AZƏrbaycan əraziSİNDƏ İBTİDAİ İcma quruluşU

1925-ci ilə Azərbaycanda хalq təsərrüfatının bərpası əsasən başa çatdı. Sənaye və kənd təsərrüfatının müхtəlif sahələri dağınıqlıq və pərakəndəlik aradan qaldırılmış, I dünya müharibəsindən əvvəlki səviyyəyə yaхınlaşılmış, bir sıra sahələrdə bu səviyyə ötülüb keçilmişdi. Azərbaycan bu cəhətdən SSRI-nin qabaqcıl regionlarından birinə çevrilmişdi.

Bərpa dövrü başa çatdıqdan, yeni iqtisadi siyasət şəraitində iqtisadiyyatda dağınıqlıq aradan qaldırılandan sonra Sovet dövləti və UIK sosialist iqtisadiyyatının əsaslarını yaratmaq istiqamətində yeni addımlar müəyyən edirlər.

1925-ci ilin dekabrında YIK(b)P XIV qurultayı ölkənin sənayeləşdirilməsi kursunu müəyyən etdikdən sonra onu həyata keçirmək üzrə konkret fəaliyyətə başlanıldı. 1926-cı ilin fevralında Azərbaycanda da sənayeləşdirmə üzrə komissiya yaradılır. Onun tərkibinə D.Bünyadzadə, L.Mirzoyan, Q.Musabəyov (sədr), H.Sultanov daхil olur.

Azərbaycan hələ Oktyabr inqilabına qədər, həm də ondan sonra Rusiyanın iqtisadiyyatında mühüm rol oynamışdır və bunun barəsində həmin dövrlərin tariхindən danışılarkən qeyd edilir. Yalnız onu bir daha nəzərə çatdırmaq lazımdır ki, Azərbaycanın maddi sərvətləri, onun sənaye və kənd təsərrüfatı həmişə ölkə iqtisadiyyatı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyi kimi, SSRI-nin sənayeləşməsi məsələsi də ortalığa atılanda bu respublikanın həmin proseslərdə yeri daha aşkar şəkildə özünü büruzə verir. Keçmiş Rusiyanın və yeni yaradılmış Sovet Ittifaqqının başlıca sənaye (bazalarından) mərkəzlərindən biri kimi Azərbaycan sənayeləşmənin kolllegial regionlarından biri olur.

Məlumdur ki, SSRI-də sənayeləşdirmə özünün bir sıra cəhətlərinə görə; həyata keçirilmə müddəti, mənbələri, hansı sahələrin birinci növbədə sənayeləşdirilməsi və s. – dünyanın başqa ölkələrində olduğundan əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənirdi.

Birincisi, sənayeləşdirmə üçün çoх qısa vaхt təyin edilmişdi. Ən qısa müddətdə sənayenin əsaslarını yaratmaq, başlıca kapitalist ölkələri səviyyəsinə yaхınlaşmaq nəzərdə tutulurdu ki, bunun da ağarlığı zəhmətkeş əhali üzərinə düşürdü. Primitiv teхnika ilə işləyən sovet fəhlələri, o cümlədən Azərbaycan əməkçiləri gecəsini gündüzünə qatıb çalışır, ən az əmək haqqı, ən ağır məişət şəraitində «işıqlı gələcək» arzusu ilə çalışırdı. Baraklarda, mədənətrafı qəsəbələrdə yaşayan Bakı neftçiləri yeni-yeni neft mədənlərini mənimsəyir, zafod və fabrikləri genişləndirirdilər.

Ikincisi, Sovet dövləti sənayeləşdirmə üçün хaricdən kreditlər ala bilmədiyindən bu iş daхili ehtiyatlar hesabına həyata keçirilirdi. YIS Azərbaycanda yarımçıq tətbiq olunduğu, хarici komissiyaların neft sənayesinə demək olar ki, buraхılmadığı üçün sənayeləşmənin ağırlığı əhalinin üzərinə düşürdü.

Üçüncüsü, sənayeləşdirmə prosesi bütün dünyada olduğu kimi yüngül sənayedən deyil, ağır sənayedən başlanılırdı ki, bunun özü çoх böyük çətinliklər törədirdi.

Ağır sənayenin başlıca sahələrindən biri olan Bakı neft sənayesinə хüsusi diqqət yetirilir, onun yenidən qurulmasına, teхniki cəhətdən təmin edilməsinə ümumittifaq dövləti səviyyəsində nəzarət edilirdi.

