Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu seyfəDDİn rzasoy əBÜlqazi «OĞuznamə»SİNDƏ

- İnsan-insan münasibətləri (qan qohumluğu);

- insan-heyvan münasibətləri (totem qohumluğu);

- insan-quş münasibətləri (totem qohumluğu);

- insan-bitki münasibətləri (totem qohumluğu),

- insan-relyef obyektləri münasibətləri (kosmoqonik to­temlər).

(Qeyd edək ki, sonuncu səviyyəyə elmdə totem qohum­çuluğu kimi əhəmiyyət verilməmişdir. Çünki D.Y.Xaytunun yazdığı kimi: «astronomik təzahürlərin totem kimi götürül­məsi nadir hadisədir...»¹⁸⁵).

Göstərilən qohumluq səviyyələrinin hamısı ibtidai türk klanı üçün xarakterik olmuşdur və bu mənada, türk cəmiyyəti klan mərhələsindən keçdiyi kimi, klan daxilində mövcud olan mürəkkəb qohumluq sistemindən də keçmişdir. Bu baxımdan, türklərin qohumçuluq sistemini yalnız qan qohumluğu ilə məh­dudlaşdırmaq olmaz və bu səbəbdən müəlliflə razılaşmaq mümkün deyildir.

İ. Qəfəsoğlunun növbəti «tezisinə»diqqət edək:

3. «Klanda mülkiyyət ortaqlığı əsas olduğu halda, türk ailəsində fərdi mülkiyyət böyük rol oynayır»¹⁸⁶.

Biz İ.Qəfəsoğlunun bu fikrinə də artıq F.Bayatın «şərtlə­rini» nəzərdən keçirərkən münasibət bildirdiyimiz üçün məsə­ləyə geniş münasibət bildirməyib, yalnız onu qeyd edirik ki, türk ailəsində fərdi mülkiyyətin böyük rol oynaması sonrakı dövrün – tarixi şüur çağının hadisədir və bunu klan (totem­çilik) dövrü (mifoloji düşüncə çağı) ilə qarışdırmaq olmaz. Müqayisə qüsurludur. Klan (qəbilə) quruluşu xüsusi mülkiy­yətə əsaslanan ailə quruluşundan çox-çox qabaqdır. Fərqli sə­viyyə və mərhələləri sinxron (yanaşı dayana bilən) səviyyələr kimi müqayisə etmək olmaz. Bunlar eyni tipli mərhələlər deyildir. Bu baxımdan, əgər müəllif türk cəmiyyətinin klan mərhələsini təhlil etsəydi, onda ortaq mülkiyyəti hökmən aşkarlayacaqdı.

İ. Qəfəsoğlu daha sonra göstərir:

4. «Totem klanında «iqtisadiyyat» «parazit» səciyyəlidir, yəni toplayıcılığa və ovçuluğa söykənir. Halbuki türk iqtisadı daha çox heyvan yetişdirmə və əkinçilik üzərində qurul­muş­dur»¹⁸⁷.

Müəllif yenə də fərqli epoxaları (mərhələləri) bir-biri ilə qarışdırmış və unifikativ dolaşıqlığı yol vermişdir. Əgər müəl­lif totemizmin toplayıcılıq və ovçuluq klanları üçün xarakterik olduğunu qəbul edirsə, onda bu halda müqayisə üçün, təbii və məntiqi olaraq, türk cəmiyyətinin toplayıcılıq və ovçuluq mərhələsi götürülməli idi. Ancaq İ.Qəfəsoğlu şüurlu şəkildə fərqli epoxaları eyni epoxalar kimi müqayisə etmişdir.

İ.Qəfəsoğlu, digər tərəfdən, «türk iqtisadı daha çox hey­van yetişdirmə və əkinçilik üzərində qurulmuşdur» hökmü­nü verməklə türk cəmiyyəti tarixinin toplayıcılıq (yığıcılıq) və ovçuluğa əsaslanan ibtidai mərhələsinin üstündən, sadəcə olaraq, xətt çəkmişdir. Təbii ki, bununla razılaşmaq mümkün deyildir. Heyvan yetişdirmə və əkinçilik istənilən cəmiyyətin, o cümlədən türk cəmiyyətinin iqtisadi münasibətlrinin sonrakı inkişaf dövrüdür. Başqa etnoslar kimi, türk etnosu da ibtidai çağda yığıcılıq və ovçuluq mərhələsindən keçmişdir. Bu halda, İ.Qəfəsoğlunun «öz məntiqindən» çıxış etsək, onda türk cəmiyyətinin ovçuluq və yığıcılıq çağı üçün totem dün­yagörüşünü təsdiq etmək lazım gəlir.

Alimin növbəti tezisi belidir:

5. «Totemçiliyin xüsusiyyətlərindən biri də hər klanın bir totemə sahib olmasıdır, yəni totemsiz klan mövcud deyildir. Türklərdə isə «ata» kimi qəbul edilən heyvanın sayı təkdir: qurd. Əski çağlarda türk ailə və soylarının ayrı-ayrı totem atalarının olmasına dair bir izə təsadüf edilməmişdir. Qurd əfsanəsinin türklərdə bir ümumilik göstərməsinin qurdun totem olmasından daha çox bozqırların qorxulu bir heyvanı olaraq bilavasitə heyvan sürüləri üçün böyük təhlükə təşkil etməsi səbəbindən ona qarşı bəslənilən qorxuqarışıq sayğı hissindən irəli gəldiyi anlaşılır»¹⁸⁸.

