Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu atiF İslamzadə

11. Türküstanın dirəgi
Qazan obrazının mifoloji semantikasının təhlilinə cəlb olun­muş “Türküstanın dirəgi” qəlib-modelinin öyrənilməsi gös­tərir ki, bu, ilk növbədə məkan işarəsidir. Etnosu da ifadə et­məklə status aşkarlayır. Bu birləşmə də alimlər tərəfindən ey­ni oxunuşla kütləvi auditoriyaya təqdim olunmuşdur (96; 97; 98; 99; 137; 140). Yalnız filoloqlar (mənbəşünaslar) ara­sın­da “g”, “y” hərf oxunuşu fərqli şəklini göstərir. H.Araslı bu sö­zü hər iki yerdə (III, VII boy) dirəyi kimi, Ş.Cəmşidov III boy­da dirəyi, VII boyda dirəgi, F.Zeynalov, S.Əlizadə hər iki hal­da dirəgi, S.Əlizadə tək oxunuşda da eyni formada oxu nü­ma­yiş etdirmiş­lər. Əlyazma nüsxəsində (faksimile) isə aşkar şə­kildə hər iki yerdə “ye” hərfi deyil, kaf (gaf) yazılmışdır, ye hər­fi isə burada “i” səsini bildirir. Yəni dirəyi deyil, dirəgi oxun­malıdır (99, 511/110), 416 (205). Ola bilsin ki, bəzi tədqiqatçılar “kaf” hər­fi­ni “k” səsi olaraq götürmüş, dirək sö­zünün ismin təsirlik ha­lında oxunuşunu əsas olaraq “dirəyi” ki­mi oxumuşlar. Çünki dil xüsusiyyəti baxımından burada k-y hərf əvəzlənməsi baş verir.

Bu təyinin xan öyüncləri cərgəsində yer alması çox diq­qə­təlayiq hadisədir. “Türküstanın dirəgi” birləşməsi məkan işa­rəsi olmaqla Bayındır və Qazanın yalnız Uçoq və Bo­zoq­la­rı birləşdirən Qalın Oğuzun deyil, əksər türk etnoslarını içə­ri­si­nə alan Türküstan kimi böyük türk məkanının başçısı və ar­xası (dirəyi arxa mənasında da işləkdir) olduğunu əks etdirir. Tə­sa­düfi deyil ki, Qazan və Bayındır təyinləri arasında “Tür­küs­ta­nın dirəgi” ifadəsi işləndikdə “Qalın Oğuz” təyini işlən­mir (97, 63, 95). II boyda Qazan xanın təyinləri arasında “Qa­lın Oğuz” təyini işləndikdə isə “Türküstanın dirəgi” təyini iş­lən­mir (97, 42). Bu qayda II, III boyda Qazan təyinlərinin bir qis­minin iş­lən­diyi yerdə də gözlənilir (97, 44, 52). Görünür, ozan Bayın­dır və Qazanın xan statusunu məkan səviyyəsində işa­rələ­yərkən Vahid türk məkanı anlayışını əsas götürür. Qa­lın Oğuz deyərkən Türküstanı, Türküstan deyərkən Qalın Oğu­zu simvol­laşdırdığı üçün bu toponim­lərin birgə iş­lən­mə­si­nə ehtiyac gör­mür. Türküstanın DQK-də konkret tarixi-coğ­ra­fi ərazini bildir­məməsi, epik məkan anlayışı təşkil etməsi onun sərhədlərini də müəyyənləşdirməyə ehtiyac yaratmır. Tür­küstan burada etno­nim kimi deyil, eponim kimi iştirak edir. Türklərin, eləcə də Oğuzların məskunlaşdığı ərazi Tür­küs­tan adlanır. Elə buna gö­rə də böyük Nizami “İs­kən­də­rna­mə”də (Şərəfnamə) İskəndərin dili ilə Türküstan ərazisini bu şəkildə müəyyənləşdirir:

Xəzər dağlarından Çin dənizinə qədər,

Hər yeri türklərlə dolu görürəm (77, 314).