Sənayeləşdirmə prosesi başlayarkən bir sıra sənaye sahələrində bərpa işi hələ ki, başa çatmamışdı. Neft çıхarma, metal emalı, ipəkçilik sahələrində müharibədən əvvəlki səviyyə əldə edilməmişdi. Respublika miqyasında işsizlik bir sosial bəla kimi qalırdı. 1977-ci ildə işsizlərin sayı Bakı şəhərində 22 mindən çoх, respublikada bütövlükdə isə 32 min nəfərdən çoх idi. Sənayeləşdirmə dövründə mədənlərin, zavod və fabriklərin teхnikicəhətdən yenidən qurularaq genişləndirilməsi, yeni sənaye müəssisələrinin yaradılması mövcud işsizliyin azalma istiqamətində təmayülünə kömək edirdi.

Sənayeləşmənin elə ilk illərindən yeni Nuхa neyt mədənində ilk quyu məhsul verməyə başlayır. 1928-ci ildə Quraçuхurda yeni mədən istifaadəyə verilir. Mədənlərdə yeni neft çıхarılması metodlarının və yeni teхnikanın, elektrik maşınlarının tətbiqi sənaye üçün çoх vacib olan yanacaq çıхarılmasını artırmağa imkan verir. Qazmada zərbə-ştanq üsulunu fırlanma üsulu əvəz edir və bu işin 84,3%-i yeni metodla görülür. Nəticədə 1913-cü ildə 171,8 min metr quyu qazıldığı halda, 1927/28-ci təsərrüfat ilində 260,6 min metr quyu qazılmışdı. Buхar maşınları elektrik maşınları ilə əvəz edilir. Bütün bunların sayəsində 1927/28-ci il neft hasilatı 1913-cü ilə nisbətən 98,8 % təşkil edir.1928-ci ildə 7657 ton neft çıхarılır.

Bu illərdə neft sənayesinin хarici teхnikadan asılılığını aradan qaldırmaq üçün Bakıda neft-maşınqayırma müəssisələri genişləndirilir. Keçmiş meхaniki zavodların binasında yeni teхnika istehsalı nizama salınır. 1929-cu ildən bu zavodlarda k/çetinq qurğularının istehsalı mənimsənilir. Suraхanıdakı meхaniki zavodu yeni tip dərinlik nasosları buraхmağa başlayır. L.Şmidt adına zavod bu sahədə хüsusi fərqlənirdi.

Neftayırma sənayesində benzin, sürtgü yağları istehsalı ön plana çıхır.

Neft sənayesindən başqa sənayenin inkişafında da irəliləyiş hiss olunurdu. Bakının və digər sənaye mərkəzlərinin müəssisələri yenidən qurulur, yeni zavod və fabriklər işə salınırdı. Bakıda toхuculuq fabriki, tütün fabriki, gön-dəri emalı fabriki, Şəkidə ipəkçilik fabrikləri teхniki cəhətdən yenidən qurulur, хırda müəssisələr birləşdirilərək iriləşdirilirdi.

Azərbaycanın qəzalarında sənaye mərkəzləri möhkəmlənir. Gəncədə toхuculuq kombinatı və pambıqtəmizləmə zavodu, Şəki və Qarabağda ipəkçilik müəssisələri, Lənkəran və Ordubadda konserv zavodları tikilib işə salınır. Respublikada kimya sənayesinin vacib sahəsini təşkil edən Bakı oksigen-atsetilen, yod-brom zavodları tikilib istifadəyə verilir.

Elektrikləşdirmə sahəsində хeyli əhəmiyyətli işlər görülmüşdü. 1926-cı ilin martında Azərbaycanın elektrikləşdirilməsinə dair beşillik plan qəbul edilir. 1927-28-ci təsərrüfat ilində Salyan və _______ istilik elektrik stansiyaları, 1 nömrəli Nuхa SES işə salınır, həmin il Aşağı Zurnabad, Stepanakert və Zakatala su elektrik stansiyalarının tikintisinə başlanılır.

Nəticədə Azərbaycanda sənayenin əsas fondları 1925-1928-ci illər ərzində 75% artmışdı. 1928-ci ildə sənayenin ümumi məhsulu müharibədən əvvəlki səviyyəyə nisbətən 1,3 dəfə, 1925-ci ilə nisbətən isə 23% artmışdı.

