Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi
§ 12.44. Kosmosa qayıdışın “qəhrəman” və
Yüklə 2,14 Mb.
|
| § 12.44. Kosmosa qayıdışın “qəhrəman” və
“şaman” modelləri Əvvəldə Kərəmin Xaosa keçidindən danışılarkən göstərildi ki, bu keçidin iki modeli var: “qəhrəman” və “şaman” modelləri. Qeyd olundu ki, xaotik varlıqlar tərəfindən oğurlanmış (qaçırılmış) sevgilisini qaytarmaq üçün “yeraltı-ölüm-xaos” dünyasına səfər edən qəhrəmanla xəstənin xaotik varlıqlar tərəfindən oğurlanmış (qaçırılmış) ruhunu qaytarmaq üçün “yeraltı-ölüm-xaos” dünyasına səfər edən (qara) şaman kosmoloji arxetip olaraq eyni obraz-funksionerdir. Bu funksionerlərin hər ikisi eyni arxetipdən – Vahid Obraz Arxisemindən gəlməklə fərqli mətnlərdə şaxələnirlər. Ən başlıcası, bu paradiqmalar bir-birinə bənzəmədən funksionallaşa bilməzlər. Başqa sözlə, ruhlar, ölülər dünyasına getmək istəyən qəhrəman hökmən şaman olmalı, xəstənin ruhunu gətirmək üçün şər qüvvələrlə mübarizə aparmalı olan şaman da hökmən qəhrəman olmalıdır. Demək, nə qəhrəman şaman olmadan öz missiyasını yerinə yetirə bilməz, nə də şaman qəhrəman olmadan öz missiyasını uğurla başa vura bilməz. Bu halda qəhrəman və şamanın malik olduqları ortaq struktur, ortaq psixologiya, ortaq sxem var. Bu ortaq struktur sxemi onları həm birləşdirir, həm də gerçəkliyin müxtəlif məkan-zaman səviyyələrində ola bilmələrini təmin edir. Beləliklə, xaosa keçidin iki modeli var: Biri – qəhrəmanın xaotik qüvvələr tərəfindən oğurlanmış sevgilisinin ardınca o biri dünyaya səfəri; O biri – şamanın xaotik qüvvələr tərəfindən oğurlanmış xəstə ruhunun ardınca o biri dünyaya səfəri. Bu iki model uyğun olaraq iki missiya deməkdir: Şaman xəstənin oğurlanmış ruhunu yenidən onun bədəninə qaytarmaqla öz missiyasını başa vurur. Qəhrəman öz sevgilisini kosmosa qaytarıb onunla evlənməklə öz missiyasını başa vurur. Lakin qəhrəmanın missiyasının şamanın missiyasından əsas fərqi ondan ibarətdir ki, qəhrəman yeraltına enməklə inisiasiya – yenidənqurulma prosesindən keçir. O, bir statusda yeraltına enir, burada sınaqlardan keçməklə yeni statusa adlayır və həmin yeni statusuna aid olan sevgilisi ilə kosmosa qayıdır. Məhəbbət dastanı qəhrəmanı olan Kərəm obrazı, təbii olaraq, hər iki missiyanı (şaman və qəhrəman funksiyalarını) özündə qovuşdurur. Bu cəhətdən o, Əslini Xaosda tapmaqla öz missiyasının mühüm hissəsini yerinə yetirir. İndi onun qarşısında duran yeganə məqsəd oğurlanmış xəstə ruhunun təcəssümü olan Əslini Kosmosa (Kosmosdakı xəstənin bədəninə) qaytarmaqdır. Bu cəhətdən onun Karvanqıran ulduzdan yol istəməsi, bacadan keçərək yatmış Əslini ölüm yuxusundan oyadıb vətənə (Kosmosa) aparmaq istəməsi Kərəmin şaman missiyasına aid funksiyadır. Bunu həyata keçirməklə Şaman Kərəmin Xaosdakı işi tamamlanır. Lakin Qəhrəman Kərəm hələ Kosmosa dönə bilməz. O: – Xaosda sınaqlardan keçməli; – özünün həqiqi nişanlı olduğunu təsdiqləməli; – Yer Ananın yanında ölüb-dirilmə (ölərək yenidən doğulma) prosedurundan keçməlidir. Adəm Balkaya yeraltı dünyaya keçidin əsas mexanizmlərindən olan quyu haqqında yazır ki, quyu başqa bir baxışla Yer Ananın bətni kimi təsəvvür olunur. Yer – canlı və cansız bütün varlığın yeganə anasıdır. Təkcə doğum/yaradılışı deyil, eyni