Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

§ 12.24. Körpü ilə xəbərləşmə-alqış

Yüklə 2,14 Mb.

səhifə	12/27
tarix	27.12.2017
ölçüsü	2,14 Mb.
	#36091

1 ... 8 9 10 11 12 13 14 15 ... 27

§ 12.24. Körpü ilə xəbərləşmə-alqış

Kərəm çayı keçmək üçün onun üstündəki körpüdən də keçid/yol almalıdır: “Sazı döşünə basdı, üz tutdu körpüyə, aldı, görək (3 bəndlik şeirlə – S.R.) nə dedi:

Yolum gəldi sənə çıxdı,

Körpü, Əslimi gördünmü?

Seyrağıblar məni yıxdı,

Körpü, Əslimi gördünmü?”^¹⁷⁶

Süjetüstü formasına görə passiv (birtərəfli) xəbərləşmə olan bu dialoqda Kərəm iki məqsəd güdür: Körpüdən həm keçid/yol (1), həm də Əsli haqqında iz almaq (2). Epik-kosmoloji məntiqə görə, Keşiş Körpünü də tilsimləyib və Körpü yol vermək istəmir. Kərəm ona görə də Körpünün daşının qara qayadan olmasına, yaşının qədimliyinə alqış/tərif deyir.
§ 12.25. Ceyranla xəbərləşmə
Kərəm körpüdən keçib getmək istəyəndə birdən qabaqlarına bir Ceyran çıxır. Kərəm sazı sinəsinə basıb oxuyaraq Ceyrandan Əslini xəbər alır. Ceyran ona cavab verir. Beləcə bunların arasında 8 bəndlik dialoq-xəbərləşmə (sual-cavab) olur:

“Kərəm...:

Səndən xəbər alım, ay gözəl ceyran,

Əsli, keşiş buralardan keçdimi?

Minib eşq səməndin, olmuşam rəvan,

Çoban körpüsündən bir su içdimi?

Kərəm belə deyəndə ceyran dilə gəlib, görək Kərəmə nə cavab verdi:
Sənə xəbər verim, ay cavan oğlan,

Əsli anasilə düşdülər yola,

Bir səhər vaxtında gördüm ki, burdan

Yanında atası keçdilər sola...”^¹⁷⁷

Maraqlıdır ki, dialoq tərəfləri baxımından bütün “İnsan-İnsan olmayan” xəbərləşmələr şeirlə olur. Ancaq bu dəfə Kərəmlə Ceyran həm də adi dillə danışırlar: “Kərəm Əsli xanı ceyrandan dillə də xəbər aldı. Ceyran dedi:

– Sənin axtardığın keşiş Ərzruma tərəf getdi”^¹⁷⁸.

Bu fərq haradan yaranır? Bizcə, bunun səbəbi Ceyranın Kərəm tərəfindən dialoqa cəlb olunan bütün başqa Qeyri-İnsan ünsürlərdən statusuna görə fərqlənməsidir. Yada salaq ki, etnokosmik düşüncədə Kişi (başlanğıcı) ilə Qadın (başlanğıcı) arasında mediasiya edən – xəbər aparıb gətirən, rabitə, əlaqə yaradan heyvanlar var. Bunlar funksiyasına görə mediatorlardır. “Dədə Qoprqud”da keyik Beyrəyi Banuçiçəyin çadırına gətirir. “Əsli-Kərəm”də Kərəmin tərlanı uçaraq onu Əslinin bağçasına gətirir. Belə hesab edirik ki, körpünün yanında Kərəmin qabağına çıxan Ceyran kosmoloji sxem-süjetdə həmin mediatorlardan biridir. Başqa sözlə, Əsli bu ceyran vasitəsilə Kərəmə hara aparıldığı barəsində xəbər yollayıb.

