Həsənov Məhəmməd İbrahim oğlu, başqa adla Zindani Səyyah Məhəmməd Didərgin 1923-cü ildə Dərələyəz mahalında anadan olmuşdur. Səyyah Məhəmməd İrəvan Müəllimlər İnstitutunu bitirmişdir. II Dünya müharibəsinə iştirak edən şair döyüşlərdə ağır yaralanır və baş leytenant rütbəsi ilə ordudan təxris olunur. Müharibədən qayıtdıqdan sonra Qərbi Azərbaycanın bir sıra kəndlərində müəllim və məktəb direktoru vəzifələrində işləyir.
1947-ci ildə həbs olunur və 16 il Sibirdə sürgün həyatı yaşayır. Sibirdən qayıtdıqdan sonra ailəsi ilə birlikdə Laçın rayonuna köçür və rayonunun Qarabəyli, Qorçu kəntlərində müəllimlik edir.
Sovet hökuməti ilə barışmayan şairin başı daim bəlalar çəkmişdir. 1974-cü ildə Ukraynaya köçən şair 1977-ci il sentyabrın 1-də orada vəfat etmiş və Donetsk vilayətinin Karmatorsk şəhərində dəfn olunmuşdur.
KEÇİ
Səyyah Məhəmmət bir dəfə bir keçi gətirir bazara. Uşaxlar bunu danışdırmağ üçün deyillər ki, ə, bu keçi neçiyədi? Bir qiymət deyir. Deyillər, yox, baha deyirsən. O gəlir danışdırır, bu gəlir danışdırır. Deyir:
Tez-tez bizə gəlirdi. Bir dəfə gələndə tualetə getmək isdiyir, qapıda da sərt itdər vardı, itdər buna imkan vermir. Səhər durub çay içib gedəndə varağa bir kuplet şeir yazıb qoyur nəlbəkinin altına. Nənəm də savatdı idi. Açıb baxır ki, şeir var. Səyyaf yazıb ki:
İmanlar iman yeridi
Əsil dost, mehman yeridi.
İtdəri zincir tanımaz,
Qalmağa mehman yeridi.
QARA DÜYƏ
Məhəmmət Səyyahın bir qohumu Şəlvədə kolxoz sədriydi. Bu bir cüt mal düyəsini göndərir kolxoz sədrinə ki, mənim Bilündüzdə otum-zadı azdı, bunu qatın kalxozun malının içinə yaya qədər orda qalsın. Bu da deyir yaxşı. Düyələri burda bəsdiyillər. Aradan bir az keçənnən sora Məhəmmət Səyyaha xəbər gəlir ki, düyənin biri ölüf. Məhəmmət Səyyah da tükü-tükdən seçən adam idi. Deyir, balam, düyə heç xəsdə deyildi, kalxozun beş yüz baş malı ölmədi, mənim düyəm niyə öldü? Bir az şübhələnir. Şübhələnir ki, zotexnik, müdür, kimsə bunu satıf, öldü adını qoyuflar. Orda götürüf bir şeir yazır. Deyir:
Eşitmişəm qara düyə ölüfdü,
Əgər həqiqətsə, mərtlərə qurban.
Buxalter, zootexnik, bir də ki müdür
Elə gələn azar, dərtlərə qurban.
Məhəmmətdi, sözün deyir bu başdan,
İncimərəm mən naxırçı qardaşdan.
Bəlkə arığ imiş, düşüfdü daşdan
O yerlərdə yarğan sərtlərə qurban.
Bu hadisədən sora gəlir Şəlvə sovetliyinə. O vaxdı da ölən mala sığorta aktı yazırdılar. Sovet sədrinin yanındakı adamlar isdiyir deyələr ki, sən Bilündüzdən gəlmisən, burda sənin düyənə akt yazmax düz gəlmir da. Sovet sədri bizim dərənin ağsakqallarınnan biri idi. Deyir ki, ayrı söz lazım deyil. Katibi çağırır ki, Məhəmmət Səyyahın aktını mənim yanımda yaz, peçatdıyım verim. Yazıb verir. Bir bənd də ona yazır.
Şair də bu yerdə sınadı baxdı,
Ellərə tapşırdı ömrünü, vaxdı.
Gəlmişdi almağa sığorta aktı,
İdarədə dizi bərklərə qurban.
DÜNYA, SÖYLƏ, SÖYZALINI NEYLƏDİN?