zamanda bəsləməni və ya bəslənməyi mümkün edəcək yeni yaradılışları da təmin edir. Bu səbəbdən quyuya enmək, yaxud quyudan başlamaq, bir növ, Yer Anaya dönmək və yaxud ondan gəlməkdir. Məsələn, Koroğlunun bir məzar/quyuda doğulması ona hələ ilk doğuluşundan status və güc vermişdir231. Göründüyü kimi, ərgənlik/inisiasiya ritualının əsas ezoterik obrazlarından biri Yer Anadır. Qəhrəmanın yeraltı dünyaya enməsində əsas məqsəd Yer Ananın yanında təkrar doğulma/yenidənqurulma prosedurundan keçməkdir. Bu halda qəhrəman öz köhnə varlığında ölür və Yer Ana onu yeni statusda doğur. Bu sxemə uyğun olaraq Kərəm bir Qəhrəman kimi mütləq Yer Anaya qovuşmalı (qayıtmalı, dönməli), Yer Ana onu yeni statusda yaratmalı/doğmalıdır. Dastanın bərpa ilə üzə çıxan kosmoloji struktur elementləri onun Xaosa enişində “son dayanacağın” Yer Ananın yanında olacağını göstərir. Mətndə bunun simvolları kifayət qədər qorunub qalmışdır. K.Q.Yunq göstərir ki, Ana arxetipinin saysız-hesabsız təzahürləri vardır: Şəxsi təzahürlər;
maddə, yeraltı dünyası, ay; Doğum və dölləmə yeri olaraq dar anlamda: tarla, bağça, qaya, mağara, ağac, bulaq, dərin quyu, gül; Daha dar anlamda: bətn, oyulmuş forma232. Bu cəhətdən Kərəmin yol boyunca qarşılaşdığı keçid/adlama mexanizmləri olan Əsliyə bənzər qız(lar), şəhər(lər), ölkə (lər), su(lar), yeraltı dünyası, bağça(lar), qaya(lar), ağac(lar), bulaq(lar) və s., göründüyü kimi, onun Yer Anaya doğru hərəkətini və eyni zamanda elə yerin/yeraltının obrazı olan Yer Anadakı hərəkətini simvollaşdırır. Beləliklə, kosmoloji məntiqə görə, Kərəm Qəhrəman/Şaman kompleksinin daşıyıcısı kimi, süjetin sonrakı inkişafında sınaq/keçid mexanizmləri, etnokosmik identifikasiya prosedurları üzləşəcəkdir. Biz, yenə də eyni məntiqə görə, Kərəmin Yer Ana arxetipini təmsil edən obrazla qarşılaşmasına da şahid olmalıyıq.
Paşa Kərəmdən onun Əslinin bacasına nə məqsədlə çıxdığını soruşur. Kərəm ona beş bəndlik şeirlə cavab verir: Ay camaat, mənim dərdim Bir qəm, bir firqət, bir hicran. Gözümü açandan gördüm, Bir qəm, bir firqət, bir hicran...233 Şeirin digər bəndlərinin hər sonuncu misrasında “Bir qəm, bir firqət, bir hicran” deyən Kərəm paşanın sualına birbaşa cavab vermir. Bu isə ziddiyyət yaradır. Düzdür, Kərəm “Bir qəm, bir firqət, bir hicran” deməklə onu bacaya çıxardan səbəbin Əsliyə olan sevgisi olduğunu göstərir. Bu mənada “qəm”, “firqət”, “hicran” təsəvvüfi düşüncə kodunda İnsanın (Aşiqin) Allaha (Məşuqəyə) olan əzəli, əbədi və dəyişməz bağlılığının işarə-simvollarıdır. Lakin bu, dastanın son transformativ səviyyəsi, başqa sözlə, süjetüstü mənzərəsidir. Süjetaltında isə təsəvvüf yox, kosmoloji (ritual-mifoloji) işarə səviyyəsi var. Və bu səviyyə baxımından Kərəmin sadaladığı 3 təsəvvüfi işarə (qəm-firqət-hicran) kosmoloji süjetdə uyğun olaraq 3 qəhrəmanlıq işarəsi, başqa cür desək, qəhrəmanlığın 3 identifikativ əlamətidir. Süjetüstündəki 3 işarənin kosmoloji məntiqlə bağlılığını (mətndə təkrarlanaraq mifik strukturu ortaya qoyması) Kərəmin ardınca Sofinin vəzir tərəfindən eyni numeroloji kodla (3-lük nişanı ilə) sınağa çəkilməsi təsdiqləyir: “Paşanın vəziri Sofini çağırıb, Kərəmin əhvalatını ondan soruşdu. Sofi aldı, görək vəzirə (6 bəndlik şeirlə – S.R.) nə cavab verdi: Hey ağalar, üç dərd məni qocaldır: Zülf dərdi, xal dərdi, bir də tel dərdi. Mən yazığın min gününü bir elər, Nadan dərdi, xoryat dərdi, fel dərdi...” Sonrakı bəndlərdəki 3-lüklər: ...Bağça dərdi, vətən dərdi, el dərdi... ...Süsən dərdi, sünbül dərdi, gül dərdi... ...Paltar dərdi, əba dərdi, şal dərdi... ...Gələn dərdi, keçən dərdi, yol dərdi... ...Əsli dərdi, Kərəm dərdi, dil dərdi...234