§ 12.26. Xaoslu insanlarla xəbərləşmə
Kərəm yoluna davam edir. Bir obaya çatır. Oba sakinlərinin davranışı qeyri-kosmik davranış olub, şamanların xaos/yeraltı dünyada rast gəldikləri insanların davranışlarını xatırladır: “Buranın adamları yaman qonaq sevməyən adamlar idilər. Kərəmgil burada bir qədər dolandılar. Bunlara heç kim yaxın gəlmədi. Kərəm baxdı ki, elə adamlar o tərəfə, bu tərəfə keçir, amma heç kim onların halını soruşmur. Kərəmin ürəyi qubarlandı, sazını dərdli sinəsinə mindirdi, zilini zil, bəmini bəm elədi, aldı, görək (4 bəndlik şeirlə – S.R.) nə dedi:
Qürbət eldə qərib-qərib ağlaram,

Müşkül halım bildirən yox, bilən yox!

Gecə-gündüz fəğan qılıb yanaram,

Ağladan yox, güldürən yox, gülən yox!...”^¹⁷⁹

Süjetüstündə bu məkan, göründüyü kimi, “Qürbət el” adlandırılır: Kərəm bu məkanda yad varlıq – qəribdir. Mətnin süjetüstü planında epik-təsəvvüfi işarə olan “qürbət” semanteminin süjetaltı ekvivalenti “xaos” arxetipidir. Bu halda “qərib” obrazının da xaos məkanı baxımından ekvivalenti “qeyri-xaoslu” (“kosmoslu”) deməkdir. Beləliklə, Kərəm süjetüstündə qürbətdə olan qərib, süjetaltında xaosda olan “qeyri-xaoslu”/”kosmoslu”dur. Heç təsadüfi deyidir ki, mətndə qürbət adamlarının qəribə davranışları şamanların yeraltı dünyada rast gəldikləri bir sıra məkanların sakinlərinin davranışlarına uyğundur. M.Eliade belə hallardan biri haqqında yazır ki, ölmüş insanın ruhunu o biri dünyaya müşayiət edən şamanın yolu əvvəlcə rahat olur, lakin ölülərin ölkəsinə yaxınlaşdıqca çətinliklər artır. Yolu böyük bir çay kəsir və bu zaman yaxşı şaman olmaq lazımdır ki, bütün ləvazimatları o biri sahilə keçirə biləsən. Bir az getdikdən sonra insan fəaliyyətinin izləri görünür: ayaq izləri, kül, ağac talaşaları. Bu o deməkdir ki, ölülərin kəndi yaxınlıqdadır. Doğrudan da, artıq itlərin hürüşməsi eşidilir, yurdlardan çıxan tüstü görünür, ilk marallara rast gəlinir. Onlar Yeraltına gəliblər. Ölülər dərhal toplaşır və şamandan onun və yeni gələn ölünün adını soruşurlar. Şaman ehtiyatlılıq edib özünün əsl adını gizlədir.. O ruh kütləsinin içində özü ilə gətirdiyi təzə ruhun qohumlarını axtarır ki, onu onlara həvalə etsin^¹⁸⁰.

Bu halda Kərəm də belə bir məkana gəlib çıxmışdır və bu zaman onun qürbət şəhərin adamlarının biganə hərəkətlərindən qubarlanaraq oxuduğu şeir süjetüstü formasına görə passiv (birtərəfli) xəbərləşmədir.

Mətnin bu hissəsində Kərəmin kosmoloji süjet baxımından xaosda olduğunu göstərən başqa bir səciyyəvi element də vardır. Belə ki, orada bir müddətdən sonra bir qoca kişi öz təşəbbüsü ilə bunlarla ünsiyyət qurur. Məlum olur ki, bu insan həmin şəhərdən deyil. Bunu, əlbəttə, yeraltı dünyaya enən şamanların bəzən burada özləri kimi diri insanlara – maskalanmış şamanlara rast gəlməsi kimi şamanlıq təcrübəsindən məlum olan motiv kimi izah etmək daha ağlabatandır.
§ 12.27. Tək durna ilə xəbərləşmə
Şəhərdən çıxıb yola düzələn Kərəm göy üzündə tənha bir durnaya rast gəlir: “Kərəm Sofini saxlayıb, görək (3 bəndlik şeirlə – S.R.) durnaya nə dedi:

Göy üzündə süzüb gedən tək durna,

Qəmli-qəmli ötmə, könül şad deyil.

