AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI
NƏSİMİ adına DİLÇİLİK İNSTİTUTU
NƏRİMAN SEYİDƏLİYEV
MЦASИR AZЯRBAYCAN DИLИNDЯ ЦSLUBИ SИNONИMLЯR
“Elm və təhsil”
Bakı - 2012
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası
Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun qərarı ilə çap olunur
(21 noyabr 2011, pr. № 6.)
Redaktor: İ.O. Məmmədli
filologiya elmləri doktoru, professor
Rəyçilər: R. H. Eyvazova
filologiya elmləri doktoru, professor
İ. T. Məmmədov
filologiya elmləri namizədi, dosent
Seyidəliyev Nəriman Fərman oğlu.
Müasir Azərbaycan dilində üslubi sinonimlər.
Bakı, “Elm və təhsil”, 2012, 120 səh.
Monoqrafiya müasir Azərbaycan dilinin üslubi sinonimlərinə həsr edilmişdir. Burada, əsasən neytral, bədii, poetik, danışıq və s. üslublarda işlədilən sinonim sözlərdən geniş bəhs edilir. Əsər filoloqlar, müəllimlər, şagird və tələbələr üçün çox maraqlı vəsaitdir.
грифли няшр
© N.Seyidəliyev, 2012
© «Elm və təhsil», 2012
REDAKTORDAN
Sinonimlik dilçiliyin leksikologiya, üslubiyyat, semasiologiya və başqa sahələrində tədqiq olunur. Bu isə o deməkdir ki, sinonimlik anlayışı genişdir. Sinonimlər lüğət tərkibini zənginləşdirir, başqa dil vahidlərinin bir- birinə yaxın variantlarını reallaşdırır, semasiologiyada isə yaxın, incə məna çalarları yaradan, eyni zamanda sözün semantikasının parçalanması və genişlənməsi prosesinə xidmət edən bir vasitə kimi öyrənilir.
Sinonimlər öz potensial imkanları ilə ana dilimizin məna zənginliyini təqdim edir. Həm ana dilimizdə, həm də elə xarici dillərdə sinonimlərin xidməti həmin dillərin bilavasitə işlənməsini intensivləşdirir.
Sinonimlər leksik-semantik kateqoriya kimi aşağıdakı cəhətləri ilə diqqəti cəlb edir:
1. Danışıq dilini zənginləşdirir.
2. Dili incələşdirir, onun təsir gücünü artırır.
3. Mənanı qüvvətləndirir.
4.Dildə emosiya yaradır.
5. Nitq mədəniyyətində həlledici rol oynayır.
6. Fikri çatdırmaq üçün ona aydınlıq gətirir, eyni zamanda həm də dəqiqləşdirir.
7. Arzuolunmaz təkrarın qarşısını alır.
8. Təsirliliyi artırır və s.
Yeri gəlmişkən deyək ki, dildə işlənən bütün sinonim sözlər məna və üslub cəhətdən bir–birindən fərqlənirək 1. ideoqrafik sinonimlərə (yəni semantik sinonimlərə) və 2. üslubi sinonimlərə ayrılır. Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun baş elmi işçisi filologiya elmləri doktoru Nəriman Fərman oğlu Seyidəliyevin üslubi sinonimlərdən bəhs edən bu monoqrafiyasında da sinonimlərin xüsusiyyətləri açıqlanılmaqla maraqlı mülahizələr söylənmişdir.Müəllif üslubi sinonimlərin təhlilinə keçməzdən əvvəl ideoqrafik sinonimlərə ötəri şəkildə toxunmuş və onlardan istifadə zamanı əsas məqsəd kimi fikrin dəqiq ifadəsini ön plana çəkmişdir. N.Seyidəliyev üslubi sinonimlər barədə danışarkan göstərir ki, bu söz qrupları digər sinonim sözlərdən öz üslubi xüsusiyyətləri ilə fərqlənir.
Monoqrafiyada müəllif üslubi sinonimləri qruplaşdıraraq təhlil aparmışdır. Bu bölgüyə N. Seyidəliyev göstərilən söz və ifadələri daxil edir: a) ülubi çalarlarına görə müxtəlif sözlər:- hamının işlətdiyi sözlər, ədəbi dil, danışıq dili, loru sözlər, yaxud da vulqarizmlər; b) dilin tarixən yarandığı vaxtdan müxtəlif əlaqələrdə olan sözlər: köhnəlmiş və yeni sözlər; c) ümumxalq danışıq dilində və dialektlərdə olan sinonim sözlər: sənət - peşə ilə əlaqədar olan sözlər, jarqon sözlər; ç) əmələ gəlməsinə görə müxtəlif sözlər ərəb, fars, rus, Avropa və başqa dillərdən alınma sözlər; d) əşyanın ifadə etdiyi həqiqi mənalı sözlər və evfemizmlərdən ibarət üslubi sinonimlər e) frazeologizmlərdən ibarət sinonimlər.
N.Seyidəliyev Azərbaycan dilində olan zəngin sinonimlər cərgəsindən faydalanmaq məqsədi ilə öz tədqiqatındakı faktları böyük şairimiz İ. Nəsimi dövründən üzübəri ədəbi–bədii ədəbiyyatdan seçib götürmüş habelə folklar incilərindən, aşıq yaradıcılığı nümunələrindən, müasir dövrümüzdəki dövri mətbuat səhifələrindən yararlanaraq maraqlı və elmi cəhətdən dəyərli bir monoqrafiya yazmışdır. Yeri gəlmişkən deyək ki, tələbləri və səviyyəsi baxımından N.Seyidəliyev bu monoqrafiyanı 20 il öncə dissertasiya kimi müdafiə edərək alimlik dərəcəsi almışdır. Əsərlə tanışlıq əsasında deyə bilərik ki, bu tədqiqat bugünkü dilçiliyimiz üçün yenə də faydalıdır. Araşdırma əhəmiyyətini itirməyib. elmi dəyərini qoruyub saxlayır. Məhz bütün bunları nəzərə alaraq onun çapına xeyir-duamızı verməyi lazım bildik.
İsmayıl Məmmədli
filologiya elmləri doktoru, professor.
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun lügətçilik şöbəsinin müdiri
İXTİSARLAR
alm. - almanca
arx. - arxaik söz
dan. - danışıq dilində işlənən söz
evf. - evfemistik söz
eksp. - ekspressiv söz
ə. - ərəbcə
əd.d. - ədəbi dildə işlənən söz
f. - farsca
fr. – fransızca
holland.- hollandca
ikrah. – ikrahla
ing.- ingiliscə
ital. - italyanca
kin. - kinayə ilə
kit. - kitab dilində işlənən söz
klas. - klassik ədəbiyyatda işlənən söz
lat. – latınca
məc. – məcazi mənada
n. – neytral söz
rus. – rusca
şair. – şairanə söz
tənt. – təntənəli söz
yun. – yunanca
zar. – zarafatla
G İ R İ Ş
Hər bir dilin leksik-semantik kateqoriyalar içərisində spesifik xüsusiyyətləri ilə seçilən sinomlər dünya dillərinin əksəriyyətinin lüğət tərkibində bir sistem təşkil edir. Sinonimlər Azərbaycan dilində, xüsusən də onun bədii üslubunda da çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. A.A.Bragina haqlı olaraq yazır ki, nitqin formasını qüsursuz etmək üçün sinonimlərə müraciət olunur. Fikir və hissləri mümkün olan dəqiqliklə ifadə etmək yaxud, əksinə, şüurlu surətdə gizlətmək üçün də sinonimlərə müraciət olunur (48,15).
Təsadüfi deyildir ki, sinonimlər haqqında xeyli tədqiqat əsəri yazılmış, hər bir dildə onların kəsb etdiyi xüsusiyyətlər, eyni zamanda dilin digər vahidləri ilə sinonimlər arasında olan inteqrasiyanın əsas prinsipləri şərh olunmuşdur . Lakin bu, dilçilikdə sinonimika probleminin bütün əhatəliliyi ilə həlli demək deyildir.
Dildə müxtəlif funksiyaları yerinə yetirən sinonimlər nitq yaradıcılığında fikri müəyyən ideyanın üslubi cəhətdən məqsədyönlü verilməsinə imkan verir. M.İ.Fominanın da qeyd etdiyi kimi “… aşkarlığın əşya və hadisələri haqqında təsəvvürlərimizi dəqiqləşdirmək, dolğunlaşdırmaq, onları hərtərəfli səciyyələndirmək” (103,87).
Dildə texniki aydınlığı yerinə yetirən sinonimlər həm nitqdə, həm də müəyyən bir mətndə eyni sözlərin təkrar edilməsinə yol vermir. L.V.Şerba yazmışdır: ”Ədəbi dildə manevr etməyin sərbəstliyini yalnız o (sinonimlərin texniki rolu-N.S.) təmin edir” (114,122).