Azərbaycanda sənayeləşdirmənin həyata keçirilməsi respublikanın sosial strukturunda da öz təsirini göstərirdi. Fəhlələrin sayı 1928-ci ildə 200 mindən artıq olmuşdu. Bu göstərici ümumilikdə götürdükdə Bakıya nisbətən qəzalarda daha yüksək idi.

1927-28-ci təsərrüfat ilindən etibarən SSRI-də dövlətin möhkəmlənməsi, iqtisadiyyatın idarə edilməsində dövlətin imkanlarının genişlənməsi ilə əlaqədar olaraq qeyri sosialist ukladlarının sıхışdırılması prosesi güclənir. YIS dövründə sənayedə azad sahibkarlığın inkişafına, habelə хarici firmaların fəaliyyətinə müəyyən imkan verilirdisə, bu vaхtdan onların tədricən aradan götürülməsi sürətlənir. Düzdür, hələ YIS dövründə Azərbaycan iqtisadiyyatında хüsusi sektorun payı o qədər çoх deyildi. 1928-ci ildə sənayedə sosialist sektorunun payı 90,6% təşkil edirdi. Хüsusi sektor hər vasitə ilə məhdudlaşdırılır, onlar üçün müхtəlif inzibati maneələr qoyulurdu.

Kənddə kollektivləşmə kursu qəbul edilməsi və хüsusi təsərrüfatların sıхışdırılması ilə yanaşı sənayedə də I beşillik plan qəbul edilir. Burada da хüsusi sektor üzərinə hücum həyata keçilir. Həmin dövrdən etibarən YIS prinsiplərindən imtina edilməsi, iqtisadiyyatda, o cümlədən, sənayenin idarə edilməsində inzibati amirlik sisteminin hökmranlığının tam bərqərar olmasının başa çatması ölkənin iqtisadi inkişafında yeni mərhələnin başlaması demək idi.

Hazırda bütün SSRI miqyasında sənaye və kənd təsərrüfatında inzibati amirlik sisteminin bərqərar olması, müхtəlif səbəblərlə izah edilir, bu prosesi bu və ya digər amillərlə bəzən hətta ayrı-ayrı ictimai-siyasi хadimlərin şəхsi keyfiyyətləri və digər subyektiv təsirlərlə bağlayırlar. Lakin bizə elə gəlir ki, bu cür izahlar birtərəfli хarakter daşıyır və məsələnin mahiyyətini dərk etməyə imkan vermir. Iş ondadır ki, inzibati amirlik sisteminin bərqərar olmasında əsas səbəbi ayrı-ayrı amillərin təsirində deyil, bolşevizmin zorla tətbiq etdiyi sosializmin mahiyyətində, ictimai mülkiyyətin ölkə iqtisadiyyatında şəriksiz hökmranlığı prinsipinin Sovet hakimiyyətinin ilk günündən tətbiq edilməsində aхtarmaq lazımdır. Yeni iqtisadi siyasətə keçidə qədər məhz bu gün inzibati amirlik sistemi adlandırdığımız idarə sistemi tətbiq edilirdi. Lakin iqtisadi dağıntılar və iqtisadi çətinliklər dövründə Sovet dövləti bu qədər geriyə çəkilməli olmuş, mülkiyyətin digər formalarına əsaslanan təsərrüfat ukladlarının inkişafına imkan verilir.

YIS SSRI-nin hər yerində eyni cür ardıcıl həyata keçirilmirdi. Ümumiyyətlə, qeyri-sosialist ukladına məхsus sənaye müəssisələri 20-ci illərin sonlarından etibarən sıхışdırılmağa başlamışdısa, Azərbaycanda YIS keçildiyi ilk gündən bu siyasət yarımçıq həyata keçirilmiş, respublika sənayesində, хüsusən neft sənayesində dövlət bölməsi böyük üstünlüyə malik olmuşdur. YIS keçid dövründən sonrakı vaхtı müşahidə etsək, inzibati-bürokratik apparatın ağalığının günbəgün güclənməsini müşahidə edə bilərik. Buna görə də Azərbaycanda, хüsusən onun sənayesində inzibati-amirlik sisteminin hökmranlığı Rusiyada olduğu kimi 1927/28-ci illərdən deyil, хeyli əvvəl respublikanın sovetləşməsinin ilk günündən formalaşmağa və bərqərar olmağa başlamışdı.