Sən də mənim təki yardan ayrıldın,

Qəmli-qəmli ötmə, könül şad deyil”^¹⁸¹.
Durna mediativ funksiya daşıyır. Onlara rast gələn Kərəm sevgilisinə, yaxud evlərinə xəbər yollayır. Şeirin məzmunu göstərir ki, Kərəm durnadan xəbər soruşmur, özü Əsliyə xəbər yollayır. Bu cəhətdən tənha durna ilə dialoq süjetüstü formasına görə passiv (birtərəfli) xəbərləşmədir. Digər tərəfdən, ehtimal etmək olar ki, süjetüstündə Kərəmin dili ilə öz yarını itirdiyi üçün tənha hesab edilən Durna süjetaltında (kosmoloji sxem-süjetdə) Əslinin Kərəmdən bir xəbər bilmək üçün yolladığı mediator-əlaqəçidir.
§ 12.28. Bulaq başında qızlarla xəbərləşmə: etnokosmik identifikasiya
Kərəm “bir gün yol getdikdən sonra bir bulaq başında bir dəstə gəlin-qıza tuş oldu. Əsliyə bənzər bir qız görüb, sazını alıb sinəsinə, görək nə deyəcək. Aldı Kərəm:
Su başında duran gəlinlər, qızlar,

Allı gəlin, xan Əslimə bənzərsən.

Doğrusun söylərlər haqqı sevənlər,

Xallı gəlin, xan Əslimə bənzərsən.
Kərəm belə deyəndə haman qız qulac saçlarını sinə sazı eləyib, görək Kərəmə nə cavab verdi. Aldı qız:

Aşıb, aşıb qarlı dağlar gəlibsən,

Var get burdan, sənin yarın deyiləm.

İtirdin ağlını, düşdün çöllərə,

Var get burdan, sənin yarın deyiləm...”^¹⁸².
Təhlil göstərir ki:

– Kərəmin qızla dialoqu süjetüstü formasına görə aktiv (ikitərəfli) xəbərləşmədir.

– Məqsəd etnokosmik identifikasiyadır: Kərəm qızın Əsli olub-olmadığını bilmək istəyir. İdentifikasiya qızın etnokosmik əlamətləri (“Əslitək yanağında xalı”; “İncədən incə beli”; “Dəhanında baldan şirin dili”) ilə Əslinin Kərəmə məlum olan etnokosmik kimlik əlamətləri arasında eyniləşdirmə-tutuşdurma proseduru aparmaqla həyata keçirilir.

– Bərpa etdiyimiz kosmoloji sxem-süjetin böyümə məntiqinə görə qızlarla etnokosmik identifikasiya-xəbərləşmə, bir qayda olaraq, keçid məkanlarında aparılır. Kosmoloji sxem-məntiq bu dəfə də özünü göstərir. Ritualın icra olunduğu məkanın keçid/aralıq məkanı olmasının süjetüstündə iki izi/işarəsi qalmışdır:

Birincisi, Kərəmin qızlara bulaq üstündə rast gəlməsi. Kosmoloji xronotopda bulaq dünyalar arasında keçid məkan-mexanizmidir.

İkincisi, Kərəm şeirdə qıza üç dəfə “allı qız”, yəni “qırmızı paltarlı qız” deyə müraciət edir. Qırmızı keçid/aralıq fazasının rəngidir.

– Beləliklə, Əslini qaçıran Keşiş Kərəmi azdırmaq üçün Xaosun dərin qatlarına/məkanlarına çəkilir. O, bir qat/məkandan digər qat/məkana keçid fazalarında Kərəmə daim tələ qurur. Bu tələ tilsimlənərək Əsliyə oxşadılmış qızlardır. Həmin qızlar epik funksiyaları baxımından “yalançı (yanlış) nişanlı”lardır. Kərəm etnokosmik identifikasiya ritualı keçirərək, tilsimi qırır, yalanın üstünü açır. O, bununla Xaosun növbəti qat/məkanına keçid əldə edir.

§ 12.29. Dağlarla xəbərləşmə: identifikasiya və keçid alma
Keşiş Əslini Osmanlı torpağına, Qeysəriyyə şəhərinə gətirərək gizlədir. Kərəm Keşişin dalınca yoluna davam edir: “Kərəm Sofiynən neçə gün, neçə gecə yol gəlib, bir qarlı dağın ətəyinə çatdılar. Bu dağlar Gəncə dağlarına yaman oxşayırdı. Kərəmin ürəyi coşa gəldi, aldı, görək (3 bəndlik şeirlə – S.R.) nə dedi:
Qarşı duran qarlı dağlar,

Dağlar bizim dağlarmıola?!