Yeri gəlmişkən göstərmək istərdik ki, A.İ.Yefimov çox düzgün olaraq yazır: “Sinonimika – nitq yaradıcılığının hüdudsuz imkanlar sahəsidir” (72,86). Təsadüfi deyil ki, “dilin zənginliyi haqda da danışanda, adətən, şəksiz sübut kimi sinonimlərin hüdudsuzluğu və rəngarəngliyinə işarə edilir”(48,5). M.F.Palevskaya yazır: “ Hələ qədim yunanlar sinonimlərin diqqətlərin diqqətlə öyrənilməsi nəticəsində belə bir qənaətə gəlmişlər ki, onlarda dilin zənginliyi ifadə olunur: firkin əlvanlığı söz və ifadələrdə əks olunur”(87,6).
Ona görə də sinonimiya nəinki bizim ölkəmizdə, həm də xarici ölkə dilçilərinin də diqqət mərkəzində aktual bir problem olmuş və indi də olmaqdadır. Bunu yəqin etmək üçün S.F.Qekkerin tərtib etdiyi “Библиография по синонимике русского языка” (“Rus dili sinonimikasının biblioqrafiyası”) məqaləsinə baxmaq kifayətdir (65,196-242).
Doğrudur, sinonimlikdən bəhs edən dilçilər (Ş.Balli, V.V.Vinoqradov, N.L.Yevgenyeva, D.Layonz, V.Q. Vilyuman, D.N. Şmelyev, V.İ. Koduxov, A.İ. Yefimov, Azəbaycan dilçilərindən: Ə. Dəmirçizadə, S. Cəfərov, B.Abdullayev, R. Məhərrəmova, T.Əfəndiyeva və başqaları) bu problemin həllinin əhəmiyyətini qeyd etmiş, həmçinin ədəbi-bədii dildə sinonimlərin özündə əks etdirdiyi zəngin leksik-semantik və üslubi xüsusiyyətlərin bu və ya digər dərəcədə real dilçilik mövqeyindən tədqiq olunmasının zəruriliyini də göstərmişdir. 1
Dilə praktik şəkildə yiyələnmək üçün müxtəlif tipli lüğətlərin tərtibi prosesində, xüsusən bədii dilin leksikasında sinonimlərdən geniş şəkildə istifadə olunur. Belə bir məqamda sinonimlərin çox genış və fəal işlənən bir təzahürü üslubi sinonimlərin ətraflı tədqiqi əsas diqqət mərkəzində durur. Üslubi sinonimlər ədəbi dilin müəyyən prinsip əsasında tənzimlənən normalarının məqsədəuyğun variantlarını, yollarını aşkar edir, üslubiyyatın əsasıdır, habelə onun dialektik inkişafda olan bir hissəsidir. Üslubi sinonimlər üslubiyyat üçün zəruri hal sayılan firkin aydın, səlis və konkret ifadəsinə xidmət edir, eyni zamanda dilin bədii təsir gücünü, emosionallığı artırır, ifadənin ekspressivliyini yüksəldir.
Xüsusilə sovet dövründə sinonimiya probleminə marağın son dərəcədə artması təkcə onunla izah olunmur ki, sinonimlərin, ələlxüsus da onların dəyişkən sıralarının öyrənilməsi dilin nitq yaradıcılığı üçün potensial və real imkanlarını qiymətləndirməyə yol verir, həmçinin sözlər arasındakı sinonimik əlaqələrin tədqiqi bütövlükdə leksikanın sistem xarakterini müəyyən etmək üçün lazımdır. Y.S. Sorokin yazır: “Sözlərin leksik mənalı əlaqələrindən hər şeydən əvvəl onların sinonimik və antonimik əlaqələri diqqəti çəkir. Bu əlaqələrin öyrənilməsi leksikanın sistemli səciyyəsinin müəyyənləşdirilməsi üçün çox zəruri görünür, baxmayaraq ki, həmin əlaqələr çox olmayan ayrı-ayrı sözlərin münasibətinə aid olduğundan məkan baxımından çox məhduddur. Sinonimik və antonimik münasibətlər cüt sözlər arasında, yaxud məhdud sıralı sözlərin (sinonimik sıra) münasibətləri deməkdir. Lakin bununla belə, bu cütlərin və yaxud ayrı-ayrı sözlərdən ibarət leksik sıralar hər hansı bir inkişaf etmiş dildə kifayət qədərdir. Bu leksik cütlüklərin və nisbətən məhdud olan sıraların tədqiqi dilin leksikasının dəyişmə prosesinin öyrənilməsi üçün əhəmiyyət kəsb edən bir çox məsələlərə işıq sala bilər. Sözlərin sinonimik əlaqəsi onun nəinki məna ümumiliyini göstərir, hətta bu sinonimlərin semantik diferensiyasını və ixtisaslaşmasını, üslubi tonallığının fərqliliyini müəyyənləşdirir, hansı ki, onların istifadə miqyasının müxtəlifliyi ilə, müxtəlif nitq kontekstlərindən asılılığı ilə bağlıdır (98,15).
Rus alimi N.Krujevskiy hələ XIX əsrdə qeyd ediridi ki, hər hansı bir dil öz inkişafında söz aləminin məfhum aləminə daha dolğun … uyğunluğuna can atır (81,149). R.A.Budaqov bu fikri daha genişləndirərək yazır: ”…dil öz inkişaf prosesində fakir və hisslərin ifadəsi üçün, söz dünyası və məfhumlar dünyasının uyğunlaşması üçün getdikcə artan imkanlar açmağa başlayır (51,4-5). Deməli, sözlər və anlayış arasındakı əlaqələri, sözlərin sinonimik və antonimik münasibətlərini ya özünün şifahi ifadəsini və başa düşülməsini tələb edən bizim ətraf mühit haqqındakı təsəvvürlərimizi dərinləşdirən yeni sözlər mürəkkəbləşdirir, ya da lüğət tərkibi təkcə yeni sözlərin (kəmiyyətcə) yaranması hesabına deyil, həmçinin köhnəlmiş sözlərin keyfiyyətcə dəyişməsi, yəni onların çoxmənalılığının artması hesabına da zənginləşir. Bununla bərabər “…söz və məfhum arasında olan əlaqə ola bilsin ki, sinonimik münasibətlər, sinonimik sıralarda daha dolğun və dərinliklə açılır (48,5).
Türk dilləri içərisində xüsusi mövqeyi olan Azərbaycan dili materialları əsasında üslubi sinonimlərin tədqiqinin aktuallığını şərtləndirən əsas cəhətlər aşağıdakılardır: üslubi sinonimlər üçün leksik sinonimlərin baza olması, sinonimik cərgə və onda olan ümumilik, üslubi sinonimlərin birliyinin yaranmasında rolu və nəhayət, üslubi sinonimlərin nitq hissələri və digər söz qrupları, xüsusən frazeoloji vahidlər sistemində mövqeyi. Elmi-texniki tərəqqinin hazırkı mərhələsində belə bir mövzunun dilimizin materialları əsasında araşdırılması dilçilik elminin həm bugünü, həm də gələcək perspektivləri üçün aktuallıq kəsb edir.
Sinonimiyanın öyrənilməsi yalnız tək və çoxmənalı sözlərin semantik xüsusiyyətlərini açmır, həmçinin dilin leksik inkişaf yollarını işıqlandırır. Buna görə də sinonimlərin bir çox zəruri məsələləri bugün də Azərbaycan dilçiləri qarşısında maraqlı və aktual olmaqla bərabər, həllini gözləyən məsələlərdən biri kimi dayanır. Elə bu problematikanın aktuallığına görə də bu monoqrafiyanın mövzusu kimi üslubi sinonimləri seçmək qabaqcadan müəyyən edilmişdir.
Azərbaycan dilinin özünəməxsus xüsusiyyətləri və dərin milli xarakter daşıyan zəngin sinonimlər potensialı vardır. V.V. Vinoqradov qeyd edir ki, lüğət fonduna əsas etibarilə ideoqrafik, yəni məna və anlayışların çalarları ilə bağlı sinonimlər xasdır. Bununla bərabər, ümumi lüğət ehtiyatında üslubi, yəni ümumxalq dilinin nitq üslubunun zənginliyini əks etdirən sinonimlər təşkil edir (55,33).