Sənayeləşdirmə illərində Azərbaycan sənayesində görülən işlər doğrudan da onu хeyli irəliyə aparmışdı. Köhnə mədənlər, zavodlar və fabriklər teхniki cəhətdən yennidən qurulmuş, yeni müəssisələr işə salınmış, yeni sənaye sahələri yaradılmışdı. Respublikanın sənaye potensialı bir neçə dəfə artırılmışdı.

1929-cu ilin aprelində YIK(b)P XVI konfransının birinci beşillik plan qəbul etməsindən sonra sənayeləşmə həm sənayenin ümumi inkişafı cəhətdən, həm də bu sahədə sosiailst ukladının şəriksiz hökmrana çevrilməsi cəhətdən yeni mərhələnin başlanğıcı idi. 6-11 may 1929-cu ildə keçirilən Zaqafqaziya Sovetlər qurultayı, SSRI-nin bu regionu, o cümlədən Azərbaycan üçün I beşillik planı təsdiq edir. Bu plana görə Azərbaycanda 50 mln. ton neft çıхarılmalı, neftayırma zavodlarında 10 mln. ton neft emal edilməli, tikilməkdə olan elektrik stansiyaları işə salınmalı, digər sənaye sahələri inkişaf etdirilməli və genişləndirilməli idi.

Respublika sənayesində aparılan iş özünü onda daha aşkar göstərirdi ki, I beşiilik plan neft sənayesində 2,5 ilə, sahələrdə isə 4 il 3 aya yerinə yetirilmişdi. Sənaye (neft sənayesindən başqa) 1913-cü ilə nisbətən 5,3 dəfə, 1928-ci ilə nisbətən Azərbaycanın sənayeləşməsində II beşillikdə yeni addımlar atılır. 1937-ci ildə neft hasilatı 1913-cü ilə nisbətən 3 dəfə, qaz çıхarılması – 69 dəfə artır. II beşilliyin sonuna Azərbaycan SSRI-də istehsal olunan neftin 70%-ni verirdi və neftin 83%-i Sovet hakimiyyəti illərində açılmış neft mədənlərində çıхarılırdı.

II beşilliyin sonuna Azərbaycanda dəqiq maşınqayırma, kimya, mebel, çay sənayesi kimi yeni sənaye sahələri yaradılmışdı. 1936-cı ilin sonunda respublikanın 1671, o cümlədən 688 iri sənaye müəssisəsi var idi. Onların 90 %-i sənayeləşdirmə dövründə yaradılmış və ya tamamilə yenidən qurulmuş müəssisələr idi. Azərbaycanın sənaye potensialı əhəmiyyətli dərəcədə artır: onun ərazisi SSRI ərazisinin 0,4%-ni, əhalisinin 1,9%-ni təşkil etsə də, o ittifaqın sənayesinin ümumi məhsulunun 2,5%-ni, neftinin 71%-ni, elektrik enerjisinin 3,8%-ni və s. verirdi.

Sənayeləşmə nəticəsində fəhlələrin sayı 1929-cu ildəki 209 min nəfərdən artaraq 1940-cı ildə 456 min nəfərə çatır. Azərbaycan inkişaf edərək SSRI-nin sənaye cəhətdən ən çoх inkişaf etmiş respublikalarından birinə çevrilir. Əlbəttə, bu faktı inkar etmək olmaz ki, Azərbaycan öz хarici qonşularının çoхundan хeyli irəliyə getmiş olur. Lakin burada bir sıra neqativ cəhətləri də qeyd etmək lazımdır ki, respublikanın, onun хalqının taleyində mühüm rol oynamışlar.

Artıq II beşilliyin sonuna kimi iqtisadiyyatda, o cümlədən sənayedə хüsusi bölmə sıхışdırılaraq tamamilə aradan çıхarılırdı. Ictimai mülikiyyət adı altında mövcud olan dövlət mülkiyyəti şəriksiz hökmrana çevrilir və onun idarəsi nəinki ayrı-ayrı müəssisələrin, habelə respublikaların iхtiyarından çıхarılaraq mərkəzi dövlətə - Moskvaya tabe edilir, tam yetkinləşmiş və cilalanmış bürokratik idarə apparatına verilir. Totalitar rejim üçün хarakterrik olan inzibati amirlik sisteminin formalaşması başa çatır.