Ağ birçəkli qoca anam

Oğul deyib ağlarmıola!^¹⁸³
Dağların Gəncə dağlarına oxşaması və Kərəmi çaşdırması (“Dağlar bizim dağlarmıola?!”) onun dağlara sazla-sözlə müraciətini etnokosmik identifikasiya xarakterli dialoq-xəbərləşmə hesab etməyə əsas verir. Keşiş Kərəmi yolundan azdırmaq/döndərmək üçün qızı tilsimləyərək Əsliyə bənzətdiyi kimi, dağları da tilsimləyərək Gəncə dağlarına bənzətmişdir. Dağın növbəti epizodda Kərəmə yol vermək istəməməsi onun tilsimləndiyini göstərir: “Söz tamam oldu. Elə bunlar getmək istəyirdilər ki, birdən hava pozuldu, hər yeri duman-çiskin bürüdü. Şiddətli qar yağdı”^¹⁸⁴.

Sofi Kərəmə geri qayıtmağı təklif edir. Sofinin süjetüstündə təhlükəsizlik baxımından verdiyi bu məsləhət süjetaltında (kosmoloji sxemdə) xaosun məqsədini ifadə edir. Bütün bu tilsimlənmiş məkan, xaotik ünsürlərin (Duman, Çiskin, Qar) Kərəmlə mübarizəsi onu geri qaytarmaq üçündür. Kərəm bu vaxt sazını çıxarıb 3 bəndlik şeir oxuyur. Xaotik güclərin fiziki təzyiqinə Kərəmin saz-sözlə (musiqi və şeirlə) cavab verməsi kosmoloji süjetdə onun bir şaman/qəhrəman kimi xaotik qüvvələrə qarşı magik-mistik ritual icra etməsi, bu qüvvələrlə magik söz və musiqi ilə döyüşməsi deməkdir. Bunu sonrakı epizodlar da təsdiq edir.

Tilsimlənmiş məkanda xaotik qüvvələr Kərəmə üstün gəlirlər: “Hava açılmadı. Daha da pisləşdi. Yolu itirdilər”^¹⁸⁵.

Kərəm bu dəfə Dağdan yol/keçid almaq üçün ona (5 bəndlik şeirlə – S.R.) yalvarır:

“...Dağlar, himmət edin, burda qalmayım,

Qalırsam da, qürbət eldə ölməyim,

Qarı düşmənlərə möhtac olmayım,

Aman fələk, mənim halım yaman hey!...”^¹⁸⁶

Kərəmin yalvarması təsir etmir, Dağ daha da qəzəblənir: “Kərəm sözünü qurtaran kimi şaqqıltı, gurultu qopdu, ildırım şığıdı”^¹⁸⁷.

Lakin Kərəm inadından dönmür: şaman-qəhrəman heç nədən qorxmadan qamlama/ovsunlamanı davam etdirir: “Kərəm sazı sinəsinə basıb (3 bəndlik şeirlə – S.R.) dedi:

Aman fələk, budu sənnən diləyim,

Qoyma məni yarı yolda qış günü.

Kərəm eylə, bircə yapış əlimnən,

Yetir muradına sən bu düşkünü...”^¹⁸⁸

Nəhayət, söz qurtaran kimi bir nurani kişi zahir olur. Kərəmlə Sofi gözlərini yumur və nurani kişi onları gözüyumulu vəziyyətdə bir səfalı yerə götürür. Beləcə, onlar xilas olurlar.

Bu “nurani kişi” məhəbbət dastanlarının mistik personajıdır. O, haqq aşiqlərinin hamisidir. Nurani kişi qəhrəmanlara buta verir, dar ayaqda onları ölümdən xilas edir. Kərəm süjetüstündə haqq aşiqidir. Onun da bütün buta qəhrəmanları kimi belə bir hamisi var. Bu obraza biz “Dədə Qorqud”da, Nizami Gəncəvidə “Xızır” (peyğəmbər) adı ilə rast gəlirik. Onların mətnlərdə qəhrəmanları xilas etmək üsulu funksional situasiyalarla şərtlənən müəyyən fərqlərlə eynidir. Lakin süjetaltında bu “nurani kişi” dağ ruhu/dağ əyəsidir.

