Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu seyfəDDİn rzasoy əBÜlqazi «OĞuznamə»SİNDƏ

8. Bayındır xanın kürəkəni – sosial və siyasi müna­si­bətləri ifadə edən mənsubiyyət səviyyəsi;

9. Qalın Oğuzun dövləti – siyasi, hərbi, inzibati, sosial hakimiyyət (idarəçilik) mənsubiyyəti səviyyəsi;

10. Qalmış yigit arxası – hərbi mənsubiyyət səviyyəsi;

11. Salur (Qazan) – oğuzdaxili tayfa mənsubiyyəti sə­viy­yəsi.

12. Qazan – inisiasiya ritualı baxımından mənsubiyyət səviyyəsi;

O, «Qazan» adını Oğuzun ritual dünya modelindən keç­mədən, başqa sözlə, ritual modelinin konkret yarusunda yer tutmadan, Oğuz kosmoetnik modelində öz yerini ad səviy­yəsində təsdiq etmədən ala bilməzdi.

Göründüyü kimi, «Qazan» vahidinin mənsub olduğu bü­tün səviyyələr onun adında işarələnmişdir. Oğuz kosmosunun Qazanın əlaqələndiyi (aid, mənsub olduğu) elə bir səviyyəsi qalmır ki, onun adında semiotik baxımdan əks olunmasın (söz-işarəyə çevrilməsin). Eləcə də Qazanın totem mənsubiy­yəti də onun adının konkret səviyyəsi kimi çıxış edir.

Beləliklə, oğuzların adlandırma sistemində totem mənsu­biy­yətinin əks olunması F.Bayatın «Totemizmin hökm sürdü­yü tayfalarda hər fərd totemin adını daşıdığı halda, türk xalq­larında hər fərdin, hər ailənin ayrı bir adı vardır» fikrini inkar edir.

Digər tərəfdən, bu fakta da diqqət yetirək ki, oğuzlarda 24 tayfanın hər birinin öz adı olduğu kimi, onun dünya modelinin müxtəlif səviyyələri ilə bağlı totem adları da var idi. Məsələn, hər dörd tayfanın hər biri öz adı ilə adlandığı kimi, eyni zamanda dörd tayfanın birgə onqon adı da vardır. Tutaq ki, Bəydili konkret 24 oğuz tayfasından birinin adı olduğu kimi, Bəydilinin daxil olduğu dördlüyün onqon adı (quş totemi) da vardır.

Bu baxımdan:

a) Bəydili adı həmin tayfaya məxsus fərdin tayfa adını (mənsubiyyətini);

b) Bəydili tayfasının Əbülqazi «Oğuznamə»sindəki laçın onqonu fərdin totem adını (quş toteminə mənsubiyyətini);

c) Bəydili tayfasının Oğuz xanın altı oğlu içərisində aid olduğu (yəni nəvə Bəydilinin atası) Ulduz xan fərdin kos­mo­qonik adını (təbiət mənsubiyyətini) bildirir.

Beləliklə, oğuz toplumunda ad klassifikator model idi. Fərdin bütün mənsubiyyəti (mənşəyi) onda işarələnirdi. Bu baxımdan, hər bir oğuz fərdi özünün fərdi-bioloji, ailə-məişət, sosial, inzibati, etnik, siyasi, hərbi, ritual adına malik olduğu kimi, onun totem (heyvan, bitki, təbiət cismi) mənsubiyyətini bildirən adı da var idi.

F.Bayatın sonuncu arqumentinə diqqət edək:

«6. Totemçilikdə ruhun varlığına və o biri dünyaya ina­nılmadığı halda, əski türklərdə ruhun ölməzliyinə inanc möv­cud olmuş, ata ruhları ayrı bir kateqoriya təşkil etmiş və ruh­ların şərəfinə qurbanlar kəsilmişdir»¹⁷⁷.