Beləliklə, Kərəm paşanın yanında sonuncu haqq aşıqlığı imtahanının birinci mərhələsindən keçir. O, Əslinin Süleyman paşaya yazdığı məktubu vəzirə verir: “Vəzir baxdı ki, Əsli yazıb: “Kərəmə rəhmin gəlsin. O mənə aşiqdi, mən də ona. Atam bizə zülm eləyir”. Vəzir işi belə görəndə paşaya dedi: – Paşam, Kərəm haqq aşığıdı. Biz gərək Əslini keşişdən alıb, ona verək. Keşiş dad-fəryad elədi ki: – Kərəm haqq aşığı-zad deyil. Paşa dedi: Biz onun haqq aşığı olub-olmadığını yoxlarıq”235. Bununla sınaq/identifikasiya başa çatır. İndi bunu kosmoloji strukturu baxımından modelləşdirək: – Kərəmin paşanın yanındakı sorğu-sualı təsəvvüfi səviyyədə onun haqq aşiqliyinin sınaq/imtahanıdır. O, bu sınaqla özünü Haqq aşiqi kimi təsdiqləməlidir. – Bu, kosmoloji səviyyədə Kərəmin qəhrəman olub-olmamasının sınaq/imtahanıdır. O, bu sınaqla özünü qəhrəman kimi təsdiqləməlidir. – İlk sınaq sözlü sınaqdır. Başqa sözlə, Paşa Kərəmin haqq aşığı olub-olmadığını sözlü işarələrlə yoxlayır. Haqq aşıqlığı – Haqdan/Allahdan alınmış bilikdir. Bu biliyi ağıl/idrak vasitəsilə, başqa sözlə, elm oxumaqla öyrənmək mümkün deyildir. Bu, butavermə yolu ilə alınmış ilahi-ezoterik bilgi/elmdir. Onu ancaq haqq aşiqləri bilirlər. Bu cəhətdən paşa Kərəmi ilk növbədə nəzəri biliklər, haqq aşiqliyinin sözlü ezoterik simvolları baxımından sınağa çəkir. – Paşanın Kərəmi sınağa çəkməsi süjetaltında (kosmoloji sxem-süjet səviyyəsində) onun Qəhrəman olub-olmamasının sözlü sınağıdır. Sınağın qəhrəmanlıq kodunu işarələndirən hansı söz/nişanlar əsasında aparılmasını indiki halda bərpa etmək mümkün deyildir. Lakin nağıllardakı eyni motivlərə əsasən demək olar ki, qəhrəman ya 3 tapmacaya cavab verməli, ya üç dəfə əqli sınaqdan keçməlidir. – Paşanın Kərəmi sınaq/imtahana çəkməsi hər iki kod (təsəvvüfi və kosmoloji kodlar) baxımından identifikasiya prosedurudur. Kərəmin kodlar üzrə Haqq aşığı və Qəhrəman/Nişanlı olub-olmamasının imtahanı onun uyğun olaraq Haqq aşığı və Qəhrəman/Nişanlı modelləri üzrə identifikasiyadan – eyniləşdirmə prosedurundan keçirilməsidir. Bu, tanınma aktıdır. Sınağa çəkən öncədən məlum olan model/işarələr əsasında yoxlama keçirir. Bu model/işarələr identifikasiya əlamətləri, yaxud nişanlarıdır. – Dastanda sınağın öncədən məlum olan model/işarələrinin obrazı Əslinin məktubudur. Paşa və vəzir Əslinin məktubunu əsas götürərək, Kərəmin Haqq aşığı (kosmoloji kodla: Qəhrəman/Nişanlı) olduğunu qəbul edirlər. Kərəmin bütün fəaliyyətinin əsasında Əsliyə qovuşmaq durur. Kərəm – kişi başlanğıcını, Əsli – qadın başlanğıcını təmsil edir. Onların qovuşması identikliyin ortaya çıxması ilə mümkündür. Bir tərəfin identikliyini (tanınma əlamətlərini) o biri tərəf təsdiq etməlidir. Əslinin məktubu ilə Kərəmin təsəvvüfi kodla Haqq aşiqliyi, kosmoloji kodla Qəhrəman/Nişanlı olması təsdiq olunur. Bununla da