Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasinin nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

Ədəbiyyat

1. 
   Zərdabi H. Seçilmiş əsərləri. B., 1966, s.148.
   
2. 
   Cəfərli M. Həmişə bizimlə. B., Yazıçı, 1980.
   
3. 
   Hacıyev T. Şerimiz, nəşrimiz, ədəbi dilimiz. B., Yazıçı, 1990.
   
4. 
   İlhamə Mirtalıblı. Azərbaycan dilinin ictimai-siyasi terminologiyası. B., 2003.
   

Z.Ə. SƏFƏROVA

AŞIQ YARADICILIĞINDA OYKONİMLƏR,

ASTİONİMLƏR, KOSMONİMLƏR
Açar sözlər: Aşıq poeziyası, onomastik vahidlər, toponim, oykonim, astio­nim, kosmonim

Ключевые слова: Поэзия ашуков, ономастические единицы, топоним, ой­ко­ним, астионим, космоним

Key words: Poetry of tuning peg, onomastik unique, toponim, oykonim, astionim, kosmonim
Aşıqlar öz şeirlərində müəyyən və müxtəlif hadisələrin təsviri, tərənnümü zamanı kənd, şəhər, ölkə adlarını bildirən toponimlərdən də məqsədəuyğun şəkildə istifadə etməli olmuşlar. Oykonimlər təbiətin, gözəllik məskənlərinin təsviri prosesində aşıq şerinin leksikasının zəruri tərkib hissələrinə çevrilmişdir. Xüsusi adlardan Azərbaycan ərazisinin və dünyanın müəyyən bölgələrinin aşığın mövzusuna müvafiq istiqamətdə təsviri məqamında istifadə edilmişdir. Aşıq Alının, Aşıq Ələsgərin, Aşıq Musanın və başqa aşıqlarımızın yaradıcılığında kənd adlarına çox rast gəlirik:

Alının gəzdiyi üç Gözəldərə,

Şəqaylı, çiçəkli xoş Gözəldərə,

Şahdağdan görünür Bağözəldərə,

Üç dağ bizim o dağlara bənzərsən.

Və yaxud:

Bir gözəl görmüşəm Çayqılınclıda,

Toy-büsatı, hər novrağı şirindi.

Aşıq Musa deyir:

Bir yanda yaylardı Keçili, Dəllər,

Bir yanda yurd salır o ağır ellər.

Çayqılınclı, Keçili, Dəllər kənd adları uzaq tarixi keçmişi olan kənd ad­la­rı­dır və bu yerlərin sakinlərinin qədimdən bəri türk tayfalarından ibarət olduğunu bir daha təsdiq edir. Dəllər – İrəvan quberniyasının Novobayazid qəzasında kənd adı olmuşdur. 1918-ci ildə əhalisi ermənilər tərəfindən qovulmuş və kənd da­ğıl­mış­dır. Qədim türk tayfasının adını əks etdirir.

Keçili - İrəvan xanlığının Sərdarabad mahalında və Rəvan əyalətində Ağ­ca­qa­la nahiyəsində kənd adları olmuşdur. 1828-1832-ci illərdə azərbaycanlılardan iba­rət əhalisi qovulmuş və kənd dağılmışdır. Keçili tayfası kəngərlərin bir qolu he­sab olunur.

Tərənnüm edilən yerin, mahalın, kəndin öz sərvəti ilə məşhur olduğunu gös­tər­məklə yanaşı, aşıq bir sıra toponimlərdən sənətkarlıqla cinas yaratma vasitəsi ki­mi istifadə etmişdir:

Çən gəlsə dağlara yellər əsdirər,

Qış da çətin gəlsə, dağ əyər-əyər.

Aşıq deyər Əyərdən,

Nə gətirdin Əyərdən?

Laçın getdi şikara,

Gətirirsə əyər dən.

Qurbanidən başlayaraq, X1X əsrdə, XX əsrin əvvəllərində el sənətkarları da­im Bərdə, Gəncə, Şəki, Şirvan və s. kimi qədim şəhər adlarını zikr etmiş, xatır­lat­mış, əhalisi, təbiəti və təbii sərvətləri barədə söz açmışlar.