Bu fikirdə totemizmlə animizm bir-birinə qarışdırılmış və süni şəkildə bir-birinə qarşı qoyulmuşdur. Mifoloji-dini gö­rüş­lər tarixində totemizm və animizm mifoloji şüurun inkişaf mərhələləri kimi səciyyələndirilir. Lakin onlar, bütövlükdə götürüldükdə, bir-birindən təcrid olunmuş, biri digərini inkar edən müstəqil düşüncə sistemləri deyildir. Onlar arasında keçilməyən sərhədlər yoxdur. Belə ki, totemizmdə «o biri dünya haqqında təsəvvürlərin olmadığı» barəsində hökm ver­mək yanlışdır. Totemizmdə insanların yaşadığı profan (adi) dünya ilə totem əcdadlara məxsus sakral (müqəddəs) dünya aydın şəkildə dərk olunurdu. Totemizm öz görünən tərəfləri baxımından insanla təbiət arasında münasibətləri nəzərdə tu­tur. Həmin münasibətlərin əsasında qohumçuluq modeli du­rur: insan öz antropoloji valideyni (doğma ata-anası) ilə bə­rabər, heyvan, quş, bitki, relyef obyekti və s. şəkildə totem valideyninə də malikdir. Totem valideynlər sakral dünya – əcdadlar dünyası ilə bağlıdır. Bu təsəvvürlər animizmdə ruhlar haqqında təsəvvürlərə çevrilir. Bu baxımdan, totemizm və animizm bir-birini inkar edən düşüncə sistemləri olmayıb, mifoloji-dini düşüncənin inkişafının ardıcıl mərhələlərdir (on­ların bir-birindən hansı məsafədə durması isə artıq başqa bir məsələdir). Türklərdə «ata ruhlarının ayrı bir kateqoriya təşkil etməsi», yəni ata inancı ilə bağlı inkişaf etmiş animistik təsəv­vürlər sisteminin olması ata ilə bağlı totemçilik sistemini inkar yox, təsdiq edir. Ata – əcdaddır və onun bu funksiyası həm totemizmdə, həm də animizmdə dəyişməz olaraq qal­mışdır. Türk totem dünya modelində sakral əcdad rolunu oy­nayan ata animistik dünyagörüşündə əcdad ruhuna çevril­mişdir. Ata animizmdə semantik strukturu baxımından nə qədər mürəkkəbləşsə də, onun strukturunda totem əcdad ar­xetipini asanlıqla bərpa etmək mümkündür¹⁷⁸.

Qeyd edək ki, folklorşünas alim Ramil Əliyev də «Mif və folklor: genezisi və poetikası» adlı monoqrafiyasında F.Ba­yatın türk düşüncə tarixində totemizmin olmaması haq­qındakı fikirləri ilə razılaşmayaraq yazmışdır: «F.Bayat Af­rika, Amerika və Avropa xalqlarının inanclarında totemizmin 4 ünsürünü göstərir...»¹⁷⁹. Həmin ünsürlərə münasibət bildirən R.Əliyev belə bir qənaətə gilmişdir ki, totemizm üçün xarak­terik olan şərtlər türk düşüncə tarixində var idi: «Bu şərtlər (F.Bayatın göstərdiyi 4 ünsür – S.R.) ola-ola F.Bayat tote­miz­min türk yaşamı ilə bağlılığının olmamasını deyir...»¹⁸⁰.

Beləliklə, Azərbaycan alimləri A.Acalov, C.Bəydili və F.Bayatın türklərdə totemizm düşüncəsinin inkarı ilə bağlı təhlil etdiyimiz fikirləri haqqında aşağıdakı ümumiləşdirici qənaətlərə gəlmək mümkündür:

- Fikirlərdə totemizm yalnız lokal-coğrafi fenomen kimi götürülmüş və onun düşüncə konstruksiyası olaraq seman­tikası düzgün dəyərləndirilməmişdir.

- Totemizmin düşüncə konstruksiyasının düzgün təsəv­vür olunmaması onun semiotik strukturuna etinasızlıqdan irəli gəl­mişdir. Halbuki semiotiklik totemizmin semantik struktu­ru­nun dəyərləndirilməsinin başlıca nəzəri-metodoloji kontekstidir.

- Fikirlərdə türk etnokosmik düşüncə tarixində totemizm inkar olunsa da, bu anlayışın türk mədəniyyətində işarələn­dir­diyi düşüncə konstruksiyası bu fikirlərin sahibləri tərəfindən, əslində, təhlilə cəlb olunmamış və problemə ötəri yanaşıl­mışdır.

- Totemizm son dərəcə mürəkkəb bir problem olub, onun xüsusilə türk mədəniyyəti üzrə inkar edilməsi üçün funda­mental araşdırmalar tələb edir. Belə bir tədqiqatların ortada olmadığı şəraitdə isə qəti hökmlər vermək tezdir.