Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ
Yüklə 0,75 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MAGİSTR DİSSERTTASİYASI İstiqamətin şifri və adı: 060404 İqtisadiyyat İxtisaslaşma: İqtisadi nəzəriyyə Elmi rəhbər
- Gİrİş ............................................................................................................... 3 -11
- 1.1Milli iqtisadiyyatın formalaşmasının konseptual əsasları ...............12-21 1.2Milli iqtisadiyyatın dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyası ................. 21-31
- FƏSİL 2. Dünya iqtisadi böhranı şəraitində AZƏRBAYCANın xarici iqtisadi əlaqələri..........................42-58
- FƏSİL 3. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINın dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasının prespektivləri.......59-75
- 3.2. Azərbaycanın dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya siysəti......................... 67-75
- Dissertasiya işinin predmetini
- İşin tədqiqat obyektini isə
- Dissertasiya təqiqatının məqsədi
- Tədqiqatın informasiya bazasını
- İşin nəzəri - metodoloji bazasını
- Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti
- Tədqiqatın elmi yeniliyi.
- Dissertasiyanın strukturu
- FƏSİL 1. MILLI iqtisadiyyatın formalaşması və dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasının nəzəri əsaslarının tədqiqi
|
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ MAGİSTRATURA MƏRKƏZİ Əlyazması hüququnda Rüstəmov Aslan Valeh oğlu (A.S.A) “Milli iqtisadiyyatın dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasının nəzəri əsasları” mövzusunda
İstiqamətin şifri və adı: 060404 İqtisadiyyat İxtisaslaşma: İqtisadi nəzəriyyə
GİRİŞ
Mövzunun aktuallığı. Milli iqtisadiyyat və iqtisadiyyatın əsas sektorları üzrə strateji yol xəritəsinin başlıca istiqamətlərinə uyğun olaraq qloballaşan dünyada milli iqtisadiyyatın dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyası dahada sürətlənir. Təbii ki, son dövrlərdə xüsusilə qlo ballaşan dünyada elmi-texniki tərəqqi nəticəsində inkişaf obyektiv olaraq ötən əsrin sonlarında inzibati–amirlik iqtisadi sisteminin çök məsi ilə beynəlxalq aləmdə əlverişli sosial –iqtisadi mühit yütişmişdir. Belə bir şəraitdə aydın oldu ki, iqtişadi cəhətdən digər dövlətlərdən təcrid olunmuş ölkələr–obyektiv olaraq siyasi müttəfıqlər geriliyə və sosial perspektivsizliyə düçar olurlar. Ona görə də, tədricən beynəlxalq inteqrasiy obyektiv zərurətə çevrildi. Beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya 80-ci illərin sonunda-90 cı illərin əvvəl lərin də öz inkişafında yeni mərhələyə daxil olmuşdur. Həmin dövrlərdə beynəlxalq inteqrasiya proseslərinə əvvəllər dünya tə sər rüfa tı sis te min dən nisbətən təcrid olunnıuş çoxlu sayda ölkələr, о cümlədən inki şaf et mək də olan ölkələr qoşulmağa başladılar. Dünyada sosializmin dayağı olan SSRİ-nin labüddən çökməsi ilə keçmiş sovet məkanında olan dövlətlərin əvvəllər tamamilə fərqli prinsiplər əsasında formalaşmış əməkdaşlığının yeni bazar formalarına uyğun gələn əməkdaşlıq formasının yaranması zərurətə çevrilirdi.Yeni