Azərbaycan nağillari haqqinda düŞÜNCƏLƏr azərbaycan nağillarinin obrazlar sistemi

TAPMACALARIN ><JANR ><XÜSUSIYYƏTLƏRI ><VƏ ><NAĞILLARDA ><YERI>

<Bir ><əşya, ><hadisə ><və ><ya ><məvhum ><haqqında ><yaranan ><bu ><örnəklər ><əsasən ><metafora ><şəklində ><qurulmuş ><düşündürücü ><suallardan ><ibarət ><olur. ><Burada ><hər ><hansı ><bir ><əşyanın, ><hadisənin ><və ><ya ><məfhumun ><müəyyən ><bir ><əlaməti, ><keyfiyyəti ><dolayı ><yolla ><ifadə ><ohınur, ><digər ><xüsusiyətləri ><isə ><sirli ><saxlanıhr.>

<Mavi ><atlas>

<Iynə ><batmaz.>

<Qayçı ><kəsməz>

<Tərəzi ><çəkməz.>< ><(Göy)>

<Sandıq-sandıq ><içində>

<Qızıl ><sandıq ><içində.>

<Araza ><bir ><od ><düşdü,>

<Biz ><də ><yandıq ><içində.>< ><(Günəş)>

<Dağlarda ><lalə ><gəzər>

<Əldə ><piyalə ><gəzər.>

<Nə ><doğar, ><nə ><balalar,>

<Dalınca ><bala ><gəzər.>< ><(Arı)>

<Uzaq ><keçmişlərdə ><yaranan ><tapmacalar ><nəsildən-nəsilə ><keçərək ><müəyyən ><dəyişikliklərə ><uğramış, ><yeni ><məzmun ><və ><forma ><alaraq ><dövrümüzə ><qədər ><gəlib ><çatmışdır.>

<Aristotelə ><görə, ><tapmaca ><yaxşı ><quraşdırılmış ><metaforadır. ><Ona ><görə ><də ><tapmacanın ><cavabını ><tapmaqla ><onun ><metoforik ><mənası ><aydınlaşmış ><olur. ><Belə ><tapmacalara ><müxtəlif ><məzmunlu ><onlarla ><nümunələr ><gətirmək ><olar. ><Məsələn:>

<Bu ><yanı ><çəpər,>

<O ><yanı ><çəpər.>

<Içində ><atlı ><çapar.>< ><(Göz)>

<Bir ><balaca ><nar ><daşı,>

<Yandırar ><dağı, ><daşı.>< ><(Günəş)>

<><><Bir ><kilimim ><var>>

<<Min ><bir ><naxışı.>

<Yel ><baba ><süpürər>

<Payızı, ><qışı.>< ><(Yer)>

<Ancaq ><tapmacaların ><hamısının ><metafora ><şəklində ><qurul-><duğunu ><söyləmək ><də ><doğru ><olmazdı. ><Ona ><görə ><ki, ><bu ><örnəklərin ><böyük ><bir ><bölümü ><əsasən ><sual ><şəklində ><ifadə ><ohınur. ><Məsələn:>

<O ><nədir ><ki, ><ağzı ><dəmirdən,>

<Dili ><kəndirdən.>

<Üstü ><açıq, ><altı ><su.>< ><(Lampa)>

<O ><nədir ><ki, ><balaca ><üzdü,>

<Min ><iki ><gözdü.>< ><(Üskük)>

<O ><hansı ><quşdu ><balasına ><süd ><verməz. ><(Yarasa)>

<Tapmacalar >< >< ><özünəməxsus >< >< ><xüsusiyyətləri >< >< ><ilə >< >< ><digər ><janrlardan ><seçilir. ><Misal ><üçün><>< ><atalar ><sözündə ><fikir, ><məna ><lakonik ><şəkildə ><söylənilirsə, ><tapmacalarda ><məna ><üstüörtülü>