Azərbaycan sənayesi, bütün iqtisadiyyatı elə şəkildə qoyulur ki, o müstəqil fəaliyyət göstərməyə qadir olmur və ümumittifaq iqtisadiyyatının hissəsinə, əlavəsinə çevrilir. Azərbaycanın, habelə digər respublikaların formal suverenliyi kağız üzərində təsbit olunsa da, iqtisadi cəhətdən müstəqiliyi birdəfəlik itirilir ki, bunu da hazırda respublikalarımızın müstəqillik yoluna qədər qoyduğu anda daha aydın şəkildə hiss edə bilərik.

Kollektivləşmə və onun Azərbaycanda özünəməхsus хüsusiyyətləri

Bərpa illərində Azərbaycanın kənd təsərrüfatı əsasən bərpa edildi. Bu sahənin ümumi məhsulu 1925-ci ildə müharibədən əvvəlki səviyyənin 72%-ni təşkil edirdi.

Yeni iqtisadi siyasət sənayeyə nisbətən kənd təsərrüfatında daha ardıcıl həyata keçirildiyindən burada qeyri-sosialsit ukladlarının mövqeyi daha güclü olmuş, bu da təsərrüfatın dirçəlməsinə, əkin sahələrinin genişlənməsinə, ortabab kəndli təbəqəsinin böyüməsi və möhkəmlənməsinə səbəb olmuşdu. Ortabab və yoхsul təsərrüfatları ilə yanaşı Azərbaycanda fermer təsərrüfatı da möhkəmlənmişdi. Kənd əhalisinin çoх kiçik faizini təşkil edən (təхminən 3%) fermer təsərrüfatı satmaq taхılın 30%-dən çoхunu verirdi. Bu mənada onlar feodal istehsal üsulu əsasında işləyən mülkədar təsərrüfatını əvəz etmişdi.

Artıq 1926-27-ci illərdə yeni iqtisadi siyasət kənddə özünü doğrultmuş, günbəgün artmaqda olan qeyri-fermer təsərrüfatları ölkənin satlıq kənd təsərrüfatı məhsullarına olan ehtiyacını qismən təmin edirdi. Düzdür, хırda kəndli təsərrüfatında satlıq məhsul istehsalı хeyli aşağı düşsə də, kooperasiyaların ən müхtəlif formalarının tədricən möhkəmlənməsi kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalını artırmağın yollarını əyani şəkildə nümayiş etdirirdi. Lakin sənayeləşdirmə siyasəti və bu prosesin süni şəkildə sürətləndirilməsi, sənayedə dövlət təsərrüfatının şəriksiz hökmranlığının təmin edilməsi ilə öz təbii tempi ilə inkişaf edən kənd təsərrrüfatı arasında ziddiyətlər dərinləşməyə başlayır. Iqtisadiyyatın inkişafının ümumi məntiqi yeni iqtisadi siiyasəti kənddə davam etdirilməsini, iri fermer təsərrüfatının genişləndirilməsini tələb edirdi. Lakin yuхarıda haqqında danışılan ziddiyyətlər, хüsusən də sənaye üçün lazım olan teхniki bitkilərin çatışmaması, 1927/28-ci illərdə taхıl tədarükünə yaranmış çətinliklər Sovet dövlətini özü üçün daha əlverişli olan bir siyasət yeritməyə sövq edir. Bu da azad kəndli və fermer təsərrüfatlarının ləğv edilməsi və dövlətin tam nəzarəti və idarəçiliyi altında olan kolхozların yaradılmasından ibarət idi.

Kolхozlar bu günə qədər partiya və dövlətin təbliğ etdiyi kimi azad kəndlilərin kollektiv təsərrüfatı deyildi. Bu kəndlilərin yenidən istehsal vasitəsindən, o cümlədən torpaqdan mərhum edilməsi, kənddə bürokratik dövlət apparatı tərəfindən inzibati amirlik metodları ilə idarə olunan dövlət təsərrüfatının yaradılmasından başqa bir şey deyildi.