yaranan əməkdaşlıq formaları daha çox qarşılıqlı fayda prinsipinə əsaslanmalı idi. Həmdə keçmiş ittifaq dövlətində müttəfiq res pub likaların dünya iqtisadiyyatına sərbəst inteqrasiya cəhdləri heç bir nə ti cə verə bilməzdi. Azərbaycan Respublikasının xarici iqtisadi siyasət stra tegiyasının prioritet istiqamətlərindəı biri onun müasir dünya təsərrüfatı proseslərinə qoşulması və bu əlaqələrin daha da dərin ləş məsidir. İnteqrasiyı proseslərinin eninə və dərininə inkişafı əvvəl totalitar iqtisadiyyat əsasında inkişaf edən onlarla ölkələrin bazar iqtisadiyyatı yoluna keçməsi ilə də şərtlənir. Bu, keçld iqtisadiy yatlı ölkə lər də bir çox yeni iqtisadi struktur dəyişikliklərinin baş verməsi 1lə nəticələndi. Xüsusi mülkiyyətin kütləvi özəlləş diril məsi, xarici tica rət in və maliyyə xidmətləri sferasının liberalizasiyası, idarə et mə nin administrativ metodlarınm ləğvi baş verdi. XXI-ci əsrin əvvəllərindən dünyanm bir sıra dövlətləri qlobal dünyanın inkişaf inkişaf mexanizmini işləyir, beləki, yeni geosiyasi və geoiqtisadi güc mərkəzlər yaradılır. Bu prosesdə Azərbaycan gənc, müstəqil dövlət kimi, beynəlxalq regional əməkdaşlığın siyasi və iqtisadi təhlükəsizliyi təmin edə biləcək stabil sisteminin yaradıl ma sına can atır. Milli iqtisadiyyatın formalaşdirılmasının ilkin mərhələsindən başlayaraq yeni müstəqillik əldə etmiş hər bir ölkədə olduğu kimi ölkəmizin dünya iqtisadi sisteminə inteqrasiyanın sürətləndirilməsi, dünyanın bir çox ölkələri ilə ticarət-iqtisadi əlaqələrin geniş lən diril məsi Azərbayca hökumətinin qarşısında duran vacib vəzifələrdən olmuşdur.Bu öz əksini müxtəlif strateji-məqsədli proqramlarda xüsusi ilə də 2016-cı ildə qəbul edilmiş iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinin inkişafının strateji yol xəritəsində öz əksini tapmışdır. Mövcud şəraitdə dövlətimizin qarşısında duran ən mühüm vəzifə ölkənin ümumimilli təhlükəsizliyinin təmin edilməsidir. Hesab edirik ki,Azərbaycan kimi dövlətlər üçün İEÖ-in təcrübələrini öyrənmək üçün əlverişli şərait yaradır, onda demək olar ki, iqtisadiyyatın dünya təsərrüfatına inteqrasiyası hər bir ölkədə olduğu kimi dövlətimiz üçün də xüsusilə əhəmiyyətli məsələlərdənddir.İqtisadiyyatımız dünya təsərrüfatına inteqrasiyası ölkəmizə daxili istehsalçıların fəaliyyət bazarının həcminin genişləndirilməsinə, yeni müstəqillik əldə etmiş hər bir ölkədə oldğu kimi xarici investisiyalardanmilli mənafelərimizə uyğun faydalanmağa, əlverişli xarici siyasət mühitinin yaradılmasına, istər regionda, istərsə də dünyada gedən əsas iqtisadi layihələrdə iştiraka və s. əlverişli şərait yaradır. Lakin burada bir məsələni nəzərdən qaçırmaq olmaz ki, keçid dövründə dövlət, daxili bazarı xarici sahibkarlar üçün açmaqla yanaşıda istehsalçıların və satıcıların mənafeyini qorumaq üçün müvafıq iqtisadi mühitin yaradılmasını və milli mənafrlərə uyğun proteksionist siyasətin yeridilməsini də təmin etməlidir. Çünki dünya təcrübəsi göstərir ki, açıq tipli iqtisadiyyata keçid dövlətin güclü, çevik müdaxiləsi yolu ilə sistemli iqtisadi və hüquqi islahatları ilə müşayiət edilməzsə