Monoqrafiyada konkret dil faktları əsasında üslubi sinonimlərin dil sistemində yerini müəyyənləşdirmək, üslubi sinonimlərin tədqiqi tarixini, onların leksik və qrammatik sinonimlərə oxşar və fərqli cəhətlərini göstərmək, bədii xüsusiyyətlərini araşdırmaq və bu prosesdə sinonimik cərgə, onlardakı ümumilik, müxtəlif məzmunlu tekst (mətn) üzrə üslubi sinonimlərin spesifik aspektlərini dəqiqləşdırmək, digər söz qrupları kateqoriyaları çərçivəsində üslubi sinonimlərin yerini, obyektini təyin etmək; tədqiqat prosesində ümumi dilçilik üçün əhəmiyyəti olan üslubiyyat və semantika problemlərinin həlli üçün əsas qanunauyğunluqları müəyyən etmək və s. məsələlər tədqiqatın başlıca məqsəd və vəzifələrinə daxildir.
Tədqiqatda sinonimlərin nəzəri konsepsiyasında rus, sovet və Azərbaycan dilçilərinin əsərləri, onların sinonimlərin öyrənilməsi sahəsindəki nailiyyətləri də nəzərə alınmışdır.
Üslubi sinonimlərin tədqiqi tarixinin ilk dəfə elmi təhlili , üslubi sinonimlərin mənbə və yaranma üsullarının müəyyənləşdirilməsi, müxtəlif üslublu mətnlərin leksik tərkibində sinonimlərin aparıcı rolu və bu işin nədən ibarət olmasının ilk dəfə ətraflı üzə çıxarılması; dilə konkret yiyələnmək və lüğət tərtibi işində üslubi sinonimlərin əvəzsiz rolunun müəyyənləşdirilməsi, nəhayət , dilin bütün üslublar sistemində sinonimlərin mövqeyinin ən son nailiyyətləri baxımından tədqiq olunması və bu prosesdə konkret nəticələrin əldə edilməsinə cəhd tədqiqatın elmi yeniliyi kimi qəbul edilməlidir.
Müxtəlifsistemli dillərin, eyni zamanda qohum türk dillərinin materialları əsasında da üslubi sinonimlərin tədqiq olunmasında, üslubiyyata dair dərslik, dərs vəsaiti və proqramların tərtibində bu tədqiqatdan istifadə etmək olar. Bu monoqrafiya, habelə bədii yaradıcılıqla məşğul olanlar üçün də gərəkli mənbədir. İzahlı və çoxdilli lüğətlərin tərtibində, o cümlədən sinonim lüğətlərinin hazırlanmasında tədqiqatın böyük rolu olacağına inanırıq.
I FƏSİL
ÜSLUBİ SİNONİMLƏRİN
DİL SİSTEMİNDƏ YERİ
-
Sinonimlərin nitq yaradıcılığında
rolu və əhəmiyyəti
Sinonimika problemi dilçiliyin bir sıra sahələrində - leksikologiya, semasiologiya, üslubiyyat və s.-də tədqiq olunur. Məlum olduğu kimi, sinonimlər dilin lüğət tərkibini zənginləşdirərək, dilin digər vahidlərinin bir-birinə yaxın variantlarını reallaşdıran, semasiologiyada isə yaxın, incə məna çalarlıqları sistemini yaradan, eyni zamanda, sözün semantik nüvəsinin parçalanması və genişlənməsi prosesinə xidmət edən bir vasitə kimi öyrənilir.
S.F.Qekkerin tərtib etdiyi biblioqrafiyaya əsasən, demək olar ki, sinonimlərə dair yazılan əsərlərin sayı minə yaxın olsa da, lakin bu, problemin həlli demək deyildir (65,72). Yuxarıda göstərildiyi kimi, sinonimikanın bağlı olduğu sahələrdən biri də üslubiyyatdır. Çünki üslubiyyatda geniş mənada sinonimlər, yəni məna və məzmunca yaxın olan, yaxud nisbi mənada eyni olan ifadələr, sözlər, qrammatik vasitələr tutuşdurulur (17,22) və hansının işlədilməsinin məqsədə daha uyğun olması öyrənilir.
V.V.Vinoqradovun qeyd etdiyi kimi, üslubiyyat dil hadisələrini, bütöv bir dilin daxilən bir-birinə bağlı olan elementlərini tarixi inkişafda deyil, az və ya çox dərəcədə eyni məna bildirən yaxın, paralel və sinonimik ifadə vasitələrini funksional parçalanmada, əlaqədar və qarşılıqlı təsirdə, həm də müxtəlif nitq hissələrinin ekspressiv boyaları və çalarları arasında əlaqələri öyrənir (61,66).
Deməli, üslubiyyat fənninin dinamik bir mövzusu olan üslubi sinonimlər ədəbi-bədii dilimizi zənginləşdirir, mətnin emosionallığını artırır, ona ekspressiv boyalar verir. Leksik sinonimlərə məxsus göstərdiyimiz xüsusiyyətlərin dilçilərin diqqət mərkəzində olması təsadüfi deyildir.
Sinonimlər dil vahidi kimi Azərbaycan dilinin məna zənginliyini əks etdirir. İstər ana dilimizdə, istərsə də əcnəbi dillərdə sinonimlərin xidməti həmin dillərin bilavasitə fəaliyyətini aktivləşdirir.
Sinonimlər leksik-semantik kateqoriya olub:
-
danışıq dilini zənginləşdirir;
-
dili gözəlləşdirir;
c) dildə təsirliliyi artırır;
ç) dili incələşdirir;
d) dili rövnəqləşdirir;
e) məna çalarları yaradır;
ə) nitq mədəniyyətində və natiqlik sənətində çox mühüm rol oynayır;
f) fikri ifadə etmək üçün onu aydınlaşdırır və dəqiqləşdirir;
g) danışığı canlı və aydın edir, dili rəngarəngləşdirir.
Azərbaycan dilində işlənən bütün sinonimlər məna və üslubca fərqlənirlər.
Hər bir sinonim müəyyən məna çalarlıqlarına malikdir. Bəzi sözlər eyni məfhumu ifadə edir, digərləri isə eyni məfhumu deyil, bir-birinə yaxın məfhumları bildirir.
Ayrılıq – hicran, qış – zimistan, yaz – bahar, eynək – çeşmək – gözlük və s. bu kimi sinonim sözlər eyni məfhumu ifadə etdiyi halda , külək – meh, hava – rüzgar, baş – kəllə − qafa, soyuq – şaxta, nəm – sulu – höyüş – yaş və s. bu kimi sinonimlər isə bir-birinə yaxın mənaları ifadə edir. “ Dağın başı”, “ ağacın başı” işləndiyi halda “ dağın qafası” , “ ağacın qafası” işlədilməz. “ Sulu yemek” işləndiyi halda “nəm yemək”, “höyüş yemək” deyilməz. “ Soyuq su” deildiyi halda “ şaxta(lı) su” deyilməz və s. Elə buna görə də dilin lüğət tərkibini təşkil edən sinonim sözlər semantikasına, üslubi rənglərinə, məna çalarlarına və işlənmə sahəsinə görə biri digərindən fərqlənir. Burada həm də demək olar ki, sinonimlər mahiyyətcə ifadə olunan oxşar məfhumları, obyektiv həqiqəti əks etdirərək hadisələrə görə, işlənmə yerinə görə zəngin üslubi çalarlar yaradır.
Sinonimlər dildə bəzən təbii bir prosesin nəticəsi kimi meydana çıxır. L.V.Şerbanın (112,97-98) və V.V.Vinoqradovun ( 54,17) əsərlərinə diqqət yetirsək, bunun şahidi olarıq. Onların nöqteyi–nəzərincə sinonimlər leksikanın əsas tərkib hissələrindən biridir.
Sinonimlər təbii olaraq yaranmış, müxtəlif məqamlarla meydana gələrək inkişaf etdirilmişdir. Deməli, sinonimlər cəmiyyətin və dilin inkişafı ilə əlaqədar olaraq meydana gəlir. Elm və texnika inkişaf etdikcə dilə keçən sözlər dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsinə səbəb olur.
Son illərdə kosmosla əlaqədar elmi üslubla bağlı sözlər yaranmışdır ki, bu da dilə daxil olaraq işlək sözlərə çevrilmişdir: kosmos – makrokosmos, kosmonavt – astronavt, kosmonavtika – astronavtika kimi sinonim sözlər müasir dövrdə meydana gəlmiş və elmi üslubda işlənən neologizmlərdir.
İstər sadə danışıq üslubu, istərsə də bədii üslub olsun, hər iki sahənin yaradıcısı xalqdır, yaradıcı sənət adamlarıdır, ədəbi ictimaiyyətdir. Sinonimlərin hər bir üslubda – danışıqda, elmi və bədii üslubda, publisistik üslubda yeri var və nitq mədəniyyətində, fikrin normal ifadə olunmasında mühüm rol oynayır.
