Azərbaycan respublikasi əlyazması hüququnda OĞuz qrupu türk diLLƏRİNDƏ fonetik uyğunluq və norma

O saitinin sırası.

O saitinin ardıcıllığına dilarxası sıra üzrə o-o, o-a, o-u, o- ı saitləri daxil ola bilər. Bu sıra dilarxası saitlərin dilarxası saitləri izləməsi prinsipinə, əslinə qalsa, zidd deyildir. Lakin nitqin asanlıq tələbləri baxımından baş verən reallıqları nəzərə aldıqda həmin prinsipin özünü tamamilə doğrultmadığını göstərmək olur. Belə ki, məsələn, Azərbaycan dilində sözün ikinci hecasında açıq dodaq saitlərinin zəif də olsa işlənməsi faktları müşahidə edilsə də başqa Oğuz dillərində bu sıranın baş vermədiyi də bir fakt kimi ortaya çıxır. O başqa məsələdir ki, türk dilində indiki zaman şəkilçisi –yor bir şəkilli qaydada sözə qoşula bilir. Ancaq sözün ikinci hecasına yox, üçüncü və daha sonrakı hecalarına: alıyor, geliyor, karşılaşıyor tipli sözlərdə olduğu kimi.

O saitinin o-a sırası isə mümkün olan ardıcıllığın mənzərəsini nümayiş etdirə bilir. Çünki a saiti dilarxası saitlərin içərisində fizioloji və akustik cəhətdən ən intensiv bir fonetik vahiddir. Üstəlik də a saitinin açıq damaq səsi olması sözün ikinci hecasında işlənsə belə öz intensivliyini saxlaya bilir. Dilarxası sırada o-u ardıcıllığı da nitq prosesində çətinlik yaratmır. Ona görə o-u sırasının Oğuz dillərində norma kimi işlənməsi tamamilə qanunauyğun bir hala çevrilmişdir. Dilarxası sırada o saitinin ı saitini izləməsi isə nitq prosesində açıq dodaq tələffüzünün qapalı damaq tələffüzü ilə uyuşmasında çətinlik yaranmasına səbəb olur. Odur ki, Oğuz dillərində o-ı sırasının bir-biri ilə uyğunlaşıb tarazlıq yaratması normaya çevrilə bilməmişdir. Bu deyilənlər o saitinə aid sıralanma qaydasının ümumi mənzərəsindən ibarətdir. O saitinin sıralanmasının dillərarası mənzərəsinə gəlincə hər bir dilin özünəməxsus normasının olduğu müşahidə edilir.

O saitinin o saiti ilə ardıcıl sırasına yalnız Azərbaycan dilində işlənən bəzi sözlərdə rast gəlmək olur: (oxlov, qolo).

Başqa sözlərdə belə bir sıranın mövcudluğu müşahidə edilmir. İkinci hecada o saitinin tələffüz çətinliyi belə bir sıranın kütləviləşməsinə yol vermədiyi üçün bu sıra üzrə başqa sözlər formalaşa bilməmişdir. Olan sözlər isə monolitləşmiş vahidlər kimi işlədilməkdədir. Doğrudur, Azərbaycan dilinin yerli dialekt və şivələrində o-o sırasına təsadüf edilir. Daha dəqiq desək, yazılı dildə sözün ikinci hecasında o-o saitlərinin işlənməsi ümumi normaya daxil olmadığı halda, yerli danışıq ərazilərində ikinci hecada o saitinin işlənməsinə rast gəlmək olur: buroyu, yolodax, aloydu, otoya [90, s. 13], oroyu, buroyu, vuror, pozor [81, s. 9], ror, duror, alojax [89, s. 13].

Sözün ikinci hecasında o saitinin işlənməsinə türkmən dilinin dialektlərində də rast gəlmək olur: doqomm (qardaşlar) və s. [113, s. 38-39].

Yerli nitq areallarında sözün ikinci hecasında o işlənməsi ümumi normaya daxil olmasa da öz arealında lokal normaya çevrilə bilir. Ancaq bu hal məhdud bir ərazidə müşahidə edildiyi üçün ümumnitq xarakteri qazana bilmir.

O-o sırası Oğuz qrupuna daxil olan başqa dillərdə işlənməsə də həmin dillərdə bu sıranın digər adekvatlarına təsadüf edilir. Məsələn, Türk dilində oxlov sözü oklav, türkmən dilində oklav, qaqauz dilində oklava, qoloy sözü türk dilində kolay, türkmən dilində qolay, qaqauz dilind kolay şəklində işlədilir.

Sözün ikinci hecasında o saitinin bu cür sözlərdə işlənməsinə dair aparılan tədqiqatlarda belə bir fikir irəli sürülür ki, oxloy, qoloy (oklava, kolay, qolay) kimi sözlərdən – oy, -ava, -ay hissəsi tarixən – aqü-əgü formasından törəmişdir [72, s. 114-133].

Ancaq dialekt və şivələrdə həmin sözlərin –aqu, -əkü tərkibli variantlarına təsadüf edilmir.

Buradan belə nəticəyə gəlmək olur ki, Azərbaycan dilində nitq aktivliyi sözün ikinci hecasında o saitinin işlənməsinə cüzi imkan yaratsa da, ikinci hecada o səsinin ağırlaşdırıcı tələffüzü dildəki asanlaşma meyli ilə uzlaşmır. Türk, türkmən və qaqauz dillərində isə, ümumiyyətlə, o saitinə ikinci heca üçün işləklik şəraiti yaranmadığına görə həmin dillərdə Azərbaycan dilindəki o əvəzinə a variantının işlənməsi imkanları əmələ gəlmişdir.