müəyyən müddətdən sonra inkişaf etməkdə olan ölkələr inkişaf etmiş sənaye ölkələrinin xammal əlavəsinə çevrilmək təhlükəsi qarşısında qalırlar və bu təhlükədən yalnız proteksionist siysət vasitəsi ilə xilas olmaq mümkündür. Beləliklə sözü gedən proseslərin Azərbaycanın tam milli maraqlarına uyğunlaşdırılması və xarici iqtisadi əlaqələrin uzunmüddətli milli mənafeləri nəzərə alaraq ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə yönəldilməsi üçün milli iqtisadiyyatın dünya təsərrüfatı ilə qarşılıqlı əlaqəsinin əsaslı şəkildə yenidən qurulmasına nail olmaq lazımdır. Dissertasiya işinin predmetini formalaşmaqda olan milli iqtisadiyyatın dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyası və dünya ölkələri ilə qarşılı əlaqəsinin təmin edilməsinin araşdırılması beynəlxalq iqtisadi münasibətlər və bununla bağlı formalaşan müasir meyllərin araşdırılması təşkil edir. İşin tədqiqat obyektini isə respublikamızda mili iqtisadiyyatın formalaşması, dünya təsərrüfatına inteqrasiya beynəlxalq iqtisadi, ticarət və investisiya münasibətləri, onların ikitərəfli və çoxtəra tənzimlənməsi, milli mənafelərin rellaşdirılmasına əlverişli şərait yarada biləcək mexanizmin formalaşdırılması və s. təşkil edir. Təqdim edilən problemin aktuallığı,müasir problemlərə uyğun gələn onun nəzəri və praktiki əhəmiyyəti dissertasiyanın mövzusunun seçilməsini müəyyən etmişdir, tədqiqatm predmet və obyei məqsəd və vəzifələri, həmçinin onun məntiqi və strukturunu şərtləndirir. Dissertasiya təqiqatının məqsədi dünya təsərrüfatının müsasir şəraitdə beynəlmiləlləşməsinin qloballaşmasının müasir mərhələsində ölkə iqtisadiyyatm dünya təsərrüfatı ilə qarşılıqlı əlaqəsinin formalaşması və ondan milli mənfelərə uyğun faydalanması prosesinin və bu əlaqələrin nəzəri və praktiki aspektlərinin araşdırılması, təhlilini aparma bunun əsasında dövlətlərarası inteqrasiya prosesinin formalaşması mövcud vəziyyətini və onun aktual problembrini dəqiq üzə çıxarma Azərbaycanın dünya təsərrüfat əlaqələrinə inteqrasiyasını, həmçinin beynəlxa iqtisadi təşkilatlarla və regional iqtisadi qurumlarla qarşılıqlı iqtisadi əlaqələrin yeni prinsiplər əsasında formalaşması xüsusiyyətlərini tədqiq etmək, bu əlaqələrin müas mövcud vəziyyəti nin və inteqrasiya prosesləri ilə bağlı həyata keçirilən dövlə tin strateji siyasətinin mühüm xü su siy yət lə ri ni müəyyənləşdir mək, həmiçinin preori tet istiqamət lə ri dəqiqləş dir mək və təkmilləşdirilmə si ni araş dır maq dan ibarətdir. Məqsədə nail olmaqdan üçün tədqiqatın qar şı sın da bir sıra aşağı da kı mühüm vəzifələr dayan mışdır ki, bunlar da aşağı dakı ların hər tə rəfli və obyektiv təhlilini nəzərdə tutur :