Hər bir sözdə ümumi bir məna mövcud olduğu halda, hər bir sözün özünə görə də məna çalarlığı vardır. Dildəki sinonimlər bir deyil, müxtəlif cahələrdə işlənir. Məhz buna görə də sinonimləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:
-
Coğrafi termin bildirən sinonimlər. Bu sinonimlər coğrafiyaşünaslığın müəyyən sahələrinə aid olub, ancaq coğrafi məna ifadə edir. Dəniz – dərya – bəhr sözləri eyni coğrafi terminlərdən əmələ gəlmiş sinonimlərdir. Dərya və bəhr sözləri ərəb və fars mənşəli olub yalnız kitab dilində işləndiyi halda , dəniz sözü müasir dildə neytral üslubda işlənir. “Dərya” sözü danışıqda “ dəryalar qədər”, “ elm dəryası” və s. ifadələr kimi də işlənir.
Coğrafi termin bildirən sinonimlər öz cərgələrini dialekt və alınma sözlər hesabına zənginləşdirir: sərab – ilğım, bulaq – qaynaq, yoxuş – dikdir, eniş – endirim, palçıq – lehmə, meşə - orman və s. Bu misallarda ikinci tərəf sözlər dialektal sözlərdir. Alınma sözlərlə : göy qurşağı – qövsi - quzeh (ə.), buzdağı – aysberq (ing.), çay – nəhr (ə.), iqlim – ab-hava (ə.), ada – cəzirə (ə.), günbatan – qərb (ə.), dünya – cahan (f.) − aləm (ə.) və s. Bu misallarda ərəb dilindən alınma sözlər müasir dilimiz üçün arxaikləşmişdir.
Coğrafi terminləri bildirən sinonimlər (sinonim sözlər) dildə külli miqdardadır. Ümumiyyətlə, dilimizin leksikasında coğrafi terminlərə və bunların iştirakı ilə formalaşan xüsusi coğrafi adlara geniş şəkildə rast gəlinir.
2. Bitki və meyvə adlarını bildirən sinonimlər : ərik – qaysı, ayı pəncəsi – gücotu – qızıl yarpaq, ayıdöşəyi – qıjı, itburnu – həmərsin, yelqovan – süpürüm, cüyürotu – rəngotu, aloye − əzvay – səbur, çətənə − kənaf, xiyar – yelpənək, yemiş – qovun və s.
3. Heyvan adları bildirən sinonimlər: şir – aslan, canavar – qurd, ceyran – ahu, ulaq − uzunqulaq − eşşek və s.
4. Quş adları bildirən sinonimlər: qarğa – zağ, hinduşka – loş – hind toyuğu, ley – çalağan, leylək – hacıleylək, bülbül − əndəlib, qaranquş – qırlanqıc və s.
5.Yemək adları bildirən sinonimlər: aş – plov, ayran – ovduq, çörək − əppək – pəpə, kabab – şişlik, bozbaş – abgüşt və s.
6.Planetlə əlaqədar yaranan sinonimlər: göy – səma − ərş − asiman, ay – qəmər – mah, günəş – gün, venera – zöhrə − karvanqıran və s.
7.Əşya adları bildirən sinonimlər: avadanlıq – müxəlləfat, stol – masa – miz, stul – oturacaq, çarpayı – taxt – krovat, güzgü – ayna, mismar – mıx, sandıqca – mücrü, soba − peç, qıfıl – kilid və s.
8. Rəng adları bildirən sinonimlər: al – qırmızı, sarı – kəhrəba, qaramtıl – qaratəhər, ağ – bəyaz, qara – siyah və s.
9.İş, hərəkət bildirən sinonimlər: çalmaq – biçmək, getmək – yollanmaq, qaçmaq − vazımaq, oturmaq − əyləşmək, örtmək – bağlamaq, toplanmaq – yığışmaq, atmaq – tullamaq və s.
10.Silah və alət bildirən sinonimlər : yay – kaman, çomaq – dəyənək, qılınc – xəncər, sipər – qalxan, qamçı – şallaq – tatarı, toppuz − əmud – gürz – şeşpər, balta – təbər və s.
Bunlardan başqa, bədən üzvləri, geyim adları bildirən sözlərin sinonimliyi , dini ayinlə əlaqədar sözlər və s. məfhumların sinonim cərgəsinin artmasında və üslub çalarlarının yaranmasında xüsusi rolları vardır.
2. Üslubi sinonimlərin tədqiqi tarixindən
Sinonimlər inkişaf etmiş dillərin, demək olar ki, hamısında işlənir. Odur ki, dilçilərin diqqətini bu problem çoxdan cəlb etmiş, bu barədə nəzəri ümumiləşdirmələr aparmağa çalışmışlar.
Dilçilikdə sinonimika probleminin həllinin çətinlikləri dəfələrlə qeyd olunmuşdur. Məhz bu səbəbdən də sinonimləri tədqiq etməyin dəqiq üsulları mövcud deyildir. Lakin məsələ onda deyildir ki, bu əsasda onları öyrənməkdən əl çəkmək lazımdır, məsələ ondadır ki, lazımi metodika yaradılmalıdır. A.P.Yevgenyeva sinonimlərin tədqiqinin çətin problem olmasını qeyd edərək yazır ki, sinonimlik məsələsi dilçiliyin meydana gəldiyi ilk vaxtdan bugünə kimi öz aktuallığını və kəskinliyini saxlamaqdadır ( 69, 4). Deməli, çətin və eyni zamznda aktual hesab olunan sinonimika həmişə dilçilərin diqqət mərkəzində olmuş, həmçinin problemi bu və ya digər dərəcədə həll etməyə çalışmışlar.
Sinonimlər haqqında ilk məlumatlara qədim Yunanıstanda yazılmış əsərlərdə rast gəlirik. Hələ vfxtilə antik filosoflardan Aristotel sinonimlərin üslubiyyatda xüsusi əhəmiyyət kəsb etdiyini qeyd etmişdir. O, həmçinin sinonimlərin dilin poetik sistemində oynadığı xüsusi rolu da dəfələrlə göstərmişdir. Aristotelin fikrincə, sinonimlərdən şairlər real varlığı obrazlı, həm də poetik şəkildə əks etdirmək üçün istifadə etmişlər. O yazır: “ Adlardan omonimlər Sofist üçün əhəmiyyətlidir ki, onların köməyi ilə hiyləyə əl atır, sinonimlər isə şair üçün əhəmiyyətlidir” (39,33).
Rus dilçiliyində sinonimlik məsələsinə ilk dəfə P.Berındı 1627-ci ildə Kiyevdə nəşr etdirdiyi “Лексикон славнороссийский и имен толкование” kitabında toxunur. Sonra sinonimika probleminə M.Y.Lomonosov (83) toxunmuş, sonralar onun fikirlərini D.İ.Fonvizin (104) davam etdirmişdir. Bir müddət sonra A.S.Şişkov, N.İbrahimov, P.Klaydoviç, İ.İ.Davıdov və başqa dilçilər də bu məsələ ilə maraqlanmışlar. Sinonimlərin üslubi və mücərrəd mənalarına görə fərqlənməsinin dərəcə göstəricisinə, istifadəsinə görə isə bu və ya digər elementlərlə uzlaşmasını qeyd edən M.F.Palevskaya göstərir ki, XIX əsrin ikinci yarısından sinonimika sahəsi tam bir inam və maraqla nəzəri cəlb edir (87,12).
Doğrudur, Azərbaycan dilçiliyində isə, ümumiyyətlə türkologiyada sinonimlər haqqında uzun müddət elmi- nəzəri fikirlər olmamışdır. Lakin M.Kaşğari (24), İbn Mühənna (23) və başqa leksikoqrafların lüğətlərində sinonimlərə rast gəlinir ki, bu da əsasən praktik məqsədlər üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Bir həqiqətdir ki, “sinonim” termini Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə XIX əsrin əvvəllərində işlənmişdir. Lakin bu barədə biz ilk nəzəri fikrə böyük mütəfəkkir M.F.Axundovun “ Tənqid risaləsi” məqaləsində rast gəlirik. Müəllif məqalədə “ sinonim” əvəzinə, semantik cəhətdən bu terminin mənasını ifadə edən ərəb dilçiliyinə məxsus “mütəradif” terminini işlədir. O,”Tənqid risaləsi” məqaləsində Rzaquluxanla dialoqlarının birində deyir: “ İndi bu qaydanı tərk etməyimizin və uşaqcasına işdən əl çəkməyimizin vaxtıdır; çünki qafiyə xatirinə mütəradif ləfzlər (sinonim sözlər – N.S.) və çoxlu təkrarlar əmələ gəlir...(11,149).