Aşıqlar bəzən gözəlin tayı-bərabəri olmadığını demək, onu yüksəltmək üçün təş­beh əvəzinə, toponimlərdən istifadə edərək böyük şəhərləri, ölkələri sevgilinin bir telinə qurban demişlər.

Misallar göstərir ki, toponim təsvir obyektinin relyefi, şəraiti, quruluşu, təbii sər­vət­ləri və s. haqqında məlumat verir. Tərənnüm olunan şəxsin hansı yerə, han­sı torpağa mənsub olduğunu bildirmək üçün işlədilir. Obrazı xarakterizə və tə­rən­nüm etmək, yüksəltmək məqsədilə onu öz nemətləri, gözəllikləri və s. ilə məş­hur olan yerlərlə müqayisə edirlər.

Azərbaycan torpaqları səkkiz yerə bölünmüş olsa da, el sənətkarları müx­tə­lif ölkələrin sərhədləri içərisinə salınmış ərazilərini, şəhərlərini daim özününkü bil­miş, öz qədim yurdu kimi tərənnüm etmişlər:

Bütün Azərbaycan odlar ölkəsi,

Səsinlə ucalır ellərin səsi,

Sarabın, Ürmünün igid nərəsi,

Kürdüstan tək var qardaşın, Qaradağ.

Bir yanı Naxçıvan, bir yan Dərələyəz,

Xof eylər səcdənə kimsənə gəlməz,

Alı qoynundasa, qəddi əyilməz,

Narəs qalar, olmaz qoca, Dəlidağ.

Qarışdırma Şəmsəddini, Göyçəni,

Kəndindən kəndinə yaz, şair Nağı!

Hərca dilin salar bəlaya səni,

Çox da bilsən, danış az, şair Nağı.

Azərbaycan, Sərab, Urmiya, Qaradağ, Naxçıvan, Dərələyəz, Şəmsəddin, Göy­çə bir-birindən uzaq, lakin tarix boyu bir-birinə doğma olmuş ölkə, vilayət, şə­hər adlarını bildirən sözlərdir.

Aşığın lirik qəhrəmanı bəzən daha uzaq ərazilərə nəzər salır, bütün Şərqi, Ön və Kiçik Asiyanı dilə gətirir, qəhrəmanını mübaliğəli şəkildə tərənnüm edər­kən toponimlərdən ustalıqla istifadə edirlər:

Misir, İstanbul, Şam tamam yerisə,

Tək qabağa duran qoç Koroğluyam.

Aşıqlar tərənnüm etdikləri qızın, gəlinin həddindən artıq gözəl olduğunu vermək üçün onu ayrı-ayrı ölkələrdə, şəhərlərdə olan gözəllərlə müqayisə edir və bu zaman həmin toponimlərdən söz açırlar.

Həsrətini çəkir Hələb, Bağdad, Çin,

Camalı bir günəş, özü göyərçin,

Ağ üzündə siyah zülfü çinbəçin

Tərlan, avın alısından bəllidir.

«Həsrətini çəkir Hələb, Bağdad, Çin» sözləri güclü metaforadır. Adları qeyd olu­nan ölkələrin əhalisi, gözəllik vurğunu olan insanları nəzərdə tutulur, Hələb, Bağ­dad, Çin həsrətini çəkir – deyilir.

Aşığın yaşadığı dövrdə beynəlxalq hadisələrə münasibət ayrı-ayrı ölkələrdə, döv­­lətlərdə baş verən tarixi hadisələr aşığın gəzmədiyi, görmədiyi ölkələrin, şə­hər­lərin də qələmə alınmasına imkan yaratmışdır. Məsələn:

Necə oldu Serbiya, Çornuqoriya?!

Əl-ayaq altında itdi İtaliya.

German bomba atdı, qan oldu dərya,

Qırıldı, dünyada insan qalmadı.

Tədqiq edilən dövrün sənətkarları bir sıra mifoloji hadisələrlə bağlı to­po­nim­ləri də qələmə almışlar. Mifoloji toponimin necə və kim tərəfindən yaranması, ma­hiyyəti barədə aşığın fikirləri də maraqlıdır. Aşıqlar bu barədə öz mü­əl­lim­lə­rin­dən ətraflı dərs almış olduqlarından bu bilikdən öz rəqiblərini qıfılbəndlər va­si­tə­si­lə və ya insanları düşündürmək vasitəsi kimi istifadə etmişlər.