Türklər çox geniş ərazilərdə məskunlaşdığından və ca­han miqyaslı dövlət­qurma səbəbindən Türküstan və Turan to­po­nim­ləri türklərin yaşadıqları əraziləri göstərməklə bərabər Oğuz dü­şün­cəsində (eləcə də digər mifoloji təfəkkür qaynağı olan qə­dim xalqlarda) dünya strukturu o düşüncə da­şı­yı­cı­la­rı­nın öz adı­na, öz soyuna, öz əcdadına ad, məkan və za­man sə­viy­yəsin­də trans­formasiya olunur. Elə buna görə də ilk insan, mə­dəni qəh­rəman, əcdad və s. bu kimi mifoloji kompleksi təş­­kil edən ar­xe­tip qay­naqları kosmoloji strukturu təşkil edir. Məhz o xal­qın ədə­bi-bə­dii abidələri, xüsusilə də epos mə­də­niy­yətinin qiy­mətli örnəkləri bu əsas üzərində struktur kom­po­nentləri təşkil edir. Bu baxım­dan Oğuz mifoloji dünya mo­deli oğuzlarla bağlı epik əsərlərdə klişeləşir. Bu kompleksə ad da, soy da, məkan da da­xildir. Əc­dad adı ilk insanı, soy adı tö­rə­məni, məkan adı ge­niş miqyasda dünya ərazisini sim­vol­laş­dırır. Məhz Bayındır və Qa­za­nın “Tür­küstanın dirəgi” ol­ma­sı eyni struktur hadisəsi kimi ifa­dələnərək türk­lərin məs­kun olduğu geniş əraziləri və türk in­sanının şəxsin­də dünya struk­turunu əks etdirir. Təbiidir ki, bu strukturdan kə­narda qa­lan hissə periferik məkanda olan kafir yı­ğınağı kos­mo­loji struk­tura qarşı antistruktur təşkil edib xaos­da yerləşir. Məhz Tür­küstan etnotoponimi xaotik məkana qarşı Oğuz tə­fək­kü­rün­də Oğuz dünya modeli bazasında xaos-kosmos qar­şı­dur­ma­sı olaraq binar oppozisiya təşkil edir. Bu DQK mət­nin­də mil­lət (etnos) və məkan (topos) işarəsi səviyyəsində ey­ni gö­­rün­tülərlə üzə çıxır. Türküstan toponiminə qarşı Gür­cüs­tan to­­po­nimi ikili toq­quş­manı müəyyənləşdirir. Kafirlər pe­ri­fe­rik mə­kanda Gürcüs­tanda, oğuzlar sakral məkanda Tür­küs­tan­da işa­­rələnir. Qazan xanın divanı Gürcüstan sərhəd­din­də­dir. O “Gür­­cüstan ağızın­da” otu­rur. Beyrək Gürcüstan kafər­lə­rinə hü­cum çəkib bəzir­gan­ların canını və malını qurtarır, bu­na gö­rə də Bamsı Beyrək adını alır. Bəkil Oğuzla Gür­cüs­tan ara­sın­da da­ya­­nıb Oğuza qarşı kafər təh­lükəsini dəf edir (97, 42, 54, 104). Əlbəttə, digər kafər məkan­ları da mövcud­dur ki, bu si­tu­a­si­ya çev­rəsində Türküstanın yerini Qalın Oğuz tutur. Eyni za­manda Türküstan məkanını da asso­siasiya edir. Türküstan mo­deli türk-oğuz mi­fo­loji strukturunu boy strukturunda soy ar­xetipi səviy­yəsində də proyeksiya­landırır. Bu üçüncü və yed­dinci boyda ifa­dələnən təyinin rəqəm simvolikası ilə mətn struk­turunda şif­rə­­lənmiş mə­lumat daşıyıcısı olduğunu gös­tərir. Türküstan soy ar­xetipi vasitəsilə modelləşdi­rilmiş mi­fo­lo­ji strukturların şaquli dü­zü­münü, etnoqonik və kos­moqonik dü­zümü göstərir. Eyni za­­manda üfüqi xətt üzrə də Qa­zan və Ba­yındır arasında boydan boya (üçdən yeddiyə) məkan səviy­yə­sini nümayiş etdirir. Tə­sa­düfi deyil ki, Qazan və Bayın­dır (Qa­zan III boy, Bayındır VII boy) məhz “Türküstan dirəgi” he­sab olunur. Çünki möv­cud olan hər hansısa maddi məkan özül və dirək üzərində dayan­ma­lıdır. DQK-də Türküstanın özü­lü Oğuz xaqan, dirək­lə­ri Qazan xan və Bayındır xan gö­rü­nür. Qa­zan III boyda, Bayındır isə VII boyda iki dirək funk­si­ya­sı nü­mayiş etdirməklə Türküstan xəri­təsini bu əhatədə üç­dən yeddiyə doğru aşkar­layır. Bu həm sak­ral sonsuzluq ifadə edən 3 və 7 say arxetipi kimi Oğuz xaqana bağ­lanır (Oğuzun üç-üç ayrılıqda altı oğlu var, altı oğlu ilə birgə yeddi sayını təş­kil edir, türk mifoloji üçlüyünü inikas edir və s.) həmçinin bu iki boyda Türküstan məkan olaraq işarələnməklə türk-Oğuz mifoloji strukturunu üç və yeddi sakral əsas üzərində nü­mayiş etdirir.

