Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasinin nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

Ədəbiyyat
1. Samayi M. Farsca arqo sözlər, Tehran: 2006.

2. Ana Britannica Genel Kültür Ansiklopedisi, c.2, s. 266.

3. Xoşbatini H. Turkcəmizdə gizli dil. Əxtər: 2008, 16 s.

4. Əliyev. Ə. Azərbaycan dilində jarqonlar. Bakı, 1998.

İ.E. QƏRİBLİ
ORTA MƏKTƏBLƏRDƏ KLASSİK İRSİN TƏDRİSİ MƏSƏLƏLƏRİ

(Məhəmməd Hadinin əsərləri əsasında)
Аçar sözlər: klassik irs, tədris, azadlıq, birlik, müharibə, cəmiyyət, vətən

Ключевые слова: классическое наследие, преподавание, свобода, единство, вой­на, общество, родина

Key words: classic heritage, teaching, freedom, unity, wor, Society, motherland

Orta ümumtəhsil məktəblərinin tədris proqramında klassiklərin öyrənilməsi və onların əsərlərinin tədrisi mühüm yer tutur. Bir həqiqətdir ki, klassik Azər­bay­can ədəbiyyatı nümunələrinin öyrədilməsi müəllimdən xüsusi hazırlıq hələb edir. Be­lə ki, Azərbaycan xalqının tarixi, mədəniyyəti, şeir vəznləri, adət-ənə­nələri ilə ya­xından tanış olmayan, lüğətlərlə işləmək vərdişlərinə yiyələn­mə­yən müəllimlər klas­sikləri tədris edərkən çətinliklərlə üzləşir, mövcud dərsliklərdə verilmiş mə­lu­mat­larla kifayətlənməli olurlar. Bu da mövzunun yarmçıq mənimsənilməsi ilə nəti­cələnir.

Orta məktəbdə əsərləri bu və ya digər dərəcədə tədris olunan klassiklərdən biri də Məhəmməd Hadidir. Təcrübə göstərir ki, digər klassiklərə baxmış M. Hadinin əsərlərinin tədrisi müəllimlər üçün daha çox çətinlilklər törədir. Bu isə, hər şeydən əvvəl müəllim və şagirdlərin sənətkarın dünyagörüşü, ideyalar aləmi, əsərlərinin dil və üslub xüsusiyyətlərilə bağlı olan məsələləri qavramaqda çətinlik çəkməsi ilə əlaqədar olur.

Müəllim hər şeydən əvvəl bilməli və şagirdlərə də öyrətməyi bacarmalıdır ki, XX əsrin ilk onilliklərində yazıb-yaratmış M. Hadi Azərbaycan tarixinin çox qarmararışıq bir zamanında yaşamış sənətkardır. Klassik Şərq və Azərbaycan ədəbiyyatı ənənələri əsərlərində apaydın hiss olunan M. Hadi mükəmməl şəkildə bildiyi ərəb-fars dilləri və osmanlı türkcəsi vasitəsi ilə Qərbi Avropanın ədəbiyyat və mədəniyyəti, tarixi, ictimai-siyasi fikrinə də aşina idi və bu aşinalıq onun istər ədəbi, istərsə də elmi-fəlsəfi irsində özünü aydın şəkildə göstərirdi. Belə demək mümkünsə, M. Hadi irsi Şərq və Qərb mədəniyyətinin qovuşağında formalaşan zən­gin ədəbi-elmi irsdir. Deməli, M. Hadinin əsərlərini tədris edənin, yəni müəl­li­min həm Şərq, həm də Qərb mədəniyyətinə vaqif olması başlıca şərtlərdən biridir.

İkinci məsələ dil məsələsidir. M. Hadinin dili müasirləri ilə müqayisədə ərəb-fars və osmanlı türkcəsindən gələn söz və ifadələrlə daha zəngindir. Amma ora­sı da var ki, M. Hadi əsərlərinin sintaksisi müasirləri ilə müqayisədə daha möh­kəm və konstruksiya baxımından ədəbi dil normalarına uyğundur.

Üçüncü məsələ türkçülük məsələsidir. M. Hadinin mənsub olduğu və Əli bəy Hüseynzadənin rəhbəri olduğu “Füyuzat ədəbi məktəbi”nin prinsiplərini bil­mə­dən M. Hadini başa düşmək nisbətən çətinləşir. Bura milli dövlətçilik, Şərq ilə Qər­bi müqayisə, müasirlik, azadlıq mübarizələri, bərabərlik, müsavatçılıq və c. bu ki­mi məsələlər daxildir.

Təbii ki, bir yazıda bütun yuxarıda qeyd olunanlara münasibət bildirmək mümkün olmadığından, biz burada orta məktəb müəllimlərinin M. Hadi haqqında təsəvvürlərini genişləndirmək və tədris zamanı onlara yardım etmək niyyəti ilə müəllifin orta mətəbdə tədris olunan əsərləri barədə nisbətən ətraflı məlumat vermək, onların ideya-bədii xüsusiyyətləri barədə danışmaqla kifayətlənəcəyik.

M. Hadinin orta məkrəbdə bir neçə əsəri tədris olunur. Bunlardan birincisi VIII sinifdə tədris olunan “Türkün nəğməsi” şeiridir.

Müəllim bilməli və şagirdlərin nəzərinə çatdırmalıdır ki, Azərbaycan De­mok­ratik Cümhuriyyətinin tarixi zərurət ucbatından bir müddət Gəncədə fəa­liy­yət gös­tərməsi ilə əlaqədar olaraq Cümhuriyyətin rəsmi orqanı olan “Azər­bay­can” qə­ze­ti də Gəncədə nəşr olunmağa bəşlamış, paytaxt Bakıya köçürüləndən sonra isə fə­aliyyətini Bakıda davam etdirmişdir. Ceyhun bəy Hacıbəyli və Şəfi bəy Rüs­təm­bəy­linin müştərək redaktorluğu ilə çıxan qəzetin ilk nömrəsi ( Ş. Rüstəmbəyli həm də qəzetin rus variantının redaktoru idi) 1918-ci ilin sentyabr ayının 15-də işıq üzü gör­müş və qəzet dörd nömrəsi Gəncədə, qalan nömrələri Bakıda çıxmaqla 1920-ci ilin 27 aprelinə, XI ordunun Bakını işğal edib demokratik hakimiyyəti qəsb et­mə­si­nə qədər davamlı şəkildə nəşr olunmuşdur.

Azərbaycanın Rusiya imperiyasının yüz ildən artıq davam edən dırnaqarası himayədarlığından qurtularaq öz müstəqilliyini elan etməsini sevinc və böyük ümidlərlə qarşılayan M. Hadinin “Türkün nəğməsi” şeiri “Azərbaycan” qəzetinin ilk nömrəsində dərc olunmuşdur. Oxuculara hər bəndin sonunda nəqarət kimi təkrarlanan: