Azərbaycan respublikasi naziRLƏr kabineti yaninda

Çapa tövsiyə edən: Bakı Dövlət Universiteti
Rəyçilər: filologiya üzrə fəlsəfə doktoru A.Hüseynova

filologiya elmləri doktoru,professor R.Eyvazova

Şəbnəm Həsənli-Qəribova

AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
TƏRCÜMƏ PROSESİNDƏ ORİJİNAL MƏTNİN LİNQVO-PSİXOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİNİN TƏZAHÜRÜ
Açar sözlər: orijinal mətn, linqvopsixoloji xarakteristika, tərcümə prosesi.

Kлючевые словa: оригинальный текст, лингво – психо­ло­ги­чес­кой характеристики, процесса перевода.

Key words: manifestation, lingua-psychological peculiarities, original text, translation process.
Qloballaşan cəmiyyətimizdə xalqların və millətlərin qarşılıqlı əlaqəsi, mədəniyyətlərin və ənənələrin qovuşması insan qarşısında yeni üfüqlər açır. Artıq dar təfəkkür çərçivəsi, xalqların öz daxilində minilliklərdən bəri davam edən adət-ənənələri, ədəbiyyatı, formalaşmış elmi bilikləri insanlar üçün qaneedici deyil. Bu isə özlüyündə başqa xalqların dilinin, ədəbiyyatının, yeni elmi biliklərinin öyrənilməsinə gətirib çıxarır. Dil öyrənmə qabiliyyətinin hər bir insanda fərdi səciyyə daşıdığını və bunun müəyyən limit çərçivəsində reallaşdığını nəzərə alsaq bütün bu biliklərdən xali olmanın yalnız tərcümə vasitəsilə mümkünlüyünü görə bilərik. Bu baxımdan tərcümənin mükəmməlliyi həm orijinalın oxucuya düzgün çatdırılması, həm də oxucunun ana dilinin normalarını qorunması ilə ölçülür. Ayrı-ayrı sözlərin adət edilmiş mənalarının hissedilməz səviyyədə dəyişdirilməsi bacarığı hər bir müəllifin fərdi üslubunu müəyyən edir. Digər tərəfdən, hər bir dil özünəməxsus linqvistik üsluba malikdir. V.Humboldt bunu “daxili forma” adlandırırdı. Bu səbəbdən də mənalarına görə lüğətdə eyniləşdirilən iki söz müxtəlif dillərdə dəqiqliklə eyni məfhumu ifadə edə bilmir.

Tərcümə orijinal mətn deyil, ona doğru aparan yoldur. Hər bir mətn bir neçə tərcümə variantını özündə ehtiva edir. Lakin bu variantlardan ən uğurlusu oxucunu müəllifə yaxınlaşdıran tərcümədir. X.O.Qasset yazır: “Hansı dövrü və ya xalqı götürsək məsələnin mahiyyəti dəyişmir. Əsası odur ki, tərcümə zamanı biz öz dilimizin sərhədlərindən kənara çıxmağa cəhd edək və digər dillərə yaxınlaşaq”[1.352]. Bu məqsədlə tərcüməçi orijinalın ideyalarını, müəllifin oxucuya çatdırmaq istədiyi fikirləri müəllifin verdiyi sözlərə dildəki ən yaxın mənalı müvafiq sözlərlə ifadə etməlidir. Belə ki, oxucu əsəri oxuyarkən onun tərcümə olduğu minimum səviyyədə nəzərə çarpmalıdır. Orijinalın ideya və fikirləri tərcüməçinin qələmi ilə orijinalın üslubunu əks etdirəcək şəkildə oxucuya çatdırılmalıdır. Lakin burada tərcüməçinin üslubu da özünü göstərməli, hərfi tərcüməyə qaçılmamalı, tərcüməçi dilin bütün gözəlliklərindən yararlanaraq əsərin orijinallığına xələl gətirmədən oxucunun istifadə etdiyi dildə mükəmməl əsər meydana çıxarmalıdır. Bütün bu cəhətlər tərcümə olunan əsərin yeni bir dildə “yenidən yazılması”na gətirib çıxarır. Çünki hər bir mükəmməl əsər təkcə orijinal müəllifin deyil, eyni zamanda tərcüməçinin təfəkkür tərzinin, xəyal dünyasının, intellektinin məhsuludur. Çünki tərcüməçi başqa bir dildə süjet xətti, fikri və s. bəlli olan bir əsərdən yeni bir əsər yaradır. Buna görə də eyni bir əsər müxtəlif tərcüməçilər tərəfindən fərqli şəkildə tərcümə edilir. Məsələn Y.X.Hacibin “Qutadğu Bilig” əsərinin iki tərcümə variantına nəzər salaq:

Orijinal əsər:

Ugan bir bayat ol kamuğda oza

Öküş hamd-u ögdi aŋar ok seza

Uluğluk İdisi uğan zül-celal

Yaratğan törütgen me kadir kemal [2.72].