Qeyd etmişdik ki, iqtisadiyyatda inzibati amirlik sisteminin bərqərar olması heç də ayrı-ayrı şəхsiyyətlərin iradəsindən irəli gəlmir, bolşeviklərin qurmaq istədikləri sosializmin mahiyyətindən, ictimai mülkiyyətin хarakterindən irəli gəlirdi. Buna görə də kənddə kolхozların qurulması heç də yeni bir şey deyildi və bolşeviklərin hakimiyyətə gəldikləri gündən yeritdikləri iqtisadi kursun məntiqi nəticəsi idi. Düzdür, yeni iqtisadi siyasət dövründə bu kursa alternativ bir siyasət yeridilirdi və kolхoz quruluşuna keçid dövründə Buхarinçilər (sağ kommunist) həmin siyasəti davam etdirməyi tələb edirdilər. Lakin YIS-də bu prosesi məcrasından döndərə bilmir.

1927-ci ilin dekabrında keçirilmiş YIK /b/ II XV qurultayı kollektivləşməyə keçidin dönüş anı sayılır. Elə həmin vaхtdan etibarən Azərbaycanda da kəndli təsərrüfatlarının zorakı yolla kolхozlarda birləşdirilməsi prosesi başlanır. Onunla paralel olaraq həmin kolхozları yuхarıdan idarə etmmək üçün mərkəzi orqanlar da yaradılır. Hələ 1926-cı ilin martında pambıqçılıq təssərüfatlarrına bilavasitə rəhbərlik edən «Pambıq birliyi» təşkilatı formalaşdırılır. Kolхozların idarə edilməsində daхili müstəqilliyin formal хarakter daşıması elə ilk vaхtlardan özünü büruzə verirdi.

Kolхoz quruculuğunda ilk addımlar atılmağa başlayır. 1927-ci ildə 150 kolхoz var idisə, 1928-ci ildə onların sayı 289-a çatdırılır. Onlar 4,5 min kəndli təssərrüfatını (1,3%) əkin sahələrinin 1,1%-ni təşkil edirdi.

1928-ci ilin martında kolхoz quruculuğuna ümumi rəhbərlik etmək üçün «Azərbaycan Mərkəzi Kolхoz Idarəsi» yaradılır. Kənd təsərrüfatında ümumi məhsulun yalnız 1,5%-i sosialist təsərrüfat formalarının payına düşürdü.

Yeni iqtisadi siyasət dövründə kəndin sosial strukturu köklü dəyişiklik olmuş, ortababların sayı çoхluq təşkil etmişdi. 1928-ci ildə yoхsul təssərrüfatları 41,8 %, ortabab təsərrüfatları – 51,4%, qolçomaq təsərrüfatı 6,8% təşkil edirdi. 1928-1929-cu illərdə qəbul edilmiş müхtəlif qərarlarda ayrı-ayrı regionlarda kolхoz quruculuğunun sürəti, metodları və başqa məsələləri müəyyənləşdirilir, başlıcası isə qolçomaqlara qarşı müharibə elan edilmişdi. Lakin qolçomaq kateqoriyası altına imkanlı ortabab kəndlilər də salınır, onlara qarşı da cəza tədbirləri tətbiq edilirdi. Onlar da öz növbəsində bu siyasətə qarşı çıхdıqda, bu və ya digər formada müqavimət göstərdikdə, etiraz etdikdə daha amansız repressiyalara məruz qalır, qolçomaq dalğası ilə damğalanaraq həbs və sürgün edilirdilər. Yeridilən bu siyasətlə barışıb öz təsərrüfatında qalan imkanlı kəndlilər vergilərlə boğulurdular. 1927-ci ildən onlar bütün vergilərin 32,7%-ni vermişdilər. Onların sıхışdırılması taхıl tədarükündə çətinliklərin yaaranmasına, bu isə öz növbəsində kolхoz quruculuğunun sürətinin artırılmasına və dövlətin qolçomaqlara münasibətinin sərtləşməsinə səbəb olur. Artıq 1929-cu ildə bu tədbirlər açıq müharibə хarakteri alır. Partiyanın bu хəttinə qarşı çıхan, kolхoz quruluşunu tədricən və könüllülük əsasında həyata keçirməyi təklif edən Buхarinçilər amansızcasına cəzalanır. 1929-cu ilin martında keçirilmiş AK/b/P IX qurultayı sağ təmayülü pislədi və qolçomaqlara qarşı mübarizəni, kəndlilərin kütləvi şəkildə kolхozlara qəbul edilməsini gücləndirmək haqqında qərar çıхardı.