Üçlük say arxetipi türk dünya modelinin mifoloji struk­tu­runu aşkarlayır:

a) Yuxarı;

b) orta;

c) aşağı;

Yeddilik say arxetipi Oğuz etnoqoniyasını inikas edir:

1. Oğuz xaqan (Törədici)

2. Gün xan (törəyici-törədici)

3. Ay xan (törəyici-törədici)

4. Ulduz xan (törəyici-törədici)

5. Gök xan (törəyici-törədici)

6. Dağ xan (törəyici-törədici)

7. Dəniz xan (törəyici-törədici)

Təbiidir ki, bu sakral say simvolikası doqquzluq kimi də gö­türülür. Lakin ən maraqlısı odur ki, biz Türküstanın DQK mət­nində konkret ərazi bildirmədiyini, Oğuz mifoloji dünya mo­delinin məkan işarəsi kimi dünya strukturunu proyeksi­ya­lan­dırdığını qeyd etmişdik. Məhz üçlük və yeddilik sakral say rə­qəmləri sonsuzluq ifadə etdiyi üçün yeddi və doqquz et­no­qo­nik arxetipinin kökündə də zaman və məkanı saysız və hü­dud­suz formada simvollaşdıran struktur modellər dayanır.

Məhz bu da Türküstan etnotoponiminin mifoloji dünya mo­delinin əsas məkan işarəsi olduğunu meydana çıxarır. Tə­bi­idir ki, mətn boyu digər ünsürlər və əşyalar da məkan işa­rə­si­ni təkrarlayır (dağ, daş, dəniz, yer, göy və s.). Ancaq bu nə­in­ki bir-birini inkar etmir, əksinə tamamlayır. DQK-də Qaba ağac, Qaraquc dağ, Göycə və s. anlayışlar Türküstan mə­ka­nı­nın daxilində mövcud olmaqla onu inkar etmir. Türküstanda da­ğın, dənizin, çayın və s. olması və məkan səviyyəsini aş­kar­la­ması Türküstanın bütövlükdə bu aşkarlamada iştirak et­mə­si­nin üzərinə kölgə salmır. Əgər Oğuz məkanını altı oğul ad sə­viy­yəsində aşkarlayırsa, bu DQK mətnində paradiqmatik sə­viy­yədə üzə çıxır, boylarda mövcud olan məkan obrazlarının (et­nonim-eponim) invariant əsası kimi Oğuz mifinin strukturu ro­lunda çıxış edir. Elə bu səbəbdən də DQK-də diqqət çəkən Tür­küstan ərazisi diqqət çəkdiyimiz anlamda xan öyüncləri cər­gəsinə daxildir. Bu baxımdan bəzən Qalın Oğuz məkanı da Tür­küstan məkanının sinonimi kimi iştirak edir. Buna görə də yu­xarıda göstərdiyimiz kimi Türküstan olan yerdə Qalın Oğuz, Qalın Oğuz olan yerdə Türküstan ifadəsini işlətməyə eh­tiyac hiss olunmur. Biz Qalın Oğuzun da Oğuz et­no­qo­ni­ya­sın­ın törəməsi olduğunu diqqətə çatdırmışıq. Qazan və Ba­yın­dırın nə üçün “Türküstanın dirəgi” olduqlarının əsas səbəbləri də fikrimizcə bu kiçik araşdırmada yetərincə bəllidir.