paşanın keçirdiyi sınaq/identifikasiya başa çatır. § 12.46. Bağda eyni paltarlı qızlarla birinci identifikasiya Keşişin etirazından sonra Süleyman paşa Kərəmin haqq aşığı olub-olmamasını təkrar yoxlamaq qərarına gəlir. Lakin o bu dəfə öz bacısını çağırır: “Paşanın Hüsniyə adlı çox ağıllı bir bacısı var idi. Çağırıb əhvalatı ona söylədi. Hüsniyə dedi: – Mən bu saat onu yoxlaram. Hüsniyə xanım bir dəstə qızın hamısına bir cürə paltar geyindirb, yaz bağçasına gətirdi. Əslini də bu qızların içərisinə salıb, Kərəmdən soruşdu: – De görüm, Əsli bu saat hardadı? Kərəmə məlum (əyan – S.R.) oldu ki, Əsli bağdadı, özü də qızlardan xeyli aralı, məlul-məhzun dayanıb. Aldı, görək Hüsniyə xanıma (4 bəndlik şeirlə – S.R.) nə cavab verdi:
Gəzər zavallı-zavallı, Qarşımızda ala gözün Süzər zavallı-zavallı”236 Beləliklə: – Kərəm bu epizodda növbəti dəfə qızlarla identifikasiya sınağına çəkilir. Lakin bu sınaq əvvəlkilərdən iki əsas cəhətinə görə fərqlənir. Birincisi, bütün əvvəlki sınaqlarda Keşiş başqa qızları tilsimləyərək, ya onlardan birini, ya da hamısını Əsliyə bənzədirdi. Kərəm identifikasiya məqsədli xəbərləşmə ritualı keçirərək Əslinin onların içərisində olmadığını tapırdı. Bu dəfə isə qızlarla sınağı Keşiş deyil, paşanın bacısı Hüsniyə xanım keçirir. İkincisi, bütün əvvəlki sınaqlardan fərqli olaraq, Əsli bu dəfə qızların içərisindədir. Bu, sınaq/identifikasiyanın son instansiyada – mərkəzi məkanda aparıldığını göstərir. – Sınaq/identifikasiya əvvəlki hallarda olduğu kimi, bağ(ça)da keçirilir. Bağ(ça) keçid məkanıdır. Bu halda identifikasiyanın bağda keçirilməsi Kərəmin hələ də mərkəzi nöqtəyə doğru pillə-pillə irəlilədiyini göstərir. Mərkəzdə (finişdə) Əsli durur. Kərəm hər pilləni keçdikcə Əsliyə yaxınlaşır. Xaosda irəliləmə Əsliyə çatdıqda yol tamamlanacaq. – Kərəmin eyni paltar geymiş qızlarla sınağa çəkilməsi də onun sınağının keçid mexanizmi olduğunu təsdiqləyir. Qeyd olunduğu kimi, Paltar/Don/Köynək keçid mexanizmidir. – Özü siyasi hakimiyyətin zirvəsində duran Süleyman paşanın sınağı keçirməyi daha mötəbər instansiya kimi öz bacısı Hüsniyə xanıma tapşırması bu obrazın Qəhrəmanı kosmoloji sxem-süjetdə ölüb-dirilmə prosedurundan keçirən Yer Ana obrazının paradiqması olduğunu göstərir. Əvvəldə qeyd olunduğu kimi, Qəhrəmanın inisiasiyası ölərək-doğulma formulunu nəzərdə tutur. Bu formul Yer Ana olmadan həyata keçirilə bilməz: Qəhrəman köhnə bədənində ölür, yeni bədəndə doğulur. Onu doğan Yer anadır. Bu cəhətdən sınağın ən mühüm və həlledici mərhələsinin qadın obrazı (Yer Ana arxetipi) ilə bağlı olması kosmoloji sxemdən gəlir. Beləliklə, Hüsniyyə xanımın keçirdiyi birinci sınaq/identifikasiya Kərəmin Əslini tapması ilə başa çatır. Kərəm bununla növbəti pilləyə qədəm qoyur. § 12.47. Bağda altı üzü bükülü qızla ikinci identifikasiya İkinci sınaq/identifikasiya yenə bağda, yenə qızlarla və yenə Hüsniyə xanım tərəfindən keçirilir: “Hüsniyə xanım dedi: – Əslinin harada olduğunu bildin. İndi sənin gözlərini bağlayacağam, altı qız gətirib qabağından keçirəcəyəm. Hamısı bir boyda, bir libasda, üzləri də örtülü. Əgər onları tanısan, doğrudan da haqq aşığısan”237. Kərəm qızların hamısını adları ilə tanıyır və bununla da sınaq/identifikasiyadan uğurla keçir. Beləliklə: – Kərəmin eyni məkanda yenə də qızlarla sınağa çəkilməsi Əsliyə qovuşmanın növbəti keçid mexanizmlərindən biridir. Çünki dastandakı bütün epik-mənəvi məkanın bir qütbünü Kərəm (kişi başlanğıcı), o biri qütbünü Əsli (qadın başlanğıcı) təşkil edir. Kərəmin Əsli ilə nişanlanması onların (qütblərin) tale sxemində birləşməsidir. Keşiş Əslini qaçırmaqla bu qütbləri maksimuma qədər ayırır. Xaosun mərkəzi Keşişin qaça biləcəyi məkanın son duracağıdır. Kərəmin yolunu yada salsaq, görərik ki, bu yol mərhələlərin ritmik təkrarından təşkil olunur. Hər mərhələ Kərəmin qızlarla qarşılaşması ilə tamamlanır. Bu, artıq sonuncu mərhələ/ritmdir. Kərəm xaos/qürbətdədir. İndi kişi qütbü (Kərəm) ilə qadın qütbü (Əsli) artıq üz-üzə, təmas halındadır. Bu halda Kərəmin qızlarla identifikasiyası onun qadın qütbündə hərəkətidir. O, artıq qadın qütb/məkanındadır. Kərəmin bu qütb/məkandakı hərəkəti iki paradiqmada müşahidə olunur: a) Yer Ananın məkan/qütb/bədənində hərəkət; b) Əslinin məkan/qütb/bədənində hərəkət. – Qızların sayının altı olması Azərbaycan dastançılıq ənənəsi üçün arxaik struktur hadisəsidir. 6 rəqəminə “Dədə Qorqud”da rast gəlirik: Dastanın birinci boyunda Salur Qazan əsirlikdə olarkən özü haqqında 6 nəğmə – soylama söyləyir. «6» burada ritual davranışın ritm vahididir. 3-cü nəğmədəki «6» semantemi bunu təsdiq edir: Altun aşıq oynar Sancıdanın bəgləri. Altı qatla Oğuz vardı, alımadı. Ol qələyi altı baş ərlə mən Qazan vardım238. Əvvəlki tədqiqatımızda göstərdiyimiz kimi, burada «6-lıq»lar bütün hallarda ritualla bağlıdır: 6 soylama – əsirlikdə olan Qazanın kafirlərlə sözlə döyüşünün (onlara magik sözlə ritual hücumunun) ritmik struktur vahidi; 6 qat//dəfə – Oğuzun (Oğuz xan//Oğuz eli) qalaya hücum ritminin hərbi struktur vahidi; 6 baş ər – Qazanın hücum edən dəstəsinin daxili strukturunun ölçü-tamlıq vahidi239. İndi Kərəm/Qazan paralelindəki uyğunluqlara diqqət edək: a) Qazan əsirlikdə 6 soylama/nəğmə söylədiyi kimi, Kərəm də 6 qızın hər birinin adına bir bənd nəğmə deyir. b) Qazanın əsirliyi kosmoloji kodla onun Xaosda olması demək olduğu kimi, Kərəm də eyni kod üzrə Xaosdadır. c) Qazan obrazının invariantı olan Oğuz almaq istədiyi qalaya 6 dəfə hücum edir. Bu, 6 ritmli/pilləli hərəkətdir. Kərəm də fəth etmək istədiyi Qız (Əsli) qalasına 6 ritmli/pilləli magik söz hücumu edir. Göründüyü kimi, qızların sayının 6 olması arxaik ritual işarəsidir. – Kərəmin qızların adlarını tapması Şaman/Qəhrəmanın biliyinin nominativ səviyyədə imtahanıdır: o, bu imtahanla xaos materiyasını struktur elementləri səviyyəsində tanıdığını sübut edir. – Paltar/Donun adlama/keçid mexanizmi olduğunu yada saldıqda 6 qızın eyni paltarda olması Kərəmin bu sınağının 6 ritmli (6 pilləli) keçid mexanizmi olduğunu göstərir. – Qızların üzünün örtülü, eyni zamanda Kərəmin gözlərinin bağlı olması yenə də keçid mexanizmindən soraq verir. Üzün örtülməsi ölüb-dirilmə ilə statusdəyişmə, gözlərin bağlanması yenə də ölüb-dirilmə ilə statusdəyişmədir. Beləliklə, Hüsniyyə xanımın keçirdiyi ikinci sınaq/identifikasiya da Kərəmin Əslini tapması ilə başa çatır. Kərəm bununla üçüncü pilləyə qədəm qoyur. “3” ritm vahididir. “Atalar üçdən deyib”: Hüsniyə xanım da Kərəmi üçüncü dəfə sınağa çəkir.