“ Mütəradif” termini XX əsrin 30-cu illərinə qədər Azərbaycan dilçiliyində işlənmişdir. Hətta üslubiyyata həsr edilmiş ilk kitabda da bu termin öz əksini tapmışdı (33).
Sonralar bu termin dilin arxaik fonduna keçmiş və əvəzinə ümumi dilçilikdə geniş işlənən “sinonim” (yunanca synonymos: syn –bərabər, oxşar – onoma –ad deməkdir) termini qəbul olunmuşdur. Bunu V.İ. Koduxovun, A.İ.Yefimovun, B.Abdullayevin, S.Cəfərovun və başqalarının əsərlərində də görmək olar.
Doğrudur, eynimənalı sinonim sözlər dildə azlıq təşkil edir. Bunlar isə əcacən alınma sözlərdən təşkil olunur. Məsələn, üz−çöhrə−sifət−sima−bəniz−camal−ruxsar−surət kimi eyniməmalı sinonimik cərgə əcnəbi (alınma) sözlərdən yaranmışdır. Burada üz əsl Azərbaycan sözü sima, sifət, surət, camal ərəb, çöhrə, ruxsar fars, bəniz isə türk sözüdür. Bu sözlər bir-birinə ekvivalentlik təşkil edərək tarixin müəyyən bir mərhələsində mütləq (eynimənalı) sinonim kimi işlənmişdir (17, 43), (18,37).
Ümumiyyətlə, yuxarıda deyilənlərdən belə nəticəyə gələ bilərik ki, istər rus dilçiliyində, istərsə də türkologiyada sinonimlik haqqında düzgün elmi-praktik proqnozlar müəyyən qədər mövcuddur. Lakin bunlar ənənəvi xarakter daşıyır. Çünki müasir dil faktları üzrə sinonimliyin tədqiqi prosesində nitq hissələri və onların üslubi xüsusiyyətləri əsas obyekt kimi götürülməmişdir.
Sinonimlər zəngin və rəngarəng olduğuna görə onlara verilən təriflər də müxtəlif xarakterlidir. Sinonimlər haqqında deyilən fikirləri qruplaşdırmağın vaxtı çoxdan çatmışdır. Bu leksik-semantik söz qrupuna verilən təriflərin müxtəlifliyi sinonimlərin yaxınmənalı, yoxsa eynimənalı sözlər əhatə etməsindən irəli gəlir ki, bu da sinonimlərin əhəmiyyətini tam şəkildə ümumiləşdirə bilməz. Bu, heç mümkün də deyildir. Amma məfhumun bu bə ya digər cəhəti, xüsusən ən başlıca cəhəti tərifdə ümumiləşməlidir. Bu aspektdən yanaşanda müxtəlif fikir çarpazlaşmalarına rast gəlirik. A.A.Bragina çox düzgün olaraq yazır ki, artıq, ilk olaraq “ sinonim nədir? sualına biz gah bir-birini tamamlayan, gah da istisna edən bir sıra müxtəlif cavablar alırıq (48, 6). Leksik sinonimlərə aid ədəbiyyatları qısa da olsa nəzərdən keçirdikdə, görürük ki, sinonimləri iki qrupa bölürlər:
-
Sinonim sözlərdən ibarət olub müxtəlif məna bildirən sinonimlər;
-
Eyni mənanı bildirən sinonimlər.
Birinci qrupun tərəfdarları sinonimlərin yaxınmənalı olması ilə bərabər vahidlik məfhumunu da qəbul edirlər. İkinci qrupun tərəfdarları sinonim sözlərin yalnız eynimənalılığını qəbul edirlər və “ bir söz − bir məna” (48, 115) prinsipinə əsaslanırlar. Məsələn, D.Layonz, D.N.Şmelev, Ə. Dəmirçizadə, N.Məmmədov və başqaları həm eynimənalı, həm də yaxınmənalı sözləri sinonim hesab edirlər. Digər dilçilər isə eynimənalı sinonimlərin olduqca az, yaxınmənalı sinonimlərin isə kəmiyyət etibarilə çox olduğunu qeyd edirlər. Bu fikir elmi cəhətdən nəzərə alınmalı idi. Bunun üçün başlıca iki səbəb var. Əvvəla, sözlərin sinonim olması üçün onların eyni nitq hissəsinə mənsubluğu əsas şərtdir. Sonra isə, nitq hissələrinin təsnifində qrammatik prinsiplə yanaşı, leksik-semantik prinsip də xüsusi meyar kimi götürülür. Məhz buna görə də leksik-semantik və üslubi kateqoriyalar içərisində mühüm yer tutan sinonimliyin müasir dildə üslubi xüsusiyyətləri həmişə dinamik haldadır. Aşağıdakı misallara diqqət yetirək: 1. Sağ gedib, salamat qayıdasan (Anar); 2. Sonra stul irəli çəkildi, Fatma dərhal təlaşla qabağa yeridi (İ.Şıxlı). Birinci misalda (cümlədə) sağ, salamat sözləri eynimənalı sinonim sözlərdir, hətta bu sözlər leksik dubletlər səviyyəsində durur. Lakin ikinci cümlədəki irəli, qabağa sözləri isə yaxınmənalı sinonimlərdir. Çünki “irəli” sözü ən cox yazılı, “qabağa” sözü isə şifahi nitqdə işlədilir. Bu sözlərin yeri gəldikcə bir- birini asanlıqla əvəz edə bilmək imkanı yoxdur. Bir sözlə, qabağa sözü irəli leksemi kimi müasir dildə işlənə bilmək xüsusiyyətindən məhrumdur. Bunu faktlar cübut edir: “addımla irəli, marş!” deyildiyi halda, “ addımla qabağa, marş!” deyilmir.
Deməli, Azərbaycan dilində sinonimlər əsasən yaxınmənalı, yəni üslubi xarakterdə olub, dilin obrazlı, rəngarəng ifadəsinə xidmət edir.
Sinonimlərin dilin leksik, morfoloji və sintaktik sistemindəki rolunu tədqiq edən dilçilər onun üslubi xüsusiyyətlərini də diqqət mərkəzində saxlamışlar. Məsələn, türkoloqlardan V.E.Polyakova türk dilinin leksik sistemində üslubi sinonimlərin üstünlük təşkil etdiyini qeyd etmişdir. O, üslubi sinonimlər cərgəsində alınmaların ( ərəb, fars və fransız mənşəli alınma sözlər nəzərdə tutulur – N.S. ) rolunu xüsusi qeyd etmişdir.
Müəllifin fikrincə, türk dilində üslubi sinonimləri əsasən isim və fellər təşkil edir, ən az üslubi sinonimlərə xidmət edən nitq hissələri isə say və sifət hesab olunur (89,10).
V.N.Klyuyeva sinonimlərin bir-birindən fərqli cəhətlərini göstərir.O, sinonimləri “mənanın tərkib əlamətlərinə görə, üslubi tərkibinə görə, nitqimizin ( dilimizin ) tələbi və əlaqəliliyinə görə” (75,4)- deyə bir neçə qrupa ayırır . O, sinonimik cərgəni təşkil edən sözləri izah edərək, hər şeydən əvvəl, sözləri bir dominant altında, yəni əsas sözlərlə bir qrupa daxil etməyə imkan verən ümumi xüsusiyyəti təyin edir və bundan sonra hər sinonimi bir–birindən fərqləndirən mənalarını göstərir. V.N.Klyuyeva, həmçinin sinonimik sıranın üzvləri arasındakı üslubi fərqləri göstərir. Bu nöqteyi–nəzərdən o, sinonimləri bir neçə qrupa bölür. Baxmayaraq ki, müəllif bu qrupları bir-birindən ayıran əlamətləri sayır, lakin bu fərqlərin yaranma səbəbləri haqqında heç nə demir.
İ.İ.Kovtunova hər bir sinonimin qrammatik mənasının olması ilə yanaşı, üslubi xüsusiyyətlərini də tədqiq etmişdir. O yazır ki, hər bir sinonim cərgəsi daxilində sinonimlər arasında qrammatik məna, habelə üslubi mənalar da mövcuddur (76,141-142 ).