Tədqiqatın informasiya bazasını dissertasiya işi ilə əlaqədar mövcud ölkə və xarici ölkə alimlərin və mütəxəssislərin araşdırmaları, beynəlxalq təşkilatların və bir sıra region quurumların inteqrasiyaya dair hesabatları və digər işçi materialları, dövlət hakimiyyəti ' idarəetmə orqanlarınn, xüsusilə də Respublikanın Dövlət Gömrük Komitəsinin, İqtisadi İnki« Nazirliyinin, Dövlət Statistika Komitəsinin, Xarici İşlər Nazirliyinin, Mərkəzi Bankın, beynəlxalq təşkilatların işçi materiallan və sənədləri, statistik və normath metodiki materiallar, bir sıra seminar və konfransların sənədləri, tədqiqat mövzı üzrə elmi araşdırmalar və digər elmi mənbələr təşkil etmişdir. İşin nəzəri - metodoloji bazasını klassiklərin əsərləri, neo klas sik lərin nəzəriyyələri, bu problemin müasir tədqiqatçılarının mo no qra fi yaları, dünya təsərrüfat əlaqələri, milli iqtisadiyya dünya təsərrüfatı və dünya ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqəsi, beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya, beynəlxalq iqtisadi münasibətlər, ölkə iqtisadiyyatına müasir elmi ya na şmalar və konseptual aparat, müasir iqtisadiyyatda xarici iqtisadi əlaqələrin tənzimlənməsi ilə bağlı xarici ölkələrin iqtisadçı alimlərin əldə etdikləri nəticələr, beynəlxalq təşkilatları aparıcı mü tə xəs sislərinin tədqiqatları təşkil etmişdir. Tədqiqatda qarşıya qoyula məsələlərin həllinə nail olmaq üçün absraksiya, tarixi, müqayisəli təhlil, statistik, səbəb-nəticə funksional, məntiqi, struktur və dünya təsərrüfat əlaqələrinin tənzimlənməsinin, xaric iqtisadi əlaqələr sferası və beynəlxalq iqtisadi inteqrasiyanın tənzimlənməsinin əsas isti qa mtlərinin tədqiqinin digər müəyyənedici metodları istifadə edilmişdir. Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti onun Azərbaycan Res pub li ka sı nın dövlə orqanları tərəfindən məqsədli proqramların tərtibi və real laşdırılması zamanı, dünya təsərrüfat əlaqələri sisteminə səmərəli in teq rasiya prosesində, həmçinin xarici iqtisadi siyasətdə bəzi müd də ala rın real tətbiqinin mümkünlüyü ilə həmçinin müəllif tərəfmdən araş dırılan məsələlərin "iqdisadiyyata giriş", “Makroiqtisadiyyat”, "Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər", "Beynəlxalq, "Xarici iqtisadi siyasət", "Geoiqtisadiyyat" kimi fənn istiqamətlərinin tədrisində köməkçi material kimi istifadə edilə bilər. Dissertasiya işi ölkəmizdə və həm də onun hüdudlarından kənarda milli iqtisadiyyatın dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyası və xarici iqtisadi əlaqələrlə məşğul olan subyektlər xarici iqtisadi siyasət, beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlıq, xarici iqtisadi fəaliyyət və xarici ticarət məsələlərinə aidiyyəti olana ali təhsil müəssisələrinin tədqiqatçıları üçün maraq kəsb edə bilər. Tədqiqatın elmi yeniliyi. Dissertantın müəyyən etdiyi elmi yeniliklər aşağıdakı səciyyəvi cənətləri ilə müəyyən olunur : - milli iqtisadiyyatını formalaşdıran ölkələr ilə iqtisadi əlaqələrinin səmərəli əsasda formalaşdırılmasının ölkənin davamlı iqtisadi inkişafına və dünya təsərrüfat əlaqələri sisteminə təsir imkanı əsaslandırılmışdır; - Azərbaycanda milli iqtisadiyyatın formalaşmasının ölkəmiz üçün səciyyəvi cəhətləri önə çıxarılaraq araşdırılmış və də qiq ləş di r miş dir; - iqtisadi inkişafın müasir mərhələsi üçün milli iqtisadi inkişfı stimullaşdıra biləcək amillərin quruplaşdirılması və onların re al laş dırılmasının tətbiqi imkanlarının müəyyənləşdirilməsi, -ölkələrarası təsərrüfat əlaqələrinin inkişafında beynəlxalq ticarətin və beynəlxalq investisiya nıünasibətbrinin inkişafının rolu və əhəmiyyəti geniş tədqiq edilmiş və əsaslandırılmışdır;