<verilir.>

<Tədqiqatçılar ><tapmacaların ><iki ><və ><daha ><artıq ><şəxs ><arasında ><mükalimə ><şəklində ><meydana ><gəldiyini ><ehtimal ><etmişlər. ><Folklorşünas ><H.Zeynalh ><da ><tapmacaların ><atalar ><sözünə, ><bayatıya, ><mahnıya ><nisbətən ><daha ><çox ><kollektivlik ><xüsusiyyətinə ><malik ><olduğu ><qənaətinə ><gəlmişdir.>

<Elə ><tapmacalar ><var ><ki, ><onun ><onlarla ><variantı ><mövcuddur. ><Bu ><janrın ><digər ><səciyyəvi ><xüsusiyyətlərindən ><biri ><də ><odur ><ki, ><eyni ><bir ><tapmacanın ><ayrı-ayrı ><cavabları ><olduğu ><kimi><>< ><müxtəlif ><tapmacaların ><da ><bir ><cavabı ><ola ><bilər. ><Məsələn:>

<Dağdan ><gəlir ><dağ ><kimi,>

<Qolları ><budaq ><kimi.>

<Əyilir ><su ><içməyə,>

<Böyürüp ><oxlax ><kimi.>< ><(Yel, ><sel)>

<Nağaraçı ><nağara ><çalır,>

<Nə ><nağarası ><var, ><nə ><çubuğu.>

<(Sığırçın, ><ağacdələn)>

<Bu ><tapmacaların ><bir ><neçə ><cavabı ><mövcuddur. ><Təsvir ><ohınan ><əşya ><və ><ya ><hadisənin ><bir ><xüsusiyyəti ><və ><ya ><əlamətinin ><><><başqasına ><müəyyən ><bənzəyişi ><olanda ><belə ><vəziyyət ><yaranır:>>

<<Azərbaycan ><tapmacaları ><əsasən ><keçən ><əsrin ><20-ci ><illərindən ><sonra ><toplamb ><nəşr ><olunmuşdur. ><P.Əfəndiyev ><yazır:>

<"Xalq ><ədəbiyyatımızın ><janrları ><içərisində ><ən ><az ><tədqiq ><olunan ><tapmacalardır. ><Əgər ><ayrı-ayrı ><nağıl, ><dastan ><və ><rəvayətlərdə, ><eləcə ><də ><yazılı ><ədəbiyyat ><əsərlərinin ><bəzi ><nümunələrində ><rast ><gəldiyimiz ><cüzi ><miqdarda ><tapmacaları ><nəzərə ><almasaq, ><XIX ><əsrə ><qədər ><tapmacalar ><toplanmamış ><və ><yazıya ><ahnmamışdır><">< ><.>

<Tapmacaların ><nəşr ><olunmasında ><V.Xuhıfhı, ><H.Zeynalh, ><ELƏlizadə, ><N.Seyidovun ><əməyi ><xüsusilə ><qeyd ><olunmahdır. ><Bundan ><əlavə ><bir ><sıra ><dərsliklərdə ><də ><yeri ><gəldikcə ><Azərbaycan ><tapmacalarından ><nümunələr ><verilmişdir. ><Tapmacalar ><indiyəcən ><sistcmli ><şəkildə ><tədqiq ><ohınmasa ><da, ><ayrı-ayrı ><əsərlərdə ><yeri ><gəldikcə ><bu ><janra ><da ><toxunulmuş, ><nəşr ><olıınmıış ><tapmaca ><kitablarının ><müqəddimələrində ><bu ><janr ><barədə ><müəyyən ><fikirlər ><söylənilmişdir.>

<Tapmacaların ><mənşəyi ><çox ><uzaq ><keçmişlərlə ><bağhdır ><və ><uhı ><babaların ><şərti, ><müəmmah, ><məcazi ><düşüncə ><və ><danışıq ><tərzinə ><meyli ><ilə ><bağhdır. ><Bir ><sıra ><tapmacalarda ><mifik ><dünyagörüşü, ><qədim ><dini ><təsəwür, ><ayin ><və ><hadisələri ><əks ><etdirən ><ünsürlər ><də ><özünü ><göstərir.>