“Üslubi sinonimlər o sözlərdir ki, onlar eynimənalı olub, lakin üslubi çalarlarına görə müxtəlifdir” (67,39). Bu tərifdən sonra F.K.Qujva sinonimləri aşağıdakı kimi qruplaşdırır.
a) üslubi çalarlarına görə müxtəlif sözlər: - hamı tərəfindən işlədilən sözlər və kitab dili, danışıq dili, loru sözlər, yaxud da vulqarizmlər;
b) dilin tarixən mövcud olduğu vaxtdan müxtəlif əlaqələrdə olan sözlər: köhnə və yeni sözlər ( arxaizm və neologizm – N.S.);
c) müxtəlif sahələrdə işlənən sözlər, sənət–peşə ilə əlaqədar olan sözlər , jarqon sözlər;
ç) mənşəyinə görə müxtəlif sözlər: dilin öz sözləri və başqa dillərdən alınma sözlər;
d) əşyanın ifadə etdiyi həqiqi sözlər və evfemizmlər;
e) frazeoloqizm və söz (67,39-40).
F.K.Qujva burada sözlərin həqiqi mənalarını göstərdiyi halda, məcazi mənaların adını çəkmir. Bilmək lazımdır ki, sözlərin məcazi mənaları da üslubi zərurətdən irəli gəlir. Deməli, sözlər üslub çalarlığına görə məcazlaşır.
“Üslubi sinonimlər yaxınmənalılığa malik olub, mənanın oxşarlığında üslubi çalarlığa və işlənmə yerinə görə fərqlənir” (79,113)
A.A.Bragina (47), R.A.Budaqov (49,62), D.N.Şmelev (111,197), M.F.Palevskaya (87,42) üslubi sinonimlərə belə tərif verirlər: “ Üslubi sinonimlər o sözlərdir ki, onlar eynimənalı olub, lakin üslubi çalarlarına görə müxtəlifdir”.
M.İ.Fomina da onların fikrini əsas tutur (103,88).
Böyük Sovet Ensiklopediyasında da üslubi sinonimlər yalnız üslubi çalarlarına görə fərqləndirilir: “ Üslubi sinonimlər üslubi çalarlarına görə fərqlənir: вялый – апатичный, губы – уста, есть – кушать− жрать kimi sinonim sözləri də misal göstərilir.” 1
Azərbaycan dilçiliyində də sinonimlərin üslubi əhəmiyyətindən danışılmış və onların dildə böyük rol oynadığı qeyd edilmişdir.
Ə.Dəmirçizadə sözlərin mənasındakı fərqlərin nəzərə alınmasının zəruri olduğunu göstərərək yazır ki, sözlər bir–birindən həm üslubi məqamlarına görə, həm də frazeoloji xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir. Bəzən belə də ola bilər ki, sinonim sözlər ya ancaq üslubi məqamlarına görə, ya da ancaq frazeolji xüsusiyyətlərinə görə fərqlənsin (18,122)
M.Hüseynzadə üslub müxtəlifliyi üçün sinonimlərin əhəmiyyətindən bəhs edərək yazır: “ Dilin lüğət tərkibinin zənginliyi üçün, xüsusən üslub müxtəlifliyi və zənginliyi üçün sinonimlərin olduqca böyük əhəmiyyəti vardır; çünki bunların vasitəsilə fikrin səlisliyi, incəliyi və doğruluğu təmin olunur (35,12).
B.Abdullayev sinonimlərin, həmçinin üslubi sinonimlərin ədəbi-bədii dil sistemində yerini, əhəmiyyətini göstərərək konkret nəticə çıxarmışdır: “ Sinonimlərin üslubi meyarı ondan ibarətdir ki, neytral qiymətdə işlədilən sözlər həm müsbət, həm də mənfi qiymətdə işlədilən sözlər sinonim olduğu halda, müsbət və mənfi qiymətlərdə işlədilən sözlər sinonim olmur” (1,48).
A.Qurbanov sinonimlərin üslubi rəngarəngliyi etibarilə fərqlənməsini qeyd edərək göstərir: “ Sinonimlərin digər əlaməti onları təşkil edən sözlərin məna çalarlığı və üslubi rəngarəngliyinə görə bir–birindən fərqlənməsi ilə əlaqədardır” (16,171).
Azərbaycan dilçiləri üslubi sinonimlər haqqında maraqlı fikirlər söyləmişlər. Odur ki, tədqiqat prosesində biz, yeri gəldikcə, həmin fikirlərə müraciət edəcəyik. Lakin sinonimlər haqqında Azərbaycan dilçiliyində ilk orijinal tədqiqat aparan B.Abdullayevin müasir Azərbaycan dilində üslubi sinonimlərə aid söylədiyi fikirlər diqqəti xüsusilə cəlb edir.
Ümumiyyətlə, müəllif gor – qəbir- məzar xarakterli isimləri mənaca və qrammatik xüsusiyyətlərinə görə sinonimlərə çox yaxın hesab edir. Lakin bu sözlərin hamısı bir-birinin sinonimi deyildir. Gor və qəbir, eləcə də məzar və qəbir sinonim olduğu halda, müəllifin fikrincə məzar və gor sinonim deyildir. Buna görə də “ atamın qəbri haqqı”, yaxud da “ atamın goru haqqı” işlədildiyi halda , “atamın məzarı haqqı” işlədilmir. Eləcə də “ Nizaminin məzarını ziyarət etmək” və ya “ Nizaminin qəbrini ziyarət etmək” işlədilir, lakin “ Nizaminin gorunu ziyarət etmək” işlədilmir. Çünki qəbir neytral, məzar müsbət, gor isə mənfi qiymətdə işlədilən söz həm müsbət, həm də mənfi qiymətdə işlədilən sözün sinonimi olduğu halda, mənfi və müsbət qiymətlərdə işlədilən sözlər bir–birinin sinonimi olmur. Həm rus dilinin, həm də Azərbaycan dilinin faktları V.N.Klyuyevanın üsulunu təsdiq etmədiyindən müxtəlif qiymətlərdə işlədilən üslub sinonimlərini bu üsulla müəyyənləşdirmək mümkün deyildir. Buna görə də V.N.Klyuyeva öz lüğətinin ikinci nəşrində həmin üsuldan əl çəkməyə məcbur olmuşdur (75).
Bütün bu deyilənlərdən belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, sinonimlər haqqında müxtəlif fikirlər irəli sürülmüşsə də, dilçilərin əksəriyyəti sinonimlərə üslubi baxımdan yanaşmamışlar. Bu da aydındır ki, sinonimlərin özləri üslubi rənglərə görə bir–birilə eyniyyət və oxşarlıq təşkil edirlər. Sinonimlər özləri də üslubi ehtiyaclarla bağlı olub, dildə çox mühüm üslubi vasitələrdir. Məsələn:
Siz tufana tabe olub
Qorxursunuz, hürkürsünüz. (M.Rahim)
Doğrusu, arxanca azı yüz kərə
Mən də yüksəlirəm, mən də qalxıram.(M.Rahim)
Bu misallardakı qorxmaq − hürkmək, yüksəlmək – qalxmaq sinonimlərinin ikinci tərəfi danışıqda işlənən sözlərdir. Həmin sözlər ifadəni qüvvətləndirmək üçün müəllif tərəfindən işlədilmişdir.
Yuxarıda adları çəkilən müəlliflərin də dediklərindən məlum olur ki, sinonimlər əsasən yaxınmənalı sözlərdən təşkil olunur. Lakin dildə elə sözlər də vardır ki, onlar ancaq kontekst (mətn) daxilində sinonimlik təşkil edir; buna mətni sinonimlər deyilir. Məsələn, S.Vurğunun “ Azərbaycan” şeirində belə bir bənd var:
El bilir ki, sən mənimsən
Yurdum,yuvam, məskənimsən,
Anam, doğma vətənimsən...
Bu misralarda şair yurd, yuva, məskən sözlərini sadalayaraq “ vətən” sözünə sinonim kimi işlətmişdir. Həmin sözləri “ vətən“ sözünə sinonim verməklə şair ifadədə emosionallıq yaratmış, sinonimliyin üslubi çalarlarından istifadə etmişdir. Yurd, məskən sözləri mütləq sinonim olub ayrı – ayrılıqda nominativ mənada “ vətən” sözünün tam sinonimi deyildir. Yuva sözü isə həqiqi mənasından çıxaraq məcazlaşdırılmış və “ vətən” sözünün yaratdığı sinonimik cərgəyə daxil olmuşdur. Bu misaldan göründüyü kimi, hər üç söz kontekst daxilində “ vətən” sözünün sinonimini təşkil edir. “ Vətən” neytral üslubda işlənən dominant sözdür. Səməd Vurğun misralarda fikrini nisbi sinonim vasitəsilə sadə və asan bir dildə ifadə etmiş və vətənə qarşı oxucularda qüvvətli hisslər, emosiyalar yaratmışdır.