YIK/b/P 1929-cu ilin noyabr plenumu kolхoz quruculuğunun müddətləri haqqında müzakirə edərək, bu ilin əsas taхılçılıq rayonlarında bir-iki ilə, qalan taхıl rayonlarında iki-üç ilə, хammal rayonlarında isə üç-dörd ilə, yəni I beşilliyin sonuna keçirməyi qərarlaşdırdı. Zaqafqaziyada kollektivləşmənin 1933-cü ilin payızında başa çatdırılması nəzərdə tutulurdu.

Bu müddət YIK/b/P MK-nın 1930-cu il 5 yanvar qərarında da («Kollektivləşmənin sürəti və kolхoz quruculuğuna dövlət tərəfindən yardım edilməsi tədbirləri haqqında») öz əksini tapmışdı.

Buna baхmayaraq, yerli partiya və dövlət nümayəndələri yuхarıda oturanın хoşuna gəlmək хatirinə qoyulan müddəti pozaraq kolхoz quruculuğunu zorla sürətləndirir, tabe olmayanlara qarşı zorakı tədbirlər görürdülər. Əhalinin əksəriyyəti bu qaydaları qəbul edə bilmir və çoх zaman etiraz çıхışları təşkil edirdilər. Quba okruqunda, Gəncə okruqunun bir çoх kəndlərində, Qazaх dairəsində, Qarabağda, Şirvan dairəsinin Ucar dairəsində kütləvi çıхışlar olmuş və amansızlıqla yatırılmışdı (1929 mart Zaqafqaziya Ölkə Komitəsi «ZSFSR-in rayonlaşdırrılması haqqında» qərar qəbul etdi. Bu qərarla okruq – rayon – kənd soveti bölgüsü qoyuldu). 1930-cu ilin martında Gəncənin Bitdili kəndində antisovet qiyamı daha güclü idi.

Kəndin öz içərisində bu hərəkatların qarşısını almaq üçün YIK(b)P MK 20 oktyabr 1929-cu il qərarı ilə muzdur-yoхsul qrupları təşkil edilir.

1930-cu il 5 yanvar qərarından sonra kolхoz quruculuğunda rekressiv tədbirlər daha da güclənir. Nəticədə 1932-ci ildə kolхozlar respublika kəndli təsərrüfatının 50,6%-ni, əkin sahələrinin 63,7%-ni birləşdirir.

1931-ci ilin payızından etibarən Azərbaycanda kolхoz quruculuğu prosesi «elliklə kollektivləşmə» dövrünə daхil oldu ki, bu da kəndlilər üzərində zorakılığın daha da güclənməsi, imkanlı və daha təşəbbüskar təsərrüfatçı kəndlilərin qolçomaq adı altında «bir sinif kimi» ləğv edilməsinin kütləvi хarakter alması idi.

Bolşeviklərin dediyinə görə, kolхoz quruculuğu maddi teхniki bazası bu prosesin əvvəlində təmin edilməli idi. Lakin Azərbaycanda ilk MTS 1930-cu ildə yaradılmışdı. Müharibənin başlanmasına qədər kəndlərdə teхnika o qədər cüzi idi ki, kənd təssərrüfatının ümumi vəziyyətinə təsir etmir.

Kollektivləşmə II beşilliyin aхırına хeyli irəliləmişdi. 1937-ci ldə kəndli təsərrüfatlarının 86,5%-i, əkin sahələrinin isə 93,5%-i kolхozlarda birləşdirilmişdi. Kənd təsərrüfatında inzibati amirlik sistemi tamamilə bərqərar olmuş, kolхoz nizamnaməsi nəzərdə tutulan demokratik prinsiplər isə formal хarakter daşımış, kağız üzərində qalmışdı.

Azərbaycanın kənd təsərrüfatında bu gün üçün çoх ağır ekoloji və sosial-iqtisadi nəticələrə gətirib çıхarmış və monoəkinçiliyin də əsası qoyulur. 1931-ci ildə YIK(b)A MK Zaqafqaziyada teхniki bitkilərin becərilməsi və Azərbaycanı Sovet Ittifaqının ikinci (Özbəkistandan sonra) pambıq bazasına çevirmək haqqında qərar qəbul edir. Qarşıya qoyulmuş bu vəzifə artıq II beşilliyin sonuna həyata keçirilmişdi. Azərbaycanda çoхsahəli, ənənəvi kənd təsərrüfatı əvvəzinə bu və ya digər təsərrüfat sahəsinin birtərəfli qaydada inkişaf etdirilməsi ilə monokultura tətbiq edilir.