“Hüsniyə xanım dedi: – Afərin! Sən doğrudan da haqq aşığı imişsən. İndi qızın üzündə olan nişanları de, səndən əl çəkim. Aldı Kərəm, görək Əslinin üzündə olan xallara (5 bəndlik şeirlə – S.R.) necə qiymət verdi: Ay həzərat, bilin, Əsli xanımın Üzündə xalları nazınan gəlir. Bir xalı əlifdi, bir xalı beydi, Bir xalı dəftərə yazınan gəlir...”240 Beləliklə: – Bu sınaq etnokosmik identifikasiyadır: Kərəm Əslinin üzündəki xalların sirlərini tapmalıdır.
O üzdəki nöqtəyə bənzəyən tək xal Bütün varlığı əhatə edən dairənin mərkəzi, düz ortasıdır. İki dünya dairəsinin xətti ondan meydana gəldi, Adəmin mənlik və könül dairəsi də ondan meydana gəldi...241 Göründüyü kimi, üzdəki xal yaradılışı simvollaşdıran nöqtədir; varlığın mərkəzidir; bütün varlığın mənası on(d)a konsentrasiya olunur; iki dünya (mülk və mələkut // maddi və mənəvi) ondan yaranır; öz varlığında yaradılışı modelləşdirən Adəm/İnsan/Mikrokosm özü bu xal/nöqtədən yaranır. Beləliklə, xal yaradıcı başlanğıcı simvollaşdıran işarə, ilahi sirr rəmzidir.
– Əslinin üzündəki xallar kosmoloji kodla da nişan/işarədir. Bunlar Əslinin etnokosmik identifikasiya nişanlarıdır. İslamda qadın üzü naməhrəmə haramdır. Kərəm Əslinin ilahi nişanlısıdır. Bu halda həmin intim tanınma nişanları Kərəmə qabaqcadan məlum olmalıdır. Demək, Kərəm həqiqi nişanlıdırsa, bu halda Yer Ana/Hüsniyə xanımın keçirdiyi üçüncü sınaqda xalları tanımalı və özünün Həqiqi Nişanlı olduğunu təsdiq etməlidir. – Süjetüstündə Əslinin üzündə 15 xal var. Xalların sayının 15 olmasını dastanın İstanbul variantının birinci bəndi aydın şəkildə təsdiq edir: Əslimin yüzündə on beş xalı var: Bir xalı dünya malına yetişir, Bir xalı məğribə pəncə salmışdır, Bir xalı cahanda lala yetişir.242 – Xallar təsəvvüfi kodla – Əslinin üzündə, kosmoloji kodla – bədənindədir. Bu halda Kərəm Haqq aşığı olduğunu sübut etmək üçün Əslinin üzündə xallarla yazılmış yazını oxumalı (sirri açmalı), Qəhrəman/Nişanlı olduğunu sübut etmək üçünsə həmin xalların Əslinin bədəninin harasında (hansı üzvlərində) olduğunu deməlidir. – 15 xal təsəvvüfi kodla (təsəvvüfçü alim Fəxrəddin Salimin dediyi kimi) on dörd məsumə və bir Allah deməkdir: 12 imam + Məhəmməd peyğəmbər (s.a.a.s.) + Həzrəti Fatimə + Allah (c.c.) = 15 xal/sirr/işarə. Təsəvvüfi düşüncəyə görə, insanın üzü bütün yaradılışın mənasını və mahiyyətini ifadə edir. Hürufilərə görə, insanın üzündə “Allah” sözü yazılmışdır. Başqa sözlə, varlığın bütün mahiyyəti insanın üzündə proyeksiyalanır. Bu baxımdan, Əslinin üzündəki xal/yazı ezoterik bilgidir. Onu hər kəs oxuya bilməz. Haqq aşiqləri ezoterik bilgilər verilmiş varlıqlardır. Kərəm də ona ezoterik bilgi kərəm olunmuş Haqq aşığıdır. O, bu yazını oxuya bilməlidir. – 15 xal kosmoloji kodla Əslinin on beş