Müəllifin bu fikirləri tənqidə qətiyyən dözmür. Onun «türklərdə «ata» kimi qəbul olunan heyvanın tək qurd olması» haqqındakı hökmü, sadəcə, yanlışdır. Təkcə onu yada salaq ki, oğuzlarda Basatın totem atası Qaba Ağac, totem anası Qağan Aslandır. Yaxud 24 oğuz boyu dörd-dörd olmaqla bir quş totemində (onqonunda) birləşir. Digər tərəfdən, 24 tayfa (nəvə) dörd-dörd bölünməklə hər dörd tayfanın (qardaşın) təbiət cisimlərindən ibarət müştərək valideynləri (Gün, Ay, Ulduz, Göy, Dağ, Dəniz) var. Bu mənada, «Əski çağlarda türk ailə və soylarının ayrı-ayrı totem atalarının olmasına dair bir izə təsadüf edilməmişdir» fikri doğru deyildir. Sadəcə olaraq, türk cəmiyyəti tarixi bu kontekstdə öyrənilməmişdir.

Qurd semanteminə gəlincə, bu obraz türk düşüncə siste­minin tarixi boyunca bir neçə mərhələdən keçmiş və fərqli epoxaların dünyagörüşləri onun obrazında öz izlərini burax­mışdır. F.Bayatın da yazdığı kimi: «Türk mifologiyasında bir çox arxaik obrazlar bir neçə dəfə transformasiya olunub, bir neçə statusdan keçmişlər. Belə obrazların semantikasını öyrə­nər­kən onların keçid mərhələlərini diskret kəsiklərə bölmək lazımdır»¹⁸⁹. İ.Qəfəsoğlu isə türk mifologiyasının bu çox ar­xaik struktura malik obrazına (qurda) yalnız psixoloji kon­tekstdə yanaşmış və onun semantik strukturunda heç nə ilə inkar olunmayacaq əcdad-totem funksiyasını inkar etmişdir.

Müəllifin qurdla bağlı növbəti «tezisinə» diqqət edək:

6. «Digər tərəfdən, qurd əfsanəsinin türk kütlələri üçün toplayıcı (birləşdirici – S.R.) səciyyəyə malik olması klanları bir-birindən ayıran, bir-biri ilə qarşı-qarşıya qoyan totemin funksiyasına uyğun gəlmir»¹⁹⁰.

Müəllifin bu «tezisində» iki səviyyədə dolaşıqlığa yol verilmişdir:

a) Qurd obrazının semantikasının tarixi səviyyələri, tari­xən onun üçün aktual olmuş funksiyalar bir-birinə qarışdırıl­mışdır.

b) Totem üçün xarakterik olan semantika (totemizmin struktur mahiyyəti – tərifi) dolaşıq (yanlış) şəkildə təqdim olunmuşdur.

Birincisi, «qurd əfsanəsinin türk kütlələri üçün toplayıcı (birləşdirici – S.R.) səciyyəyə malik olması» funksiyası bu obrazın semantik inkişafının mifoloji düşüncədən sonrakı döv­rünə aiddir. Qurdun türk kütlələri üçün toplayıcı (birləş­dirici) rol oynadığı dövr türk xalqlarının özünü artıq mil­liy­yət, yaxud xalq kimi dərk etdiyi dövrdür. Bu tarixi şüur çağıdır. Bu çağda mifoloji şüurdan (mifoloji dünyagörü­şün­dən) danışmaq, ümumiyyətlə, olmaz. Tarixi şüurda mifolo­gizmlər folklor dünyagörüşünün arxaik struktur qatlarına aid semantemlərdir. Bu çağda qurd obrazı artıq millilik simvolu səviyyəsinə qalxır və bu mənada, «qurd əfsanəsinin türk kütlələri üçün toplayıcı səciyyəyə malik olması» artıq folklor simvolizmidir. Folklor simvolizmi ilə totemizm ayrı-aryı epoxaların ideoloji semantemləridir. «Qurd əfsanəsinin türk kütlələri üçün toplayıcı səciyyəyə malik olduğu» çağda heç bir totemizmdən söhbət gedə bilməz. Bu baxımdan, İ.Qə­fə­soğlu qurdun tarixi semantik strukturunu düzgün modelləşdir­məmiş və bunun nəticəsində obrazın strukturunda yalnız tarixi şüur çağı üçün xarakterik olan simvolizm funksiyasını görə bilmiş, yanlış modelləşdirmə ona qurd obrazının mifoloji şüur çağı üçün xarakterik olan totemizm funksiyasını aşkar­lamağa imkan verməmişdir.

İkincisi, İ.Qəfəsoğlunun totemin funksiyasının klanları bir-birindən ayırmaqdan, onları qarşı-qarşıya qoymaqdan iba­rət olması haqqında verdiyi «tərif», sadəcə olaraq, yanlışdır. Bu «tərifi», ən yaxşı halda, totemizmə birtərəfli yanaşma kimi qiymətləndirmək olar.