“Türküstanın dirəgi” təyini istər DQK-də, istərsə də di­gər oğuznamələrdə, xüsusilə də O.Ş.Gökyayın təqdim etdiyi ör­nək­lərdə birmənalı olaraq “Tülü quşun yavrısı” təyini ilə ya­naşı gə­lir. DQK-də III boyda “Tülü quşun yavrısı, Türküs­ta­nın dirəgi, VII boyda “Türküstanın dirəgi, “Tülü quşun yav­rısı”. Gökyay­da II variant yuxarı-aşağı, aşağı-yuxarı yer­də­yiş­mə ilə işlən­miş­dir (110, 54-56). Əlbəttə, təyinlərin bu şəkildə ya­naşı gəlməsi təsadüfi deyil. Biz əvvəldə qeyd etmişdik ki, Tü­lu quş doğan günəş anlamı verməklə Oğuz xaqanı pro­yek­si­ya­landırır. Məhz “Türküstanın dirəgi” təyininin bazasında da Oğuz xaqanın necə rol oynaması bir qədər əvvəl diqqəti­miz­də olmuşdur. Türküstan adının birinci hecasındakı türk sö­zü soy, stan şəkilçisi (suffiks) isə məkan anlayışını ifadə et­mə­si baxımından Oğuz əcdad, Oğuz məkan işarəsi olaraq ya­xın anlamların ozan dilində nə üçün yanaşı işlənməsinin spe­si­fikasını aydınlaşdırır.

“Türküstanın dirəgi” birləşməsi Oğuz mifinin paradiq­ma­sı olaraq DQK mətnində aşkarlandığı kimi eyni para­diq­ma­nın digər şəkillərinə də müəyyən örnəklərdə rast gəlirik. Əgər Qa­zan və Bayındır DQK-də bu təyini status olaraq da­şı­yır­sa, O.Ş.Gökyay təqdimatında Oğuznamə parçaları arasında Sa­lur Qazandan və Bayındır xandan sonra bu təyinin “Ot­ma­noğ­lu” tərəfindən daşınması haqqında bilgilər törədici və tö­rə­yici funk­siyaların epik mətndə ciddi təzahür formalarını əks et­dirir. Bu öyüncdə Bayındır və Qazan xan əcdad sə­viy­yə­sin­də iştirak edir:

Dədə Qorqud bilüklü,

Salur Qazan Səadətlü,

Əmir Süleyman uğurlu,

Bayındır xan dövlətlü,

Yağı görsə yardımlu,

Qaçım görsə durumlu,

Türküstanın dirəgi,

Tulu quşun yavrusu...

...Otmanoğlu! (110, 54).

Bu nümunə eyni zamanda onu göstərir ki, “Türküstanın di­rəgi” təyini xüsusi status olaraq Oğuz cəmiyyətində zaman-za­man mövcud olmuşdur.

Türküstan ərazisinin tarixi-coğrafi konkretliyinə gəlincə onu qeyd edək ki, bu toponim elə geniş əhatədə türksoyluların ya­şamasını bildirməklə bərabər tarixçilər tərəfindən müxtəlif mü­lahizələr irəli sürülmüşdür. Türküstan Şərqi Türküstan adıy­­la miladdan öncə mənbələrdə diqqət çəkir. Çin tarixi bu dövr haqqında kifayət qədər məlumat verir. Belə ki xan süla­lə­si dövründən əzəmətli şəkildə görünən bu ərazi bir çox mə­n­bə­lərdə özünə yer almışdır (32, 351). B.Ögəl miladın ilk o­nil­lik­lə­rində Türküstanın adı keçən tarixi hadisələrdən də bəhs açmışdır (111, 215). Müəllif hətta Şərqi Türküstanla bağ­lı tarixi dövrü miladdan öncə 2000-ci illərə aid edir (111, 9).