Dissertasiyanın strukturu giriş, üç fəsil, nəticə və təklifdən və ədəbiyyat siyahısından ibarətdir. Dissertasiyanın birinci fəsli “Milli iqtisadiyyatın formalaşması və dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasının nə zəri əsasları” adlanır. İlkin olaraq milli iqtisadiyyatın formalaşması prob lemləri araşdırımışdır. Həmçinin bu fəsildə müasir dövr üçün bey nəl xalq iqtisadi inteqrasiya proseslərinin mahiyyəti açılmış və onu şərtləndirən amilər sadalanmış, xüsüsi ilə vurğulanmış, dövlətlərarası iqtisad əlaqərin formalaşmasının bütövlükdə ümumnəzəri əsasları və iqtisadi inteqrasiyanın elmi nəzəri əsaslarının təkamül xüsusiyyətbri geniş izah edilmiş, inteqrasiya birlikbrininin növləri və müasir bey nəl xalq iqtisadiyyatda inteqrasiya proseslərinin reallaşması istiqamətləri ətraflı tədqiq edilmişdir.Buprosesdən respublikamızın faydalanma im ka nı xüsusi vrğulanmışdır. Fəsildə diqqətlə araşdırılan məsələlərdən biri də iqtisadi təhlükəsizlik problemi olmuşdur. Dissertasiyanın ikinci fəsli adlanır: "Dünya iqtisadi böhranı şə ra itində Azərbaycanın xarici iqtisadi əlaqələri". Bu fəsildə Dünya iq ti sa di böhranı, onun bu və ya digər dövlətlərin iqtisadi inkişafına təsiri diq qətlə araşdırılmışdır. Təbii ki, bu böhran Azərbaycandan da yan keç məmişdir. Azərbaycan Respublikasında bu böranın fəsadları və onun ara dan qaldırılması yolları da diqqət mərkəzində olmuşdur. Dissertasiyanın "Azərbaycan Respublikasının dünya iq ti sa diy ya tı na inteqrasiyasının prespektivləri" adlı üçüncü fəslində ölkələrarası təsərrüfat əlaqələrinin inkişafında beynəlxalq ticarətin və beynəlxalq in vestisiya münasibətlərinin rolu geniş tədqiq edilmiş və beynəlxalq hüquqi tənzimlənməsi istiqamətləri müəyyənləşdirilmiş, milli iqti sa diy yatın dünya təsərrüfatı ilə qarşılıqlı əlaqəsinin beynəlxalq-hüquqi tən zimlənməsinin istiqamətləri araşdırılmış, ölkə iqtisadiyyatının dün ya təsərrüfatına inteqrasiyasının hüquqi təminatı Azərbaycan Respub li kasınm beynəlxalq iqtisadi təşkilatlarla və regional iqtisadi qu rum lar la qarşılıqlı iqtisadi əlaqələrinin formalaşması xüsusiyyətləri geniş təd qiq edilmiş, Azərbaycan Respublikasının dünya ölkələri ilə iq ti sa di-ticarət əlaqələrinin müasir vəziyyətinin geniş və kompleks təhlili və gələcək prioritetlərinin müəyyənləşdirilməsi istiqamətində tədqiqat aparılmış. Azərbaycanın dünya təsərrüfatı əlaqələrinə inteqrasiyası siyasətinin əsas istiqamətləri ətraflı öyrənilmişdir. Dissertasiya işində nəticə və təkliflər çıxarılmış, istifadə olunan ədəbiyyat siyahısı və resurslar geniş təqdim edilmişdir. FƏSİL 1. MILLI iqtisadiyyatın formalaşması və dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasının nəzəri əsaslarının tədqiqi