Beləliklə, kosmoloji sxem-süjet belədir:

– Keşiş Kərəmi hər mənada azdırmaq üçün Dağı tilsimləyərək, Gəncə dağlarına oxşadır;

– Kərəm etnokosmik identifikasiya xarakterli dialoq-xəbərləşmə ritualı keçirərək bu dağların Gəncə dağları olmadığını müəyyənləşdirir (tanıyır);

– Tilsimlənmiş Dağın əyəsi bundan qəzəblənərək Kərəmin yolunu duman, çiskin, qar, ildırımla kəsir;

– Kərəm alqış, tərif, yalvarış, ovsun və s. kimi magik-mərasimi formullardan istifadə edərək Dağ ruhunu rəhmə gətirir və o, Kərəmə yol/keçid verir.
§ 12.30. Ceyranla xəbərləşmə
Kərəm bu səfalı məkanda görür ki, “ovçular iki quzulu bir ceyranı vurublar. Ceyran balalarının yanında inildəyir. Qızıl qanı gülləri qıpqırmızı qızardıb. Kərəmin ürəyi qana döndü, aldı sazı, görək (5 bəndlik şeirlə – S.R.) nə dedi:
Mən, ay Sofi lələ, necə yanmayım?

Əsli xanın ceyranıdı bu ceyran,

İnsafdımı əhvalını bilməyim,

Əsli xanın ceyranıdı bu ceyran...”^¹⁸⁹

Beləliklə, yaralı ceyran Əsli xanındır. Bu epizodda ceyranın iki funksiyası üzə çıxır:

Birincisi, Kərəmlə Əsli arasında mediasiya edərək Kərəmin sözünü Əsliyə çatdırmaq üçün tələsir;

İkincisi, yenə də Kərəmlə Əsli arasında mediasiya edərək Kərəmə yol göstərir.

Hər iki funksiya keyik, tərlan kimi obrazların kişi və qadın başlanğıcları arasında mediasiya funksiyaları baxımından məntiqidir. Bu halda süjetüstündə ovçuların ceyranı yaralamaları adi bir ov epizodudursa, süjetaltında bu, Xaosu qoruyan qüvvələrin (yaxud Keşişə xidmət edən qara varlıqların) Kərəmlə Əslinin birləşmələrinə mane olmaları deməkdir.

Epizodda Ceyranın qızıl (qırmızı) qanının təsvir elementi kimi vurğulanması yuxarıda deyilənləri təsdiqləyir. Epik ənənədə qan – qovuşma, qırmızı – keçid deməkdir. Bu, Ceyranı həm keçid/mediasiya, həm də qovuşdurma/mediasiya obrazı kimi təsdiq edir. O da öz növbəsində Kərəm-Ceyran münasibətlərini dialoq-xəbərləşmə kimi qəbul etməyə imkan verir.

§ 12.31. Ovçularla xəbərləşmə: identifikasiya və

yalan formulu
Kərəmin olduğu bu səfalı məkan keçidsonrası hüduddur. Kərəm bu məkana dağdan keçdikdən sonra möcüzəli şəkildə gəlir. Bu halda ovçuların süjetaltında Xaosun keçid məkanlarının qoruyucuları kimi ceyranı ovlayaraq dayandırmaları, o cümlədən Kərəmin də yolunun məhz buradan keşməsi bu məkanı keçid prosesi ilə bağlı, daha doğrusu, keçidətrafı/keçidsonrası məkanlardan biri hesab etməyə imkan verir. Bütün keçid məkanları üçün xarakterik olan magik akt və formulların burada da təkrarlanması dediklərimizi təsdiq edir. Belə ki, burada identifikasiya ritualı və yalan formulunun izlərini görürük.