bədən üzvündə olan xal/nişandır. Bu xallar nişanlama proseduruna aid intim identifikasiya/tanınma işarələridir. Bəlkə də, Qəhrəman/Kərəm öz sevgilisini (Beyrək paradiqmasında) intim nişanlarla işarələdiyi (üç öpüb, bir dişlədiyi) kimi, eləcə də qızın 15 bədən üzvünə xal/işarə qoymuşdur. Bu – nişan sirri, identifikativ sirdir. Xallarin yerini (sirrini) yalnız nişanlılar (Oğlan/Kərəm və Qız/Əsli) bilir. Əgər Kərəm həqiqi Nişanlı/Qəhrəmandırsa, onda bunu Yer Ana/Hüsniyə xanıma sübut etnəlidir. – Kərəm Hüsniyə xanımın qız modeli üzrə apardığı üçüncü haqq aşıqlığı sınağını da uğurla başa vurur. O, təsəvvüfi kodla – Haqq aşığı, kosmoloji kodla – Nişanlı/Qəhrəman olduğunu sübut edir. Bununla da qızlarla üç pilləli sınaq/identifikasiya başa çatır. İrəlidə sonuncu – yekun sınaq var. § 12.49. Son identifikasiya: Yer Ananın yanında ölüb-dirilmə Kərəm Hüsniyə xanımın qız modeli əsasında təşkil etdiyi üç sınaq/identifikasiyanın hər birində Əslini tanıyır. Hüsniyə xanım onun Haqq aşığı olduğuna inanır. Bunu bütün cəmiyyətin qəbul etməsi üçün o, Kərəmi qəbristanda sonuncu sınağa çəkir. Kərəmə deyir ki, “bu gün səhər burada bir qərib ölüb. Yuyublar, kəfənləyiblər, qalıb basdırmağı. Gedək ona bir namaz qıl, torpağa tapşıraq, sonra sənin toyunu eləyək. Kərəm dedi: – Baş üstə. Hüsniyə xanım fərraşlara əmr elədi ki, Kərəmi qəbristana aparsınlar. Elə ki Kərəmi apardılar, Hüsniyə xanın paşaya dedi: – Ölüb eləyən yoxdu. Bu mənim axırıncı sınağımdı. Bir diri adamı kəfənə tutdurub, tabuta qoydurmuşam. Durun, siz də gedək. Əgər bu bilsə ki, kəfəndəki ölü deyil, tay haqq aşığı olmağına heç kəsin sözü ola bilməz. Hamı Hüsniyə xanımın bu tədbirinə afərin deyib ayağa qalxdılar, qəbristana tərəf yola düşdülər. Elə ki gəlib çatdılar, Kərəm cənazəyə baxıb soruşdu: – Deyirsiz ki, mən namaz qılmalıyam. Ancaq bilmirəm, ölü namazı qılım, ya diri namazı. Paşa qəsdən özünü qəzəbli göstərib dedi: – Bu nə sözdü? Kərəm dedi: – Bu o deyən sözdü ki, kəfəndəki hələ ölməyib, diridi. Hüsniyə xanım yerindən dik qalxıb dedi: – Afərin sənə, aşıq! Daha mənim sənə sözüm yoxdu. Sən, doğrudan da, haqq aşığı imişsən. Qoy hamı bilsin ki, kəfəndəki, doğrudan da, ölü deyil, diridi”243. İndi isə şərti olaraq “Qəbristanda son identifikasiya” adlandıra biləcəyimiz bu motivi kosmoloji sxem/süjet baxımından “oxuyaq”. Beləliklə: – Qəbristanda sınaq Kərəmin Xaosda məruz qaldığı son identifikasiyadır. – İdentifikasiyanın obyektinə görə süjetüstü və süjetaltı planlar fərqlənir: süjetüstünə görə – Kərəm tanımalı, süjetaltına görə – özü tanınmalıdır. – Süjetüstündə Kərəm tabutdakı adamın ölü, yaxud diri olduğunu tanımalı/bilməlidir. Bununla Kərəmin Haqq aşığı statusu qəbul olunacaqdır. – Süjetaltında Qəhrəman heç bir sınaq/identifikasiyadan