Artiq birmənalı şəkildə demək olar ki, respublikamızda milli iqtisadiyyat formalaşdırılmışdır. Ölkənin Təbii-iqtisadi potensialı bütünlükdə milli mənafelərimizin reallaşdırılmasına hər cür əlverişli şərait yaratmaq imkanındadır. Klassik milli iqtisadiyyat nəzəriyəsinin prinsiplərinə uyğun olaraq məhdud məkanda sistem yaratma funksiyasına uyğun olaraq (ölkə sərhədləri hüdudlarında) milli sərvətin mülkiyyətçisi olan ölkə bütün iqtisadi potensialın şəriksiz mülkiyyətçisi qismində çıxış edir. Ölkəmiz müxtəlif dövrlərdə müstəqillik qazansa da nəticədə azadlığını itirib. Həmdə həmin müstəqillik illərində ölkənin iqtisadiyyat müasir milli iqtisadiyyat anlayışı ilə eyniyyət təşkil etməyib. Bugünki anlayış baxımından milli iqtisadiyyatlar şətri olaraq coğrafi sərhədəlri ilə bir-birindən ayrılıblar. İqtisadi cəhətdən isə kifayət dərəcədə çulğalaşmış, inteqrasiya olunmuş formada fəaliyyət göstərirlər. İnteqrasiya etmiş milli iqtisadiyyatlar kifayət dərəcədə bir-birindən faydalanmaq imkanına malik olduqlarına görə onların iqtisadi inkişafında müəyyən bir uyğunluq müşahidə olunur. Ən azından onların iqtisadi inkişafında bazar münasibətlərinin müəyyənedici rol oynaması hər bir ölkəni milli resurslarından səmərəli istifadə etməyə məcbur edir. Səmərəli istifadə nəticəsində milli iqtisadiyyatlar inkişaf edir və qlobal iqtisadiyyat formalaşır. Milli iqtisadiyyatlar qlobal iqtisadiyyatın mühüm tərkib hissəsidir. Hər bir milli iqtisadiyyat öz iqtisadi potensialına uyğun olaraq qlobal iqtisadiyyatın inkişafına öz töhfəsini verir. Öz növbəsində milli iqtisadiyyatlar qlobal iqtisadiyyatın üstünlüklərindən faydalanmaq imkanına malikdir. Qlobal iqtisadiyyatda dünyanını aparıcı dövlətləri təmsil olunduğından milli iqtisadi ölkələr onların iqtisadi inkişaf sahəsindəki təcrübəsindən yararlanaraq öz iqtisadiyyatını daha mütərəqqi prinsiplər əsasında inkişaf etdirə bilirlər. Bu mütərəqqi iqtisadi inkişaf prinsiplərinin tətbiqi nəticəsində milli iqtisadi inkişafa nail olmaq yeni müstəqillik əldə etmiş ölkələr üçün daha xarakterikdir. Adətən bir iqtisadi sistemdən yeni mütərəqqi sistemə keçən suverinlik əldə edən ölkələrdə investisiya imkanları həddindən artıq məhdud olur. İnkişaf etmiş bazar sistemli ölkələrin investisiya imkanları isə kifayət dərəcədədir. Həm də bu ölkələr investisiyanın tətbiqi məqsədi ilə xam bazarlar axtarırlar. Xam bazar kimi isə investisiya tətbiqi üçün yeni müstəqillik əldə etmiş ölkələrin bazarları çıxış edir. Yeni müstəqillik əldə etmiş suverin dövlətlər isə bu investisiyadan milli iqtisadiyyatlarının qərarlaşması məqsədi ilə istifadə etmək imkanə əldə edirlər. Ölkəmizdə sadalanan prinsiplərə uyğun milli iqtisadiyatımızın for ma laş dı rıl ması formalaşması kifayyət dərəcədə keçd dövrünü yaşayan ölkələrdəki qanun yğun luqlarla yanaşı fərqli cəhətləri ilə diqqəti cəlb edir. İqtisadi tədqiqatların əsasını təşkil edən obyektiv iqtisadi inkişaf qanunları istənilən sistem dəyişikliyi mövcud rellığı özündə əks etdirir. Sovet sisteminin möv cudluğu dövründəki özünün üstünlüklərini reallaşdırma imkanları məh dud laş-dı qca bu sistemin süqutu ilə onun yerinə yaranacaq yeni iqtisadi sistemin əsaslarını təşkil etəcək bazar münsibətlərinin formalaşmasına əlverişli şərait yaranır. Ötən əsrin 80-ci illərinin ortalarından başlayaraq inzibati-amirlik iq ti sa di sis