Aşıq dini-mifoloji mahiyyət daşıyan yerləri özünün qibləgahı, pərəstişgahı ki­mi tərənnüm edir. Ona görə də belə yerlərin adlarını daşıyan toponimlər aşıqla­rın nəzərində müqəddəs məkan kimi qiymətləndirilir:

Bu təzə kalamdı, olsun yəqini,

Kəbə-qibləm, dinim Məhəmməd dini,

Atam Alməmməddi, Göyçə sakini,

Adım Ələsgərdi, yaxşı bil, tanı.

Qəhrəmanın qorxmaz, yenilməz, hər şeyə qadir olduğunu göstərmək üçün şa­ir dini rəvayətlərdə daha çox zikr olunan toponimlərdən istifadə etmişdir. Məsə­lən:

Dərs alıb o Əliüyyü-əladan,

Xof eləmir Xeybər kimi qaladan,

Gəzən zəlzələdən, yaman bəladan,

Hifz eyləsin Kərəm kanı, Dəli Alı!

Müqəddəs yer adları, təbii ki, aşıq üçün cinas vasitəsi kimi də yararlı olmuş­dur:

Aşıq gəzər Salsalı,

Yar qəddini sal salı,

Canan canı nəzərdən,

Əyər yaxşı salsalı.

Aşıqlar müqəddəs tarixi-dini toponimləri, xüsusən həzrət Əlinin adı ilə birgə zikr olunan Xeybər qala adını dərdlərin dərmanı, çətin işlərin açarı kimi qiymətləndirirlər. Çünki onların nəzərində Şahi-Mərdan həzrət Əli orada bütün dərdlərin qarşısında bir sipər kimi dayanmışdır:

Alıya can birdi, dərd ara verməz,

Malı beytül açar, dərd ara verməz.

Yoxsa Şahi-Mərdan, dərd ara verməz,

Saysız o Xeybərə yad əli dəysə.

Bu son bənddə toponimlər müəyyən coğrafi sərhədin – dağla aranın son nöqtəsi kimi verilir.

Heç şübhəsiz, aşıq poeziyasında işlənmiş xüsusi adların bir qismi tədricən ar­­xaikləşmiş, sıradan çıxmışdır. Kəndlərin dağılması, adların dəyişdirilməsi ilə bağ­­lı unudulmuş yer adları da vardır. Bunların hamısı toplu şəkildə toponimlərin öy­­rənilməsi işini zəruriləşdirir. Həm də arxaikləşən, işləklikdən düşən sözlər aşıq po­e­ziyasında vaxtilə xalq arasında deyildiyi kimi, qorunub saxlanmışdır. Hətta bə­zən öz adını yaşadan toponimin başqa bir qədim variantına da təsadüf edilir. Mə­sə­lən:

Durur nişanəsi Ağrı dağında,

Nuhun qiyaməti qaldı ki, qaldı.

Nümunə göstərilmiş dil faktlarından aydın olur ki, aşıq poeziyasında digər onomastik vahidlərlə yanaşı. toponimlərdən də geniş istifadə edilmişdir. Gözəldərə, Başgözəldərə, Çayqılıclı, Keçili, Dəllər, Kəlbəcər, Bərdə, Gəncə, Şəki, Şirvan, Dərbənd, Bayazid, Türkman, Şirazlı, Qaramanlı, Dərələyəz, Tufarqanlı, Alxatın, Bağdad, Ərəş, Savalan, Gürcüstan, Azərbaycan, Sarab, Urmu, Qaradağ, Naxçıvan, Dəlidağ, Şəmşəddin, Göyçə, Tovuz, Gülüstani-Rəm, Misir, İstanbul, Şam, Osmanlı, Hindistan, Firəngistan, İran, Turan, Hələb, Alosman, Çin, Kəbə, Xeybər, Salsal, Sarıyer və s. yer adları nə qədər rəngarəng ölkə, vilayət, şəhər, kənd ad­larını birləşdirir. Bunlar bizim el sənətkarlarının gəzdikləri, gördükləri, eşitdikləri, öyrəndikləri, arzu­ladıqları yer adlarıdır. Azərbaycan ərazisi ilə bağlı toponimlərin hər biri, əksəriyyət etibarilə, bir tayfa adını özündə yaşatmaqdadır və tarixi izləri qoruyub saxlayır. Bunlar həm də bədiilik faktı kimi müxtəlif üslubi məqamlarda müəyyən məqsədlərlə işlədilmişdir.