Ümumtürk xalqlarına qarşı yönəli anti-türk, anti-islam si­yasəti Türküstan adının da müxtəlif formalarda təhrif olun­ma­sına səbəb olmuşdur. Türküstan istilahının 1924-25-ci il­lər­də məlum məkanda Orta Asiya termini ilə əvəzlənməsi mən­şəcə türk olan Azərbaycan xalqının “azərbaycanlı” adlan­dırıl­ması və s. eyni eybəcər davranışın kütləviləşdirilməsinin təsdiqidir. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasında Türküstan haq­qında məlumat verilərkən bu ərazinin XIX-XX əsrlərdə (1925-ci ilə qədər) mövcud olması əsaslandırılmağa çalışılır və inzibati ərazi bölgüsü kimi müəyyən bir dövrdə müəyyən bir vilayət quruluşu ümumtürküstan anlayışı kimi izah olunur (31, 412). Şərqi Türküstan haqqında heç bir ciddi məlumat ve­ril­mir, ayrıca bəhsdən isə söhbət belə getmir. Halbuki Şərqi Tür­küstanın qədim olması Çin tarixi haqqında bəhsdə diqqət çə­kir. Əgər bir ərazinin şərqi varsa, təbiidir ki, onun qərbi, şi­ma­lı, cənubu da olmalıdır. Bu Türküstan ərazisinin nə qədər ge­niş ərazini əhatə etməsini göstərir. Məlumdur ki, Orta Asi­ya ter­mi­ni Türküstanın bir hissəsini, konkret olaraq Özbə­kis­tan, Qırğı­zıstan, Tacikistan, Türkmənistan və Qazaxıstanın cə­nub hissə­sini bildirmək üçün işlənmişdir. Elə buna görə də SSRİ məka­nına daxil olan bu ərazilər həm terminoloji ba­xım­dan, həmçi­nin türk adına qarşı aqressiv münasibətdən tə­ca­vü­zə məruz qal­mış, Türküstan adı bütünlüklə Orta Asiya termini ilə əvəzlən­mişdir. Təbiidir ki, Türküstan yalnız Orta Asiyanı de­yil, həm­çinin Şərqi Asiyanın mühüm bir hissəsini, Mərkəzi Asi­yanı, Cənubi Asiyanın bir hissəsini və Qərbi Asiyanın ək­sər hissə­lə­rini əhatə etmişdir. Lakin o da həqiqətdir ki, Tür­küs­tan deyil­dikdə əsasən Orta Asiya və əhatəsi nəzərdə tu­tu­lur. Elə Şərqi Türküstan istilahı da Orta Asiyanın Türküstan ad­lanmasına nəzərən onun şərq tərəfi kimi adlandırılır. Be­lə­lik­lə, Türküstan XIX-XX əsrlərdən deyil, ta qədim dövrlərdən 1924-25-ci ilə kimi Türküstan adlanmışdır (29, 375). Elə F.Sü­mərin də Türküstanı bu anlayışda qəbul etdiyini görürük (127, 13, 14).

XIV əsrin ikinci yarısı, XV əsrin əvvəlində yaşamış Əb­dürrəşid Bakuvi isə Türküstanın çox nəhəng ərazini tut­du­ğu­nu göstərir. Belə ki, o dövrün iqlim bölgüsünə görə dünya öl­kə­ləri cəmi yeddi iqlim əsasında müəyyənləşdirildiyi halda (59, 370) alim bu ərazinin bütün iqlimləri əhatə etdiyini yazır: “Onun sərhəddi birinci iqlimdə başlanır və məşriqə daxil olub yed­dinci iqlimə qədər uzanır. Türklər bütün iqlimlərin şərq tə­rə­fində cənubdan şimala tərəf uzanan yerlərdə yaşayırlar” (59, 119).

Alim eyni zamanda epik səviyyədə qəbul olunan Tür­küs­tan anlayışını tarixi-coğrafi baxımdan da eyni anlamda qə­bul edir: “Türkistan bütün türk ölkələrinin ümumi adıdır” (59, 119).

Demək, Qazan və Bayındır xan “Türküstanın dirəgi” ol­maq­la nəinki epik kontekstdə, həmçinin tarixi kontekstdə bü­tün türk məmləkətlərinin arxası, əsası, dirəyi kimi təsadüfən DQK mətnində işarələnmir. Bu status göstəricisi olub xan öyünc­ləri cərgəsində yer almaqla xaqanlıq mərtəbəsini işa­rə­lə­yir.