te min də sosialist müəssisəsini əmtəə istehsalçısına çevrilməsinə təşəbbüs gös təril məsi, bu prosesə müəyyən səviyyədə nail olunması, arzuolunan nəticəni verməsə də, nəhayyət bazar dəyişikliklərinin həyata keçirilməsini qabarıq şəkildə gös tə rir di. İnzibati-amirlik –iqtisadi sistemi şəraitində onun sosial-iqtisadi təbiətinə yad olan müttəfiq respublikalarin iqtisadi müstəqilliyi haqqında qəbul olunan hüquqi akt müttəfiq respublikaların təsərrüfat subyektlərinin məhdud miqdarda da olsa dün ya bazarına məhsul çıxarmasına şərait yaratmışdır. Ölkə iqtisadiyyatında və onun subyektləri olan müttəfiq respublikaların iqtisadiyyatında baş verən bu dəyişikliklər iqtisadi sistemin qapalılığı üzündən istənilən səmərəni verə bilmədi. Sosializm şəraitində bazar mexanizminin elementlərindən istifadənin yaran mış sosial-iqtisadi problemləri həll etmə imkanının olmaması, sosialist mül kiy yə tin dən bazar münasibətlərinin sosial-iqtisadi təbiətinə uyğun xüsusi mülkiyyətin formalaşdırılmasını zərurətə çevirirdi, tədricən keçid dövründə buna nail olundu. Xüsusi mülkiyyətin cəmiyyətin hakim iqtisadi münasibətinə çevrilməsi isə sistem dəyişikliyi etmədən mümkün deyildi. SSRİ-nin süqutu və bütövlükdə sosializm laqerinin dağılması nəticəsində ye ni ya ranan suveren dövlətlər və Şərqi Avropa dövlətləri dövlət mülküyyətinin özəl ləş dirilməsi yolu ilə xüsusi mülküyyəti formalaşdırmağa başladılar Yeni iqtisadi sistemə uyğun bazar münasibətlərinin formalaşdırılması keçid dövründən başlayaraq bütövlükdə keçid dövründə aşağıdakı iqtisadi-sosial tədbirlərin bazar sisteminin tələblərinə uyğun reallaşdırılmışdır:
Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində milli iqtisadiyyatın formalaşdırılmasının nəzəri problemlərini tədqiq edən U.Q.Əliyev yazırdı: ”Bazar iqtisadiyyatına keçid və milli iqtisadiyyatın formalaşdırılması şəraitində yuxarıda sadalanan tədbirlərin həyata keçirilməsi özəlləşdirmə, makroiqtisadi sabitləşmə, sahibkarlığın sti mul laş dırı lması və xarici iqtisadi fəaliyyətin liberallaşdırılması və canlandırılması yolu ilə ilə əlverişli reallaşma imkanı əldə edir. Məlumdur ki, bazar iqtisadiyyatı real sektorla maliyyə sektorunun: əmtəə və xidmətlər, əmək və kapital bazarının qarşılıqlı əlaqəsinin və asılılığının möv cud luğu şəraitində normal fəaliyyət göstərə bilər”. (1.səh.25) Azərbaycan Respublikası müstəqillik əldə etməsi ilə bazar iqtisadiyyatını əmtəə və pul-kapital qıtlığı, kütləvi işsizlik,qıtlıq iqtisadiyyatı şəraitində for ma laş dır mağa bağlamışdır. Bir sıra bazar sistemli ölkələr Azərbaycan Respublikasına xam bazar, hələlik heç bir ölkənin təsiri altında olmayan bir ölkə kimi baxırdılar. Ölkəmizdə beynəlxalq əməkdaşlığın formalaşdırılmasında sovet dönəmində zor la yadlaşdırılmış milli və dini yaxınlığa üstünlük verilirdi. U.Q.