Ərdəşəvi kəndində Söyzalı addı bir şofer olur. Buna təzə maşın vermillər. Elə köhnə maşınnarı atıllar ora ki, Söyzalı bunu sürsün. Nəysə, təzə maşınnar gəlir, ayrı adamlara verillər, Söyzalı gənə qalır kənarda. Məhəmməd Səyyah da bunu tanıyır. Buna pis təsir eliyir ki, Söyzalı burda illərlə nöbədədi, hər dəfə təzə gələn maşını başqa adama verillər. Bir gün limit gəlir, təzə maşın veriflər kalxoza. Hamı da bir ağızdan deyir ki, verilməlidi Söyzalıya. Elə ki iş həll olan mərhələyə çatanda maşını Şikar addı bir adama verillər. Məhəmmət Səyyah da bunnan xəbər tutur ki, bu nətər işdi. Gənə Söyzalı qaldı qıraxda. Onda belə bir şeir yazır:
Yenicə özünə bir yuva hörən,
Cəhənnəm odunu gözüynən görən,
Ömür boyu cındır maşınnar sürən,
Dünya, söylə, Söyzalını neynədin?
Dünya, Söyzalını sən yola saldın,
Dalınca ucadan bir zurna çaldın,
Əvəzində Şikardan bir gəvə aldın,
Dünya, söylə, Söyzalını neynədin?
GEDİR
Laçında taxılçılığı ləğv eləmişdilər. Halbuki Laçın müharibə vaxdı taxılla özündən başqa neçə rayonu təmin etmişdi. Ona bir şeir yazmışdı. Onun üsdündə KKB-dən çağırıf aparmışdılar Stepanakertə, izahat almışdılar. Demişdi, mən olan şeyi yazmışam, Laçında əkinçiliyi niyə ləğv eliyirsiz?
Gözün aydın ay sədr, kalxozçun karvana gedir
Üçü Dığa una, beşi Şirvana arpaya gedir.
QARA DEYİLMİ?
Süleyman Rəhimov tapşırır ki, Minkəndin başı üsdündə Mərcan bulağı var. Gedərsən o bulağa şeir yazıb gətirərsən. Bu gedər gejə yatar orda. Alxasdı fermasının camahatı, qız-gəlini o bulaxdan su götürür. Səhər gələr ki, bulağın üsdündə kürkün altında bir adam var. Qız-gəlin bulağa yaxınnaşmaz. Bu da qəsdən özü tərpənmiyif. Nəysə, çobannara xəbər verillər. Çobannar gəlir. Tərpədəndə baxırlar ki, Məhəmmətdi. Ə, camahatı sarımısan? Dur belə. Bu da şeiri yazmışımış.
Nəysə, bunu gətirillər obaya. Bizim obada bir sünnət toyu varmış. Deyillər ki, yaxşı gəlmisən. Məhəmmət Səyyah da yaxşı saz çalırmış. Deyillər, gedəjeyih o sünnət toyuna. Məhəmmət Səyyah deyir, məni siz tanıyırsız, amma o camahat tanımır. Onda maa gətirin bir paltar geyindirin, erməni adıynan aparın o məclisə. Orda da Ağcabədidən Aşıq Abdüləli varmış, məclisi o idarə eliyirmiş. Nəysə, gedillər məclisə. Çobannar bilir axı bu Səyyahdı. Bunnar deyir, kirvə, burdan otur, kirvə, burdan otur. Məhəmmət Səyyaha deyillər ki, ə, kirvə, olar o sazı çalasan? Aşığ Abdüləli deyir, erməni hara, saz hara? Sazımı xarab eliyər. Deyillər, əşi gətir ver, görək dınqıldada bilir? Nəysə sazı alıb verillər. Bu başdıyır sazı köklüyür. Sazı köklüyəndə Aşığ Abdüləli görür, sən öl, bu sazı köklüyür. Bu başdıyır çalıb oxumağa. Çalıb oxuyanda deyir, ə, bu erməni heç erməni ləhcəsiynən çalıb oxumur. Burda deyillər, çalın, aşığ oynasın. Bunu oynadıllar. Oynuyanda, deyir, qara geyimli bir gəlin gəldi mənnən oynadı. Demiyəsən, bu da sünnət toyu olanın mamasıdı. Onnarın da əsilləri Ağcabədinin Qaradolax kəndinnən idi. Qannıçılığ olub iki qardaş köçüb bizim kəndə. Gəlinin adı Solmaz idi. Solmaz da Ağcabədiliyə ərə getmişimiş. Onun əri öz anasını gülləynən atır. Oğlanı tutullar, səkgiz il iş verillər. Gedənnən sora bu gəlin Ağcabədidə qalmır, gəlir qardaşıgildə qalır. Deyir, bu gəlin də qara geyinif. Qara geyindiyinə elə bilginən yoldaşım Kəklik gəldi durdu gözümün qabağında. Deyir, elə ordaca qolum boşaldı, mən oynamadım, çıxdım çölə. Dedilər, Səyyah, niyə çıxdın, niyə oynamadın? Dedim, maa bir qələm-dəftər verin, yanıma da heş kim gəlməsin. Deyir, boş alaçıxda oturdum yazdım.