keçmir. Bu, Yer Ananın yanında öz köhnə statusunda ölərək, yeni statusda dirilmə ritualıdır. – Süjetüstündə Qəhrəmanın köhnə bədənində ölüb, yeni bədəndə dirilməsinin sxematik izləri açıq-aşkar şəkildə qalıb. Hüsniyə xanımın Kərəmə dediyi “Bu gün səhər burada bir qərib ölüb. Yuyublar, kəfənləyiblər, qalıb basdırmağı. Gedək ona bir namaz qıl, torpağa tapşıraq, sonra sənin toyunu eləyək” cümləsi kosmoloji planda qəbristanda icra olunan ritualın funksional sxem/strukturunu ortaya qoyur:
– Kosmoloji sxemə görə, öz oğurlanmış/qaçırılmış nişanlısının, yaxud ümumiyyətlə xaoslu nişanlısının ardınca Yeraltı dünyaya gələn qəhrəman burada Yer Ananın yanında ölməli244 və Yer Ana onu yenidən doğmalıdır. Kərəmin süjetüstündə Haqq aşıqlığı sınağının ən son mərhələsini Hüsniyə xanımın rəhbərliyi/patronluğu altında keçməsi paşanın bacısının Yer Ana arxetipinin dastandakı paradiqması olduğunu bir daha təsdiqləyir. – Kosmoloji süjetdə Qəhrəman/Nişanlının ölərək yenidən dirilməsi ritualı süjetüstündə Kərəmin diri ölünü tanıması motivinə transformasiya olunmuşdur. – İdentifikasiyanın qəbristanda icra olunması bu ritualın bütün hallarda ölüb-dirilmə aktı olduğunu ortaya qoyur. – Tabutdakı adamın “ölüb-dirilməsi” də qəbristanda icra olunan bu ritualın ölüb-dirilmə aktı olduğunu ortaya qoyur. – Tabutdakı subyektin ritual taleyi bütün inisiasiya rituallarının üçmərhələli dəyişməz strukturunu çox sadə şəkildə bir daha ortaya qoyur:
Bu, Qəhrəman/Nişanlının kosmoloji süjetdə Yer Ananın yanında keçdiyi ritualın funksional struktur sxemidir: diri-ölü-diri. – Qəhrəman/Nişanlının “ölüb-dirilməsi” sxeminin “ölüb-doğulma” olduğunu süjetüstündə Kərəmin Haqq aşığı olmasını son olaraq Hüsniyə xanımın elan etməsi təsdiq edir. Hüsniyə xanım hamıya elan edir ki, Kərəm Haqq aşığıdır. Bu, Kərəmin təsəvvüfi kodla Haqq aşığı adlandırılması, kosmoloji kodla Nişanlı/Qəhrəman adlandırılmasıdır. – Adlandırma kosmoloji düşüncədə birbaşa doğuluş/yaradılışla bağlıdır. Mifologiyada bir element doğulmasa, adlana bilməz. Bir elementə ad verilirsə, demək, o doğulmuşdur. – Beləliklə, Kərəmin Hüsniyə xanım tərəfindən Haqq aşığı adlandırılması kosmoloji kodla doğulmadır: inisiasiya ritualında yeraltına enən Qəhrəman öz köhnə statusunda ölür və Yer Ana onu Nişanlı/Qəhrəman statusunda doğur. – Toy elan olunması hər iki kod (təsəvvüfi və kosmoloji) üzrə sınağın başa çatması, tamamlanması deməkdir. – Göründüyü kimi, Kərəm Xaosun mərkəz-nüvəsində üç mərhələli sınaq/imtahandan keçir: Paşanın yanında birpilləli birinci mərhələ, Hüsniyə xanımın qızlarla icra etdiyi üçpilləli ikinci mərhələ və qəbristandakı birpilləli üçüncü mərhələ. – İndi Qəhrəman/Nişanlı öz nişanlısı ilə birlikdə Kosmosa dönməlidir.
Yüklə 2,14 Mb. Dostları ilə paylaş:
|