Kərəmin ceyrana başı qarışarkən ovçular dağdan enib gəlirlər: “Kərəm bunları görən kimi sazı götürüb, görək ovçuların gəlməyini ceyrana (6 bəndlik şeirlə – S.R.) nə cür xəbər verdi:

Sürə-sürə ovçu dağdan endirən,

Qaç quzulu ceyran, yad ovçu gəldi!

Oxu ilə vurub torpağa sərən,

Qaç, quzulu ceyran, yad ovçu gəldi!...”^¹⁹⁰

Şeirdə diqqəti ilk növbədə “yad ovçu” adı cəlb edir. Bu ifadə “doğma ovçu-yad ovçu” oppozitiv blokunun tərkib hissəsidir. Mifik dünya modelində “doğma ovçu” – ov/heyvan hamisi, başqa sözlə, dost, “yad ovçu” – heyvanları ov hamisindən icazəsiz ovlayan varlıq, başqa sözlə, düşməndir. Demək, burada eyni zamanda dost-düşmən, doğma-yad münasibətləri var. Bu halda Kərəmin ovçuları “yad” hesab etməsi onların Kərəmgilin mənsub olduğu kosmos dünyasına yad olan xaos dünyasının sakinləri olduğunu təsdiq edir.

Yaralı ceyran qaça bilmir. Kərəm onu qorumaq üçün ovçuların qabağına gedir, onları aldadaraq, ceyranın qaçıb dərəyə getməsi haqqında yalan deyir.

Kərəmin yalan danışması süjetaltında şaman-qəhrəmanın özünü və köməkçisi ceyranı xaos qüvvələrindən qorumaq üçün işlətdiyi fənddir. Xaosun Kosmosa əks (tərsinə) dünya olduğunu, yalançılığın (əksinə, tərsinə danışmağın) Xaosda davranışın əsas prinsipi olduğunu nəzərə alsaq, Kərəmin danışdığı yalan şaman-triksterə məxsus davranış üsuludur.

Beləliklə, Kərəmin ceyranla və ovçularla dialoqu süjetaltında hər iki halda etnokosmik identifikasiya ritualının tərkib hissəsidir. Əvvəlcə ovçu-keşikçilər Ceyranı identifikasiya prosedurundan keçirərək, onun kosmosyaradıcı varlıq (kosmoslu) olduğunu bilir və öldürmək istəyirlər. Daha sonra Şaman/Qəhrəman/Trikster (Kərəm) gəlir və xaoslu keşikçiləri aldadaraq ceyranı və özünü xilas edir. Bu, eyni zamanda yolun növbəti mərhələsinə adlamaq/keçmək deməkdir.

§ 12.32. Durnalarla xəbərləşmə
Yola davam edən Kərəmgil bir obaya çatırlar. Xəstələnmiş Kərəm burada durnalara rast gəlir və onlarla öz evlərinə (5 bəndlik şeirlə – S.R.) xəbər yollayır:
Durna, gedər olsan bizim ellərə,

Qürbətdə bir xəstə gördüm deyərsiz.

Əgər sizdən sual edən olarsa,

Qürbətdə bir xəstə gördüm deyərsiz...^¹⁹¹

Kərəmin xəstələnməsi, durnalarla evə xəbər yollaması sevən aşiqin qürbət eldəki halının bəyanı baxımından lirik-emosional motivdir. Lakin motivin süjetaltı sxemi ortaya mediasiya formulunu qoyur. Belə ki:

– Kərəmin hər dəfə durnalarla xəbər yollaması kosmoloji formul kimi xəbərləşmə ritualıdır;

– Süjetüstündə Kərəmin xəstələnməsinin vurğulanması təsadüfi olmayıb, süjetaltı sxemlə əlaqədardır. Şaman/Qəhrəman psixologiyasında “xəstələnmək” – mediasiya formuludur: ritual ölüb-dirilməni nəzərdə tutur.

– Şaman/Qəhrəman/Trikster davranış kodunda xəstələnmək ölüm semanteminin məna sırasına aid elementdir. Başqa sözlə, adi halda xəstələnmək və ölmək diaxron prosesin mərhələləri olsa da, ritual rejimində xəstələnmək aktı elə ölmək deməkdir. Kərəmin xaos dünyasının bir qatından digər qatına ritual ölüb-dirilmə formulu ilə adladığını nəzərə alsaq, onun xəstələnməsi süjetaltının süjetüstündəki “iz”idir.