<Ağacda ><var ><bağırsaq,>

<Yel ><babanı ><çağırsaq.>

<Ağzın ><açıb ><ney ><çalar,>

<Süleymanı ><çağırsaq.>< ><(Kaman)>

<Göstərilən ><örnək ><qəbilindən ><olan ><tapmacalar ><qədim ><əfsanə ><və ><rəvayətlərin ><izlərini ><özündə ><saxlayır.>

<Bir ><janr ><kimi ><tapmaca ><məzmun ><və ><formaca ><böyük ><təkamül ><yolu ><keçmişdir. ><Bu ><barədə ><N.Seyidov ><yazır:>

<"><Tapmacalar ><heç ><də ><birdən-birə ><bu ><gün ><gördüyümüz ><şəkildə ><olmamışdır. ><Əvvəlcə ><onlar ><sadəcə ><danışıqdan ><ibarət ><olmuş, ><hər ><hansı ><hadisə, ><əşya ><və ><sairəni ><açıq, ><öz ><adı ><ilə ><deyil, ><dolayı ><şəkildə, ><metaforik ><yolla ><ifadə ><etmişdir.>

<Insanların ><belə ><bir ><danışıq ><formasından ><istifadə ><etməsinin ><başlıca ><səbəbləri ><var ><idi. ><Qədim ><insanlar ><təbiət ><hadisələri, ><səma ><cisimləri, ><vəhşi ><heyvanlar ><və ><s. ><haqqında ><dərin ><məlumata ><malik ><olmadığından, ><onları ><sehrli ><bildiklərindən ><və ><qorxduqlarından ><o ><şeylərin ><adlarinı ><olduğu ><kimi ><deyil, ><ona ><oxşar ><adlarla, ><dolayı ><yol><larla ><çəkirdilər. ><Onlar ><elə ><təsəwür ><edirdilər ><ki, ><ov ><zamanı ><hey><vanın ><və ><ya ><oxun ><adını ><çəksələr ><heyvan ><onu ><başa ><düşər, ><qaçar, ><yaxud ><insana ><zərər ><vurar" ><.>>

<<Folklor ><örnəklərində ><təbiət ><- ><göy, ><yer, ><ağaclar, ><dağlar, ><çaylar ><canlı ><təsəwür ><olunur. ><Bu ><insanların ><ilkin ><inamları, ><görüşləri ><ilə ><bağlı ><olmuşdur. ><Çünki ><insanlar ><özlərinə ><aid ><olan ><hər ><şeyi ><təbiətdə ><də ><görməyə ><çahşmışlar, ><özlərini ><təbiətlə ><vəhdətdə ><götürmüşlər.>

<Ayı, ><Günəşi, ><ulduzları, ><ildırımı, ><küləyi, ><yağışı, ><dumanı, ><çəni ><insan ><kimi ><canlı ><və ><şüurlıı, ><eyni ><zamanda, ><həm ><də ><möcüzəli ><və ><sehrli ><hesab ><edən ><ən ><qədim ><inancın, ><ibtidai ><təfəkkürün ><izlərinə ><tapmacalarda ><da ><rast ><gəlmək ><olar:>

<Burdan ><vurdum ><baltanı,>

<Ordan ><çıxdı ><qaltanı,>

<Anam ><bir ><oğlan ><doğdu,>

<Yerin, ><göyün ><soltanı.>< ><(Ay ><və ><ya ><Gün)>

<Bu ><tapmacada ><Ay ><və ><ya ><Günün ><insan ><kimi ><doğulub ><yaranması ><verilir. ><Tapmacalarda ><küləyin ><canlı ><insan ><kimi ><təsvir ><edilməsi ><də ><mifoloji ><təsəvvürlə ><bağhdır.>