Bundan əlavə, müxtəlif məna çalarları ev – koma – daxma sinonim cərgəsini təşkil edən sözləri götürək. Dublet xarakter daşıyan daxma və koma sözlərini “ev” sözünün sinonimi hesab etmək olmur. Koma və daxma sözləri leksik dublet olub primitiv ev, alçaq və balaca, dar, təkotaqlı ibtidai ev mənasını ifadə edir. Ev isə geniş məna kəsb edir, bir neçə otaqdan ibarət bir və çoxmərtəbəli böyük, tikilidir. Lakin T.Əfəndiyeva hər üç sözü sinonim hesab edir və əsərdə bir neçə yerdə təkrarən misal göstərir (22,34-40).
Əgər biz sözləri leksik–semantik sistemdə və əlamətinə görə fərqləndirmiriksə, bu zaman üslubi sinonimlərin ölçüsünü, sferasını dəqiqləşdirə bilmərik. Çünki “ kasıb koma” ifadəsi işləndiyi halda , “ kasıb ev “ ifadəsi işlədilməz. Məsələn, S.Vurğun “ Vaqif” dramında Vidadinin dili ilə deyir:
Kasıb komacığım özümə yetər
Burda yazılmışdır yüzlərcə əsər.
Tədqiqatçı əsərinin başqa bir yerində “ yuva” sözünü “ev” sözünün sinonimi kimi qəbul edir. Əslində bunu düzgün hesab etmək olar. Doğrudur, “ insanlar evlərdə yaşayır” deyildiyi halda “ insanlar yuvalarda yaşayır” deyə bilmərik. “Quş yuvası” işləndiyi halda “ quş evi” işlədilməz. Dilimizdə “ qəfəs” kimi gözəl ifadəli söz vardır. Ona görə də “quş qəfəsi” ifadəsini işlədirik. Biz buna kontekstual sinonim kimi yanaşmalıyıq. Müəllifin göstərdiyi misalı qanunauyğun hesab etmək olar və həmin ifadə ev mənasını bildirir (22, 53). Əgər biz ev− daxma – koma sözlərini sinonim kimi qəbul ediriksə, onda yuxa – fətir – yayma, daş – qaya və s. bu kimi sözlər də üslubi sözlərdir, özü də bir- birinin sinonimidir. Çünki bunlar da mənaca yaxın məfhumları ifadə edir.
Bundan başqa, Ə.Dəmirçizadə və T.Əfəndiyeva klassik ədəbiyyatda işlədilən ərəb və fars mənşəli siyah, nan, madər sözlərini qara, çörək, ana sözlərinin sinonimi kimi hesab etmirlər. Dizdür, bu sözlər müasir dilimizdə işlədilməsə də, onlar müasir ədəbi dilimizin sinonim sözləri kimi yox, klassik ədəbiyyatda işlədilən sinonim kimi qəbul etmək olar. O cümlədən padər (ata), nəmək (duz), əbəveyn (valideyn) və s. sözlər klassik üslubi sinonim sözlərdir. Klassik ədiblərimizdən M.Ə.Sabir, M.Hadi, A.Səhhət və başqaları həmin sözləri dəfələrlə işlətmişlər.
Müasir özbək dilində hazırda “ çörək” məfhumunu bildirmək üçün “ nan” sözü işlədilir.
X1X əsr ədəbiyyatında “ qadın” sözü ilə bərabər, “dişi”, “ kişi” sözü ilə bərabər “ erkək” sözləri də işlədilmişdir. Bunların sinonimliyi yalnız kontekst daxilində reallaşır və bu da keçici, yəni ötəri xarakter daşıyır. Belə sinonimlərin paralelliyi və işlənmə tezliyi müəyyən zaman hüdudundadır. Konkret olaraq X1X əsrin əvvəllərində işlənən qadın – dişi, kişi – erkək sinonimləri üslubi sinonim olub sonrakı dövr bədii dildə müşahidə olummur. Məsələn, Q.Zakir şeirlərinin birində yasır:
Füsqi – fücur həddən aşıb Şişədə
Erkəyi, dişisi yaman peşədə
Təkcə mənəm qalan bu əndişədə...
Burada kişi bə qadın sözləri əvəzinə, həmin sözlərin sinonimi olan erkək, dişi sözlərinin işlədilməsi təsadüfi deyil, bu satirik üslubun bədii təsir gücünü artırmaq xarakteri daşıyır.
Beləliklə, sinonimlərdən danışıldıqda onun üslubi xarakter daşıdığını deyiriksə, deməli sinonimin bir tərəfini üslubla əlaqələndirməliyik, onun üslubi rolunu qeyd etmək vacibdir.
Dilimizin lüğət tərkibində külli miqdarda sinonimlər var ki, bu da əsas etibarilə üslubi ehtiyacla əlaqədar meydana gəlmişdir. Sanki sinonimlər dilin ehtiyacını ödəmək üçün yaranır. Ələlxüsus o, həm bədii üslubda, həm də canlı danışıq üslubunda söz ehtiyacı üçün əsas meyardır.
3. Üslubi sinonimlərin leksik və qrammatik
sinonimlərlə oxşar və onlardan fərqli cəhətləri
Dildə sinonimlərin zənginliyi dili şərtləndirən əlamətlərdən biri olduğundan sinonimika problemi təkcə leksikoloqları deyil, həmçinin dilçiliyin digər sahələrini araşdıran dilçiləri də düşündürmüşdür. Odur ki, sinonimləri dil sistemində tutduğu mövqeyə görə iki qrupa ayrırlar:
1. Leksik sinonimlər
2. Qrammatik sinonimlər
Onu da qeyd etmək olar ki, qrammatik, həm də leksik sinonimlik tarixi kateqoriyadır. Leksik sinonimlər qrammatik sinonimlərə nisbətən çox genişdir. Leksik sinonimlər leksik, qrammatik sinonimlər isə qrammatik mənalarına görə fərqlənirlər. Lakin bununla kifayətlənmək olmaz. İ.İ.Kovtunovaya görə qrammatik sinonimlər elə qrammatik konstruksiyalardır ki, onların arasındakı fərq, hətta eyni keksik materialda da meydana çıxa bilər (76, 142).
L.M.Peşkovski bir-birinə yaxın olan söz və söz birləşməsini qrammatik sinonim adlandırır (2, 5).
Qrammatik sinonimlik dilçilik ədəbiyyatında iki yerə bölünür: 1. Morfoloji sinonimlər; 2. Sintaktik sinonimlər.
Morfoloji sinonimlər bir-birinə yaxın olan və dəyişdirilə bilən (əvəzedilə bilən) söz formalarıdır. Məsələn: vətənimiz – bizim vətən, Bakı nefti – Bakının nefti, Azərbaycan pambığı- Azərbaycanın pambığı və s. Qrammatik sinonimlik İ.Məmmədovun “Azərbaycan dilində qrammatik sinonimlik” (27) əsərində geniş şərh edilmişdir. Ona görə də bu məsələ üzərində çox dayanmırıq.
Sintaktik sinonimlər dəyişdirilə bilən sintaktik strukturlardır. Sintaktik sinonimlər mənaca və qrammatik cəhətdən yaxın olan, üslubi rənglərinə görə fərqlənən cümlələrdir. Məsələn: Elmira Cəmilədən iş yoldaşlarına da kömək etməyi xahiş edir. Elmira xahiş edir ki, işdə yoldaşlarına da kömək etsin və s.
Leksik sinonimlər dildə ən çox yayılmış sahə olub söz və adlara görə dəyişdirilə bilən ifadələrdir. Leksik sinonimlər ən çox ifadə vasitələri (metafora, metonimiya, evfemizm) hesabına əmələ gəlir. Həm də leksik sinonomlər formaca müxtəlif, mənaca bir-birinə çox yaxın söslərdir (16, 170).
Leksik sinonimlər bir-birinə çox yaxın olmaya da bilər. Onlar mətn daxilində də biri digərini əvəz edir. Bu, özünü əsasən sözlərin çoxmənalılığında göstərir. “ Leksik sinonimlər çoxmənalılıq hadisəsi ilə sıx bağlıdır, çünki semantik eyniləşdirmə, yaxud yaxınlaşma heç də həmişə sözün tam məna həcmini ehtiva etmir (103, 79).
Leksik sinonimlər barədə M.İ.Fomina A.P.Yevgenyevanın aşağıdakı fikrini əsas tutur və bunu öz əsərində də göstərir: “Leksik sinonimlərə mənasına görə yaxın, yaxud oxşar sözlər, eyni məfhumun müxtəlif , lakin bir-birindən ya məna çalarlarına , ya üslubi çalarlarına, ya da eyni zamanda hər iki əlamətlərinə görə fərqlənən adlar daxildir (103, 78).
Leksik sinonimlər özləri işlənmə dairəsinə və məna fərqlərinə görə iki qrupa bölünür:
-
İdeoqrafik (semantik) sinonimlər;
-
Üslubi sinonimlər.