Ağrı, Qaf, Bisütun, Mozə kimi dağ adlarının, Pitlis kimi yer adının aşıq poe­zi­yasında qorunub saxlanması daha qədim izlərdən xəbər verir. Göründüyü kimi, aşıq poeziyasında toponimlər müxtəlif və rəngarəng olmaqla yanaşı, həm də in­ten­siv şəkildə tez-tez işlənmişdir.

Beləliklə, Azərbaycan aşıq poeziyasının qədimliyini, zənginliyini təs­diq­lə­yən dil vasitələri içərisində onomastik vahidlər xüsusi yer tutur. On­omastik va­hid­lər dedikdə bir-birindən fərqli müxtəlif leksik laylar nəzərdə tutulur. Toponimlər aşıq poeziyasında çox işlənən həmin leksik laylardan biridir. Bu leksik lay keç­mi­şi öyrənmək, qorumaq üçün çox şey deyir.

Azərbaycan aşıq poeziyasının materialları üzrə axtarışlar, elmi müşahidələr gös­tərir ki, aşıq­lar, el şairləri dövrün bütün əsas məsələlərinə öz münasibətlərini bil­dirmişlər. Onlar gəzmiş, gör­müş, nəğmələr, mahnılar qoşmuşlar. Aşıqlar adətən gə­zəri həyat keçirmiş, vətənin bütün hüdudlarını qarış-qarış gəzmiş, doğma yur­du­muzun gözəl şəhərləri ilə, kəndləri, uca dağları, buz bulaqları, sərin yaylaqları, bö­yük tarixi qalaları, əzəmətli, coşğun çayları, sənətkarlıqla tikilmiş körpüləri ilə fəxr etmişlər. Həmin səbəbdən də Azərbaycanda və onun hüdudlarından kənarda bir çox toponimlər el nəğməkarlarının ilham mənbəyinə çevrilmişdir. Araş­dır­ma­da toponimlərin müqayisə, mübaliğə və təşbehlər üçün zəngin materiallara da to­xu­­nulmuşdur. Ayrı-ayrı aşıqların seçmə bəndlərindən verdiyimiz nümunələrə əsas­lanıb deyə bilərik ki, aşıq poeziyası onomastik leksikanın zəngin yata­ğıdır. Us­tad aşıqlarımız el həyatının ensiklopedik təsvirini verərkən onun zəngin tə­bi­ə­ti­nə, qədim ya­şa­yış məntəqələrinə, dəniz, göl və çaylarına, tarlalarına, düzlərinə və yay­laqlarına biganə qala bilməzdilər. Bu səbəbdən də biz aşıq poeziyasında Azər­bay­canın varlığı ilə bağlı xüsusi adların zə­­n­gin, çoxcəhətli qalereyası ilə üzləşirik. Yer­lərimizin bir hissəsi düşmən tapdağı altında qalsa da, onların adları aşıq poe­zi­ya­sında qorunub saxlanılır. Həmin adlar bizi yurdumuzun toxunulmazlığı uğ­runda mü­barizəyə səsləyərək vətənpərvərlik hisslərimizi coşdurur, doğma torpağa mə­həb­bətimizi artırır.

Klassik söz ustası Aşıq Alının “Təbriz gözəli” gəraylısında Təbriz oyko­ni­mi­nin adı çəkilir. Aşıq Alı bir çox ölkələri gəzməyi arzulayır:

İstərsən gəzərəm İran, Turanı,

Qürbət diyarlara yollanım Bəsti.

Bu şeirdə bizə ən çox maraqlı olan Turan oykonimidir. Turan oykoniminin, da­ha doğrusu, bu onomastik vahidin etnooykonim olması türkologiyada artıq qə­bul olun­muş­dur. Bu söz qədim türk lüğətində Alturan, Turanlıq - Turanın sakin­lə­ri kimi qeyd olunmuşdur.