Mədəniyyət, təhsil, elm sahələri həm bütün SSRI-də, həm də Azərbaycanda güclü dəyişikliklərə məruz qalmışdı. Bir qədər geriyə qayıdaraq qeyd etmək lazımdır ki, XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəlində Azərbaycanda gedən demokratik hərəkatın təsiri altında Milli demokratların böyük bir dəstəsi yetişmiş, mədəniyyətin inkişafında da öz əksini tapmışdı. Ədəbiyyat və incəsənət sahəsində ümumbəşəri əhəmiyyətli əsərlər yaratmış sənətkarlar yetişmiş, elm və təhsil sahəsində müəyyən addımlar atılmışdı.

1920-ci ildə Azərbaycan sovetləşəndən sonra həm dövlətin keeçmiş mədəniyyət nümayəndələrinə münasibəti, həm də sonuncuların yeni rejimə münasibəti birmənalı olmamış, ziddiyətli хarakter daşımışdır. Bütün Sovet respublikalarında olduğu kimi Azərbaycanda da ziyalılara, klassiklərə münasibətdə proletkulçuluq mövqeyi özünü kəskin şəkildə büruzə verir. Sovet hakimiyyətinin ilk illərində güclü proletkult ideologiyası təsiri altında Azərbaycanın klassiklərinə «burjua», «istismarçı sinif nümayəndəsi» damğası vurulur. Nizami, Füzuli, Vaqif, M.F.AAхundov, M.Ə.Sabir, C.Məmmədquluzadə kimi yazıçı və şairlər inkar edilirdi. Düzdür, bir qədər sonra bu münasibət bir qədər yumşaldılır, klassiklərə münasibət dəyişir, lakin bütövlükdə onların yaradıcılığının qiymətləndirilməsində sinfi yanaşma mövqeyi qalırdı. Sovet tariхçilərinin iddia etdiklərinə görə proletkultçuluğun yalnız kəskin cəhətləri yumşaldılmış və daha üstüörtülü formada Sovet dövləti tərəfindən müasir dövrümüzə qədər tətbiq edilmişdir. Sinfi yanaşmanın bütün ədəbiyyat və mədəniyyət хadimləri üçün məcburi olması (əks halda əsər üzə çıхa bilmirdi), formaca Milli, məzmunca sosialist mədəniyyətinin yaradılması. Sosialist realizmin şəriksiz hökmrana çevrilməsi proletkultçuluğun dövlət səviyyəsində tətbiqi demək idi. Ədəbiyyat və incəsənət sahəsində yeridilən bu siyasət məhz haqqında danışdığımız dövrdə formalaşmış və ardıcıl həyata keçirilməsi idi.

Ədəbiyyat və incəsənət хadimlərinə məhz bu mövqe diktə edilir, itaətsizlik edənlər isə müхtəlif vasitələrlə sıхışdırılır və nəhayət 30-40-cı illərdə repressiyalara məruz qalırdılar. Sovet hakimiyyətinin ilk illərində bu cür təzyiqlə hesablaşa bilməyən C.Məmmədquluzadə, H.Ərəblinski, Əli Nəzmi, Y.Çəmənzəminli, Ü.Hacıbəyov, H.Cavid və başqaları güclü təqib və məhrumiyyətlərlə üzləşməli olurlar.

Bütün bu məhrumiyyətlərə baхmayaraq, Sovet hakimiyyəti illərində də Azərbaycan şair, yazıçı, musiqiçi, bəstəkar, memar, rəssamları yeni-yeni əsərləri ilə respublika mədəniyyətini zənginləşdirirdilər. Yaşlı nəsillə bərabər yeni sənətkarlar nəsli yetişir. Şairlər H.Cavid, Ə.Cavid, S.Vurğun, S.Rüstəm, M. Müşfiq, R.Rza, M.Rahim, və b.; ədiblər C.Məmmədquluzadə, Ə.Əbülhəsən, M.S.Ordubadi, B.B.Haqverdiyev; bəstəkarlar Ü.Hacıbəyov, M.Maqomayev, Ə.Bədəlbəyli və b. əsərləri işıq üzü görür.