Beləliklə, sinonimləri quruluşuna görə fərqləndirərkən onların ümumi sxemi aşağıdakı kimi olur :
S İ N O N İ M
|
Leksik sinonimlər
|
|
Qrammatik sinonimlər
|
ideoqrafik
|
üslubi
|
|
morfoloji
|
sintaktik
|
Sxemdən göründüyü kimi, üslubi sinonimlər leksik sinonimlərdən yaranır. A.P.Yevgenyevanın qeyd etdiyi kimi, dilin leksik sinonimlərinin əsasını ideoqrafik və üslubi sinonimlər təşkil edir (70,10). Buna görə də başqa leksik sinonimlərlə üslubi sinonimlər arasında həm oxşar, həm də fəqli cəhətlər vardır.
Üslubi sinonimlərin digər leksik sinonimlərə oxşar cəhətlərindən biri odur ki, hər ikisi dildə eyni funksiya daşıyır, eyni mənbədən əmələ gəlir və zənginləşir. İstər leksik sinonimlər, istərsə də üslubi sinonimlər olsun – hər ikisi neytral dominantlığa malikdir, lakin üslubi neytral sözlərin imkan dairəsi daha genişdir.
Oxşarlıqdan danışarkən onu da qeyd etmək lazımdır ki, üslubi sinonimlər leksik sinonimlər kimi aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir; üslubi sinonimlər də :
-
dilin lüğət fondu və alınma sözlər hesabına əmələ gəlir;
-
sözlərin biri ədəbi dildə işləndiyi halda, digərləri dialektlərdə və sadə danışıq dilində işlədilir;
c) sadə və mürəkkəb sözlərdən ibarət olur ;
ç) bir qismi sözdüzəltmə şəkilçiləri vasitəsilə əmələ gəlir və s.
Üslubi sinonimlərin zənginləşməsi yollarından danışdıqda, o da leksik sinonimlər kimi arxaizmlər və neologizmlər, evfemizmlər, dialektizmlər, frazeoloji birləşmələr hesabına artır.
Leksik sinonimlərin tərkibinə daxil olmasına baxmayaraq, üslubi sinonimlər öz strukturuna və semantikasına görə semasioloji tədqiqat baxımından işlənmə tərzinə görə bir-birindən fərqlənirlər. Onlar müəyyən məqsədlə müxtəlif üslublarda işləndikdə üslubiliyə meyil edir. Onun üslubiliyə meyil etməsi müxtəlif çalarlıqda işlənməsidir.
Leksik və üslubi sinonimlərin fərqindən danışıldıqda sinonimiyanın dar və geniş məna kəsb etməsini göstərmək lazımdır. Sinonimlər semasioloji tədqiqatda dar, üslubi tədqiqlərdə isə geniş məna kəsb edir. Məsələn, böyük − ulu sinonim sözlərində ulu sözü ayrılıqda dar məna, üslubi baxımdan isə geniş məna kəsb edir. Burada izah etməliyik ki, ulu arxaik sözdür, klassik ədəbiyyatda kitab dilində, bədii üslubda obrazlı mənalarda istifadə edilir, nitq hissəsinə görə sifətdir, zəka sahibi, dahi deməkdir.
S.Q.Berejan da haqlı olaraq sinonim sözlərin semantik tədqiqatda dar mənada götürülüb dilin leksik-semantik normasına əsasən funksional –üslubi işlənmə və birləşmə imkanlarını nəzərə almaq şərti ilə izah edilməsini göstərir, üslubi tədqiqlərdə isə sinonimliyin geniş mənada başa düşülməsini nitq hissələri ilə əlaqədar qeyd edir (45, 261).
Sonra o, sinonimliyin üslubi tədqiqlərdə geniş mənada başa düşülməsi fikrini davam etdirərək göstərir ki, sözlərin hər hansı məqsədlə məcazi və obrazlı mənalarda istifadə olunaraq məzmunca bir-birinə yaxınlaşması və effektıv cəhətdən şərtlənmiş subyektiv amillərdən asılıdır (45, 261).
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, sinonimiyada sinonimlər dar mənada bu və digər məfhumun adını müəyyən bir tərzdə yaxın və eyni mənaya malik olmasını bildirməkdir. Geniş mənada sinonimlər söz və ifadələrin müxtəlif üslublarda işlədilməsidir. Burada, həmçinin sinonim sözlərin ayrı-ayrı nitq hissələrinə aid olması, sadə, düzəltmə və mürəkkəbliyi, frazeologiyaya münasibəti və s. araşdırılmalıdır.
Ümumiyyətlə, üslubi sinonimlər leksik sinonimlərin tərkib hissəsi olsa da , onlardan işlənmə tərzinə görə, üslubi rənglərinə görə, semantik çalarlıqlarına görə fərqlənir. Məsələn, müftə − pulsuz – məccani sinonim cərgəsində müftə sözü ədəbi dildə, pulsuz sözü həm ədəbi dildə, həm də danışıqda işləndiyi halda, məccani sözü yalnız klassik ədəbi dildə işlənir. Xəstə − azarlı – naxoş – kefsiz sinonim cərgəsində olan xəstə və naxoş sözləri həm ədəbi dildə, həm də danışıqda işləndiyi halda, azarlı sözü ən çox danışıqda işlənir, kefsiz sözü isə dialektlərdə işlənir.
Leksik sinonimlər həddindən artıq polisemiyaya malik olduğu halda, üslubi sinonimlərdə bu xüsusiyyət yoxdur. Məsələn, leksik vahidlərdən semantikasına görə “ayaq” sözünün 11, “açıq” sözünün 14, “ olmaq” sözünün 26, “ açılmaq” sözünün 33, “ açmaq” sözünün 20, “ baş “ sözünün 17, “ vurmaq” sözünün 30, “ qoymaq” sözünün 26, “ buraxmaq” sözünün 26, “ yer” sözünün 26, “ durmaq” sözünün 32, “ düşmək “ sözünün 43 mənası verilmişdir (6,7,8,9) ki, bəzi mənalar müstəsna olmaqla həmin sözlər mənaca, üslubca müəyyən xüsusiyyətlərə malikdir. Məlumdur ki, hər bir sinonim söz məntiqi məzmuna, üslubi və emosional xüsusiyyətə malikdir.
Leksik sinonimlər mövcud olduğu vaxtdan məhdud olaraq qalır, üslubi sinonimlər isə dilin müxtəlif üsulla inkişafı prosesində formalaşır və işlədilir. Leksik sinonimlər istənilən tərzdə, istənilən fikri ifadə etmək üçün işlədilir, üslubi sinonimlər isə seçmə yolu ilə, yəni yaradıcının məqsədinə müvafiq məna incəliyinə malik fikri daha dəqiq ifadə etmək yolu ilə işlədilir.
Ayrılıqda götürülmüş hər hansı bir söz leksik sinonim ola bilir, üslubi sinonim isə ola bilməz, çünki üslubi sinonimlər fərdi yaradıcılıq məhsuludur. Hər ikisi ekspressivlik və emosionallıq xüsusiyyətlərinə malikdir, lakin üslubi sinonimlərdə sözlər vahidlik təşkil edərək fikri daha dəqiq və daha düzgün ifadə edir.
Üslubi sinonimlərin leksik sinonimlərdən ən mühüm fərqi bir də ondan ibarətdir ki, leksik sinonimlər məna incəliklərinə, üslubi sinonimlər leksik sinonimlərdən yalnız üslubi xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir; üslubi sinonimlər a) emosionallığa və ekspressivliyə malikdir; b) yalnız dilin üslubi çalarlarına aid olur; c) ifadəni qüvvətləndirir; ç) mənanı müəyyənləşdirir, konkretləşdirir, dəqiqləşdirir və aydınlaşdırır; d) satira və yumor yaratmaq üçün istifadə edilir; e) nəhayət, hər hansı bir üslubi sinonim müəyyən bir obrazın əsasında formalaşdığı halda, leksik sinonimlərdə isə belə hal olmur.
Beləliklə, dilimizdə olan sözlərin və söz birləşmələrinin, ifadə vasitələrinin yerli–yerində, məqsədəuyğun şəkildə seçilib işlədilməsi üçün leksik və qrammatik sinonimlərin böyük rolu vardır. Sinonimin hər iki növü dilimizə, yazılı və şifahi nitqimizə bu və ya digər tərzdə ifadəlilik keyfiyyəti verməklə fikri daha dəqiq və düzgün, daha emosional , daha real və təsirli edir. Buradan aydın olur ki, dildə olan sinonimlərin əksəriyyəti üslubi məqsədlərə xidmət edir.
Dostları ilə paylaş: |