Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasinin nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

B. MƏMMƏDOV
ETNOTOPONİMLƏRİN TARİXİ-LİNQVİSTİK MÜSTƏVİDƏ TƏDQİQİ

(Xaçmaz rayonu toponimləri əsasında)
Açar sözlər: etnonim, toponim, linqvistik, oykonim

Ключевые слова: этноним, топоним, лингвистик, ойконим

Key words: etnonim, toponim, linguistic, oykonim
Şimal-Şərq rayonlarımızdan sayılan Xaçmaz rayonu onomastik vahidlərlə zən­gin ərazilərindəndir. Xaçmaz rayonunda yerləşən etnotoponimlər aşağıdakı­lar­dır: Padar, Qaracik, Qaracik Zeyid, Qaradağ Buduq, Yergüc, Şıxhaput, Cığatay, Qa­ra­qurdlu.

Padar. Padar oykoniminə Ağsu, Dəvəçi, Hacıqabul, Qubadlı, Oğuz və Xaçmaz rayonlarında rast gəlinir. Bu oykonimlərin adı oğuz-səlcuq tayfalarından biri olan padarların adı ilə bağıdır. Tədqiqatçıların fikrincə, padar tayfaları Elxa­nilər dövründə (XIII əsr) Orta Asiyadan Cənubi Azərbaycana gəlmiş, Səfəvilər dövründə isə dağlı tayfaların basqınlarının qarşısını almaq məqədilə Azərbaycanın şimal bölgələrinə köçürülmüşdür. Sonralar padar tayfaları Azərbaycanın müxtəlif əra­zilərinə səpələnmişlər. Mənbələrin məlumatına görə, XIX əsrdə Cavad qəza­sın­da yaşayan padarlar ilxıçı, qaraçörüklü , axtaçı, pölüklü, küyülçü və s. kimi 20 tirə­dən və 218 ailədən ibarətdir. (1.səh,150)

Qaracıq, Qaracıq Zeyd. Bu oykonimlərin hər ikisi Xaçmaz rayonundadır. Qa­­racıq oykoniminin etimologiyası haqqında “Azərbaycan toponimləri ensik­lo­pe­dik lüğəti”ndə yazılır: Mənbələrin məlumatına görə, XVIII əsrdə Qarabağ xanı Pə­nahəli xanın Naxçıvanın Qaracuq (Qaracıq) kəndindən Qarabağa köçürdüyü kən­gər­lilərin bir hissəsini sonralar Qubalı Fətəli xan öz xanlığının ərazisinə apar­mış­dı. Kənd də həmin ailələrin məskunlaşması nəticəsində yaranmışdır. Qaracıq (Qa­racuq )“qalın çubuqluq” mənasını bildirir. Naxçıvanda cığ müstəqil söz kimi in­di də qalmaqdadır. Cığ söyüd çubuqlarından toxunulur, yayma lavaş çörəyini onun üstündə aparırlar. (1.səh, 21).

Bəzi tədqiqatçılar oykonimlərin tərkibində işlənmiş cıq elementinə şəkilçi ki­mi yanaşır. Qalibə Hacıyeva “Şərqi Azərbaycan Ostanının toponimləri” mövzu­sun­da yazdığı avtorefaratda cıq hissəciyi barədə yazır; “-cıq,(-cik, -cuq,-cük). Di­li­mizdə müəyyən leksik vahidlərə qoşularaq kiçiltmə mənasını bildirən bu şəkilçi bə­zən toponimlərin də tərkibində həmin anlamı ifadə edir. Məsələn, Meydancıq, Bağ­çacıq, Dərəcik, Mollacıq, Qalacıq(Təbrizdə), Alacıq (Meşkində), Əfşarcıq (Mi­yanada) .”

Fikrimizcə, qeyd olunan qaracıq oykonimi mürəkkəb quruluşlu etno­to­po­nim­dir. Buradakı “qara” sözü “böyük” cıq sözü isə qədim türk tayfalarından birinin, Çik tayfasının adıdır. Çik tayfa adı kimi Orxon Yenisey abidələrində də işlədilmişdir.

Qaradağ, Buduq. Qaradağ Buduğ oykonimi Xaçmaz rayonu Samur-Dəvəçi ovalığındadır. Bu kəndin sakinləri Qubanın Buduq kəndindən Ağyazı Buduq kəndinə, oradan da Qaradaq Buduq kəndinə gələrək məskunlaşmışlar. Qaradağ Buduq oykoniminin formalaşmasında Buduq xalqı mühüm rol oynamışdır. Buduq etnik qrupu tarixi və etnoqrafik cəhətdən az araşdırılan xalqlardandır.

Tədqiqatçıların fikrincə, Quba rayonu ərazisində yerləşən Buduq kəndi Qafqaz Albaniyası dövründə salınıb Buduq etnonimi mənası türk dillərində “dəliqanlı hirsli” anlamında işlənir. Buuduqlular isə özlərinə “budad” deyirlər.

Buduqlular haqqında tarixi mənbələrdə də danışılır. XIII əsrin sonu, XIV əsrin əvvəllərində yaşamış Fəzlullah Rəşidəddin “Came ət-təvarix” (Tarixlərin toplusu) əsərində buduqlular haqqında məlumat verir.

1607-ci ildə Səfəvi hökmdarı I Şah Abbasın buduqlular haqqında fərman verməsi də məlumdur. XVIII-XIX əsrlərdə Quba xanlarının Həsənəli və Fətəli xanın, Şeyxəli xanın buduqlular haqqında fərmanlar verməsi faktları da məlumdur.

A.A. Bakıxanov “Gülüstani-İrəm” əsərində buduqlular haqqında məlumat verir. Buduqlular buduq dilində danışır və onları islam dininə inanırlar. Bəzi mənbələrdə isə buduqluların türk tayfalarından biri olması göstərilir.

Yergüc. Yergüc kəndini Quba rayonu ərazisindən köçüb gəlmiş azsaylı yergüc xalqı salmışdır. Yergüc oykonimi də həmin azsaylı xalqın adı ilə bağlıdır.

Tədqiqatçıların fikrincə, oykonim “güclü yer”, “münbit torpaq” mənasındadır. Eyni zamanda tədqiqatçıların bir qismi er güc sözünün birinci komponentini qırazların ümumi adı hər etnonimi ilə əlaqələndirir və yer sözünü həmin etnonimin fonetik şəkli hesanb edirlər. Oykonimin ikinci komponenti isə qədim türk dillərində Kuç, quc sözündən olub, “zolaq”, “qurşaq”, “dairə”, “əhatə” mənalarına bildirir. Fikrimizcə, sonuncu yanaşma daha məntiqlidir.