Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

§ 6. Yağmalamanın strukturu
Oğuz bəyləri ovda olarkən kafirlər Şöklü Məliyin baş­çı­lı­ğı altında Qazanın ordu/evinə hücum edib yağmalayırlar. Bu, mürəkkəb struktura malik epik kompleksdir. Burada bü­tün element və aktların süjetüstü və süjetaltı semantikası var. Bu da öz növbəsində bizdən yağmalama prosesini eyni za­man­da həm sintaktik bötüv və həm də onun tərkib hissələri şək­lində diqqətlə nəzərdən keçirməyi tələb edir.
§ 6.1. Xaosa xəbər yağmalamanın başlanğıcı kimi
Yağmalama xəbərlə başlayır. Bu xəbər olmasa, yağ­ma­la­ma başlamazdı: “Kafərin casusı casusladı. Vardı kafərlər ar­ğunı Şöklü Məlikə xəbər verdi”²⁹⁴.

Casusun verdiyi xəbər ritual-mifoloji kompleksin ka­fir­lər­lə bağlı funksional mexanizmlərini işə salır.

Casusun verdiyi xəbər epos materiyası baxımından həm də süjeti yaradır. Rüstəm Kamalın müəyyənləşdirdiyi kimi, xə­bərləşmə süjetyaradıcı mexanizmdir²⁹⁵.

KDQ-dəki “xəbərləşmə” mexanizmini davranış poe­ti­ka­sı və kommunikativ xronotop baxımından modelləşdirmiş R.Ka­mal göstərir ki, kafirin casusu Oğuz-Kafir dünyaları ara­sında dialoqu və kommunikativ hadisə yaradan xronotopik obrazl­ardan biridir. Casusun “işi” “casuslamaqdır”, sərhəd­dən, periferiyadan Mərkəzə (təkura) xəbər çatdırmaqdır²⁹⁶.

Bu cəhətdən kafirin casusunin funksiyası həm də anti­kosmik mediasiyadır. O, ritual-mifoloji strukturuna görə – me­diator, epik-mifoloji strukturuna görə – triksterdir. Trikster əks məkan, davranış tipi, psixologemləri özündə qovuşduran li­minal varlıqdır. Kosmosdan baxanda casus belə görünmür. La­kin dəyərlər şkalasına xaosa məxsus aksioloji dəyərləri “yük­­lədikdə” kafirin casusu trikster/mediator obrazında aş­kar­­lana bilir. R.Kamalın “Casusun “işi”... sərhəddən/peri­feri­ya­­dan Mərkəzə (təkura) xəbər çatdırmaqdır”²⁹⁷ imperativi ka­fi­rin casusu obrazını xaosoloji arxetiplər müstəvisində xaotik (an­tikosmik) trikster kimi dəyərləndirməyə imkan verir.

Kafirin casusu öz işini yerinə yetirmək üçün mediasya etməli, başqa sözlə, Kosmosla Xaosun sərhədini keçməlidir. R.Kamal yazır ki, “Kitabi-Dədə Qorqud”da sərhəd xronotopu bir-birilə bağlı olan, yaxud bir-birinin davamı olan məkanlar ara­sındakı münasibətləri müəyyənləşdirir. Sərhəd “özgə dünya”nın, kafir dünyasının mövcudluğunu və ya yaxınlığını bil­dirir, qəhrəmanın sosial statusunu dəyişdirən simvolik hü­dud­dur²⁹⁸ . Bu cəhətdən casusun kafir dünyasına “varması” onun xaosa adlaması deməkdir.

Kafirin casusu kosmoloji tipinə görə marginal varlıqdır. Yenə də R.Kamal yazır ki, eposun kommunikativ sistemində ço­banlar, ozan, casuslar və bəzirganlar xəbər daşıyıcıları kimi apa­rıcı mövqeyə malikdirlər. Bəzirganlar yad-özgə mə­kan­larla, uzaq məmləkətlərlə, yəni yol xronotopu ilə bağlı mar­ginal varlıqlardır²⁹⁹.

Beləliklə:

– Epos kafirlərin xəbər daşıyıcısını iki adla təqdim edir: “ka­fərin casusı” və “kafərlər arğunı”. S.Əlizadə göstərir ki, M.Kaş­­ğaridə “arquçı – iki adam arasında “araçı” olan” de­mək­dir³⁰⁰.

– Kafirin casusu “öz işini” (xəbər daşıyıcılığı/araçılıq) gör­məklə yağmalama mexanizmini işə salır.

– Yağmalama kafirlər tərəfindən həyata keçirilir.

– “Kafirlər” yad/özgə/düşmən dünyanın sakinləridir. Bu cə­hətdən Kosmosun yağmalanması xaoslular tərəfindən həyata keçirilir.