: 
ürəx'-ürəx'də, çiçəx'-çiçəx'dən, çörəx'-çörəx'li və s. 
4. Son səsi c hərfi ilə yazılan iki və daha artıq sözlərdə həmin səs [ç] şəklində 
tələffüz olunur; məsələn: qazanc → [qazanç], qılınc → [qılınç], sanc(maq) → 
[sanç(max)] və s. 
Bu qayda alınma sözlərə də aiddir; məsələn: möhtac → [möhtaç], merac → 
[me:raç] və s.
Həmin sözlərə saitlə başlayan şəkilçi əlavə edildikdə [ç] səsi [c]-ya keçir; 
məsələn: [qazanç] → [qazancı], [me:raç] →[meraca] və s.
5. Qoşa q hərfi ilə yazılan sözlərdə birinci hərf [k'], ikinci hərf isə [q] kimi 
tələffüz olunur; məsələn: toqqa → [tok'qa], saqqal → [sak'qal], taqqıltı → [tak'qıltı] 
və s.