Zalım qızı, niyə qara geymisən,
Lalənin ürəyi qara deyilmi?
Cavan yaşda bu don yaraşmır sana,
Mənim də ürəyim para deyilmi?
Soyun qəm libasın, sil gözün yaşın,
Marala bənzətdim kamanı-qaşın,
Qanıram bəlaya düçardı başın,
Onsuz da ürəyim yara deyilmi?
Əynində qara don, başında çarxat,
Yoxsa səni sıxır dalğalı həyat,
Mən səni qanıram küllü-kainat
Sözlərim dərdinə çarə deyilmi?
YATIBDI
Qəbirstannığa gəlir. Görür ki, başdaşının üsdünə yazılıf ki, bu məzarda yatanı öz qardaşı öldürüf.
Deyir, hə, bax belə de. Bu devran mənnən başa gedə bilməz.
DAĞLAR
Nola, yollar işdiyə,
Aşam Şəlvəyə, Daşdıya.
Babaduna, Qısqaşdıya
Bir də yolum düşə, dağlar.
Təkədonduran yavadır,
Qırxqız dərtdərə davadır.
Oylağım Sarı babadır,
Ölüb səndə qalım, dağlar.
Gələndə Lalalıdan aşdım,
Dik Piləkəndə dolaşdım.
Qayıdanda yolu çaşdım,
Halım oldu zulum, dağlar.
Soruşsalar, Kavannıyam,
Sinəsi, köksü qannıyam.
Mən Şair Məmmədalıyam,
Yaman pisdi halım, dağlar.
AŞIQ UMBAY
Axundov Umbay Sadıq oğlu 1940-cı il martın 21-də Laçın rayonunun Qarakeçdi kəndində ziyalı ailəsində anadan olub. Atası Axundov Sadıq Mikayıl oğlu ruhani təhsili almış və Azərbaycan dastanlarının əksəriyyətini bilirdi. 1956-cı ildə Minkənd kənd orta məktəbini, 1964-cü ildə Şuşa kənd təsərrüfatı texnikumunun baytarlıq fakültəsini, 1974-cü ildə isə Gəncə Dövlət Pedaqoji İnstitutunun tarix fakültəsini bitirmişdir. Gənc yaşlarından aşıqlıq sənətinə böyük həvəs göstərmiş və iki il Mais Gəncəlidən aşıqlıq sənətinin sirlərini öyrənmişdir. 1971-ci ildə Gəncədə keçirilən rayonlararası aşıqlar festivalında I yerə lAyiq görülmüşdür. 1989-cu ildən Respublika Aşıqlar Birliyinin üzvüdür. 1992-ci ildə Zəlimxan Yaqubun redaktorluğu ilə şeirlərdən ibarət “Laçında dillənən saz” kitabı çap olunmuşdur. 2008-ci ildə V aşıqlar qurultayında birliyin idarə heyətinin üzvü seçilmişdir. 2009-cu ildə aşığın yetmiş illik yubileyi dövlət səviyyəsində qeyd olunmuş, mədəniyyət nazirliyinin fəxri fərmanı və pul mükafatı ilə təltif olunmuşdur. “Sadığı” və “İşıqlı” saz havalarının müəllifidir. Aşığın ifasında “Şah Abbas və Gülizar” və özünün müəllifi olduğu “Laçın həsrəti” dastanı lentə alınmışdır.
YALANDI
İnsan əşrəfidi yaranmışdarın,
Elə bu kəlmənin özü yalandı.
Deyillər, dünyada haq var, divan var
Yaman alladıflar bizi, yalandı.
Həftə keşdi, ay dolandı, il oldu,
Dərd əlinnən dilbilməz də dil oldu.
Bir halda əməyim yandı kül oldu,
Yoxdu həqiqətin izi, yalandı.
Umbay bu hikmətdən olmadı agah,
Hak boynunu büküf, hökm edir günah,
Az qalıram deyəm əstəfirillah,
Görəmmir tanrının gözü, yalandı.
ONDA YADA ŞEİR DÜŞÜR
Yaltaq ucuz satır sözü,
Ürəyimi bənd-bənd edir.
Bilmir əyri ilə düzü,
Xeyri üçün ikiləşir,
Onda yada şeir düşür.