– Xəstələnmək Şaman/Qəhrəman/Trikster davranışının formulu kimi “ölüm” semantemi ilə bağlı məkan-zaman sisteminin bütün elementlərini əhatə edir. Başqa sözlə, harada “xəstələnmək/ölüm” semantemi varsa, orada “ölüm”lə bağlı məkan/keçid element və formulları olmalıdır. Bu cəhətdən durnalarla xəbərləşən Kərəmin yolunun qəbiristana çatması kosmoloji sxem və məntiqin yenə də təsdiq olunması deməkdir.
§ 12.33. Qəbiristanla xəbərləşmə
Kərəm xəstəliyə baxmayıb yola davam edir: “Bir qədər gedib, bir qəbristana çatdılar. Qəbristanı görən kimi Kərəm birtəhər oldu. Sazı döşünə basıb, aldı görək, (3 bəndlik şeirlə – S.R.) nə dedi:

Yenə vətənimdən oldum didərgin,

Xəstə düşdüm qürbət ellərdə qaldım.

Seyrağıblar aralıxda çoxaldı,

Artdı yamanlarım, fellərdə qaldım...”^¹⁹²

Kosmoloji sxemə görə:

– Qəbristanlıq bir dünyadan o biri dünyaya keçid məkanıdır;

– Qəhrəman istənilən keçid məkanından, eləcə də Qəbiristanlıqdan o biri dünyaya adlamaq üçün ölüb-dirilmə ritualından keçməlidir. Bu baxımdan, süjetüstündə Kərəmin “xəstələnməsi”, o cümlədən qəbristanlığa çatarkən “halının birtəhər olması” süjetaltında onun “ölüb-dirilmə” ritualındakı “hallarını” işarələndirən Şaman/Qəhrəman/Trikster psixologemləridir.

– Şaman-Qəhrəman keçid məkanlarının qoruyucuları ilə ünsiyyət-dialoqa girmədən adlaya bilməz. Bu cəhətdən, Kərəmin qəbristanlığa xitabən sazla oxuduğu şeir süjetüstü formasına görə passiv (birtərəfli) xəbərləşmədir.
§ 12.34. Qəbiristanda Quru Kəllə ilə xəbərləşmə
Kərəmin qəbiristanlıqda passiv dialoqunun ardınca elə oradaca onun Quru Kəllə ilə aktiv dialoqu gəlir: “Elə söz təzəcə tamam olmuşdu ki, Kərəmin gözü yerə sataşdı. Gördü uçulub-dağılmış köhnə bir qəbrin işində bir quru kəllə var. Kərəm əyilib kəlləni götürdü, tozunu silib təmizlədi, o tərəf-bu tərəfinə baxıb dedi:

– Sofi lələ, bu quru kəlləni görürsənmi? Bir zaman bu da bizim kimi insan imiş. Bir zaman olacaq, biz də belə olacağıq. Qoy bundan bir neçə söz xəbər alım.

Aldı Kərəm, görək kəllədən (3 bəndlik şeirlə – S.R.) nə soruşdu:
Bir suval sorayım, xəbər ver mənə,

Sən də bu dünyada vardınmı, qafa?

Heyvandınmı, insandınmı, nə idin?

Dürlü meyvələrdən yedinmi, qafa...

...Kərəm sözünü qurtaran kimi kəllə dilə gəldi, dedi:
Dinlə deyim, gələn-keçən halımı,

Bir zaman dünyada mən də var idim.

Bir şah idim, bəla gəldi başıma,

Bütün əsrlərə yadigar idim...”^¹⁹³

Beləcə bunların arasında şeirlə dialoq davam edir: “Kəllə sözünü tamam eyləyən kimi dığırlana-dığırlana gedib genə girdi qəbrə, yox oldu. Kərəmgil yollarına davam elədilər”^¹⁹⁴.

Beləliklə:

– Kərəmin Quru Kəllə ilə dialoqu süjetüstü və süjetaltı formasına görə aktiv (ikitərəfli) xəbərləşmədir.