<Dağdan ><gəlir ><dağ ><kimi><>

<Ağappaq ><dağdağ ><kimi><>

<Əyilir ><su ><içməyə,>

<Böyürür ><oğlaq ><kimi.>< ><(Yel)>

<Ayağırinan ><aldırmaz,>

<Ağza ><yüyən ><vurdurmaz. >< >< >< >< >< >< >< >< ><(Yel)>

<Ayağı ><yoxdur ><qaçır>

<Qanadı ><yoxdur ><uçur.>< ><(Külək)>

<Bu ><tapmacalarda ><külək ><bu ><və ><ya ><başqa ><surətdə ><canlı ><bir ><varlıq ><kimi ><təsəvvür ><edilmişdir. ><Küləyin ><canlı ><varlıq ><kimi ><təsəvvür ><olunmasına ><digər ><folklor ><örnəklərində, ><o ><sıradan ><nağıllarımızda ><da ><təsadüf ><ohınur. ><Məsələn: ><"><Göyçək ><Fatma><">< ><nağıhnda ><bu ><motiv ><belə ><əks ><ohınmuşdur.>

<"Analıx ><hər ><gün ><Fatmanın ><əlinə ><bir ><az ><yun ><verib ><inəyi ><otarmağa ><göndərirdi. ><Fatma ><axşama ><kimi ><inəyi ><otarır, ><analığı ><verdiyi ><yunu ><da ><didib ><əyirirdi. ><Bir ><gün ><yenə ><inəyi ><><><><otardığı ><yerdə ><bərk ><külək ><əsdi, ><yel ><Fatmanın ><yumağını ><götürüb ><aparırdı. ><Fatma, ><"><a>< ><yel ><baba, ><yumağımı ><aparma" ><-><deyə ><yüyürürdü><">< ><(9,IV,20).>>

<<Göründüyü ><kimi, ><burada ><yel ><canlı ><varlıq ><kimi ><təsəwür ><olu><nur, ><Göyçək ><Fatma ><yalvararaq ><onu ><rəhmə ><gətirməyə ><çalışır, ><“><Yel ><baba><“>< ><deyə ><ona ><müraciət ><edir, ><onunla ><canlı ><bir ><varlıq ><kimi ><söhbət ><edir.>

<N.Seyidov ><animist ><və ><totemist ><görüşlərlə ><əlaqədar ><qədim ><in><sanlarda ><heyvanların ><da ><insanın ><dilini, ><fikrini ><başa ><düşdüyü ><əqidəsinin ><yarandığını, ><buna ><müvafiq ><olaraq ><hərəkət ><etdiyini ><belə ><izah ><edir:>

<“><Ona ><görə ><də ><ibtidai ><insan ><vuracağı ><heyvanın, ><quşun, ><silahın ><adını ><açıq ><şəkildə ><deməkdən ><çəkinmiş, ><onların ><adını ><gizli, ><yəni ><heyvanın ><başa ><düşə ><bilməyəcəyi ><bir ><dildə ><söyləyirmiş. ><Beləliklə, ><o ><vuracağı ><ov ><heyvanını ><guya ><aldadırmış. ><Insanlar ><nəinki ><ov ><heyvanları ><haqqında ><belə ><düşünürmüş, ><hətta ><elə ><zərin ><edirmişlər ><ki, ><meşənin, ><səhrarın, ><suyun ><və ><sairənin ><də ><guya ><ecazkar, ><görünməz ><sahibi ><varmış. ><Onları ><da ><müxtəlif ><yollarla ><aldatmaq ><lazım ><imiş. ><Beləliklə, ><ilk ><gizlisirli ><danışıq ><dili ><əmələ ><gələməyə ><başlayırdı ><ki, ><bu ><da ><tapmacalarda ><cüzi ><də ><olsa ><öz ><izlərini ><saxlamışdır><“>< ><(3,8).>

<Qədim ><zamanlarda ><insanlar ><öz ><danışıqlarında ><ayrı-ayrı ><cism, ><əşya ><və ><hadisəyə ><dolayı ><yolla, ><obrazlı ><ifadə ><ilə ><ad ><vermişlər. ><Qədim ><insanların ><təbiət ><hadisələri ><ilə ><bağlı ><sirləri ><aça ><bilməməsi ><onları ><belə ><məcazi, ><sirli ><şəkildə ><hərəkət ><