– Kəllənin süjetaltı semantikası barəsində üç ehtimal-fikir söyləmək mümkündür:

Birincisi (və daha ağlabatanı), Kəllə Kərəm kimi xaosa adlamaq istəyən, lakin keçiddən keçə bilməyib həlak olan şaman-qəhrəmanın kəlləsidir. M.Eliadedən məlum olur ki, o biri dünyaya səfər edən şamanlar burada səfər zamanı həlak olmuş şamanların sümüklərinə rast gəlirlər^¹⁹⁵.

İkincisi, Kərəmin Kəllə ilə dialoqunun analogiyasına “Quru Kəllə” adlı Azərbaycan nağılında rast gəlirik. Həmin Kəllə qəhrəmana kömək edir və şər (xaos) daşıyıcısı dərvişin qəhrəmana yaradacağı təhlükələr haqqında onu xəbərdar edir. Bu baxımdan, Kərəmlə Kəllənin dialoqu süjetüstündə dünyanın mənası (mənasızlığı, faniliyi) haqqında fəlsəfi söhbətdirsə, süjetaltında Kəllə Kərəmə kömək edir.

Üçüncüsü (və az ehtimal olunanı), Kəllə Xaosa keçid məkanının – qəbristanlığın qoruyucusu, başqa sözlə, xaotik qüvvədir.
§ 12.35. Qəbristanda Qızla xəbərləşmə
Qəbristanlığın çıxışında Kərəm Qızla xəbərləşir: “Qəbristandan çıxmağa az qalmış Kərəm gördü ki, bir cavan qız bir qəbrin yanında oturub ağlayır. Arabir durub qəbrin dörd tərəfinə dolanır, yenə oturub başlayır ağlamağa”^¹⁹⁶.

Kərəmlə Qızın arasında süjetüstü formasına görə aktiv (ikitərəfli) xəbərləşmə olur: Kərəm qızdan şeirlə soruşur, Qız da şeirlə cavab verir. Məlum olur ki, məzar Qızın vaxtsız ölmüş nişanlısının qəbridir.

Dialoqun sonunda bizim şərti olaraq “Qızın karlığı” adlandırdığımız formula rast gəlirik: “Kərəm qıza təskinlik verəndən sonra dedi:

– Gözəl qız, bu tərəflərdə köç-külfətli bir keşiş görmədin?

Qız cavab vermədi. Kərəm nə qədər dedisə, qızdan cavab ala bilmədi. Baxdı ki, hər nə deyirsə, qız heç birisini eşitmir. Onun fikri elə qəbirdədir. Çar-naçar ayrıldılar”^¹⁹⁷.

Qızla xəbərləşmə motivinin təhlili göstərir ki:

– Süjetin planları arasında ziddiyyət vardır: Kərəm qıza şeirlə müraciət edəndə o, cavab verir, adi dillə soruşanda cavab vermir. Beləliklə, Qızın iki statusu var: eşidən və kar (eşitməyən).

– Qızın Kərəmə gah cavab verib, gah da verməməsi dialoq-xəbərləşmə formulunu ritual kimi ortaya qoyur: Kərəmin Qıza sazlı-sözlü müraciəti bir şaman qamlamasıdır. Qızı ovsunlayan Kərəm ondan cavab alır: qamlama bitən kimi Qız yenə də cavab vermir.

– Qızın anormal davranışı onun Keşiş tərəfindən tilsimləndiyini göstərir. Kərəm qamlama ilə onun “sirrini” öyrənə bilir.

– Kəllə və Qız antifunksiyalı mediatorlardır: Kəllə Kərəmə kömək edir, Qız kömək etmir. Bu halda Kəllə – kosmosyaradıcı, Qız – xaosyaradıcı varlıqdır.

– Qəbristanlıq, Kəllənin girdiyi qəbir və Qızın başına dolandığlı qəbir keçid mexanizmləridir. Kosmoloji sxemə görə, Kəllə qəhrəmana yol/keçid verir, tilsimlənmiş Qız isə qəhrəmanı azdırmaq istəyir. Kərəm dialoq-xəbərləşmə ritualı ilə yolu müəyyənləşdirir.

Yüklə 2,14 Mb.

Dostları ilə paylaş:

1 ... 8 9 10 11 12 13 14 15 ... 27