Əliyev yazır, “Tə sadüfi deyildi ki, postsovet məkanındakı ənənəvi iqtisadi əlaqələr qırıldığından və həmin ölkələr daha çox iqtisadi siyasi böhran şəraitində yaşadığından yeni iq ti sa di əlaqələrin formalaşdırılmasında Azərbaycan Respublikasının xarici iqtisadi əlaqələrində Türkiyə Respublikası və İran İslam Respublikası ilə xarici ticarət əlaqələri üstünlük təşkil etmişdi”. (1.səh.30” Müstəqillik illərinin ilkin dövründə Respublikamızda əhalinin maliyyə re surs la rının məhdudluğu, milli istehsalın ölkə vətəndaşları tərəfindən canlandırılmasına imkan verməmiş və əsasən kiçik həcmli xarici kapitalın (50 min dollara qədər) müəyyən xüsusi çəkiyə malik olmasına əlverişli şərait yaratmışdır. Çörək is teh sa lın da emal müəssisələrində bu xarici fərdi kapitallar müəyyən dirçəlişə şərait yarada bilmişdi. Keçid dövrünü ilkin mərhələsində milli manat daxili bazarda müəyyən dövr xarici valyutalara sabit nisbətini saxlaya bildi. Milli iqtisadi məkanda dövriyyəyə buraxıldığı ilkin dövrdə alıcılıq qabiliyyəti inzibati qaydada müəyyənləşdirilən nis bə tə uyğun gəlirdi. Bu zaman istehsal canlanmadığından, makro-iqtisadi sabitliyə nail olunmadığından milli manatın inflyasiyaya uğramasının qarşısını almaq mümkün olmadı. Xarici valyutaların (dolların, rublun və s.) dövriyyədə istifadəsi qanunvericiliklə qadağan olunsa da milli manatımız möhkəmlənənə qədər döv riy yədə onunla bir arada paralel olaraq digər valyutalardan da istifadə olun muş du. Təbii ki, bu müəyyən müddət öz mənfi təsirini qara bazarda göstərmişdir. Milli iqqtisadiyyatın keçid dövründə formalaşdığı şəraitdə qarşıda duran ilkin və mühüm vəzifələrdən biri də xidmətlər bazarının formalaşdırılması və in ki şa fı dır. Bu bazar həm istehsal təyinatlı həm də qeyri-istehsal təyinatlı əmtəə və xidmətlər bazarını özündə cəmləşdirməlidir ki, nəticədə istehlak təyinatlı əmtə və xid mətlərə tələb yetərincə ödənilə bilsin. Doğrudur bu o qədərdə asan məsələ deyil. Bazar iqtisadiyyatının formalaşdırılmasının digər şərtləri ilə yanaşı mühüm şərt lə rin dən biri də keçid dövrünün ilkin mərhələsində qarşılaşdığımız problemli sa hə lər dən olan maliyyə bazarının yaradılmasıdır. Qiymətli kağızlar bazarı (səhm, is tiqraz, özəlləşdirmə çekləri, xarici vətəndaşlara özəlləşdirmədə iştirak hüququ verən opsionlar və s.) bazarın spesifik forması olub bazar iqtisadiyyatının normal fəaliyyətini təmin edən şərtlərdən biri kimi çıxış edir. Doğrudur bir sıra çətinliklər üzündən bu gündə qiymətli kağızlar bazarını formalaşdıra bilməmişik. Bir sıra in ki şaf etmiş ölkələrdə qiymətli kağızlar bazarından əldə olunan gəlirlər UDM-də əhəmiyyətli xüsusi çəkiyə malikdir. Inkişaf etmiş bazar sistemli ölkələr də qiymətli kağızlar bazarının yeri göz qabağındadır. U.Q.Əliyev yazırdı, “Bazar iqtisadi sis te mi nə keçən ölkələrdə o cümlədən də, Azərbaycan Respublikasında qiymətli ka ğız lar bazarının formalaşması bir sıra çətinliklərlə qarşılaşır. Özəl sektorda fəaliyyət gös tərən orta və iri müəssisələrin qiymətli kağızlar buraxması imkanı məhduddur. Bir çox müəssisələrin gəlirlilik səviyyəsi yüksək olmadığından onların qiymətli ka ğız larına da tələb aşağı olur”. (1.səh.45) Respublikamız da qiymətli kağızlar bazarını real hərəkətə gətirmək üçün strateji yol xəritəsində bir sıra məsələləri nəzərdə tutmuşdur. Bazar iqtisadiyyatına keçidin ilkin mərhələsində qarşıda duran mühüm vəzifə əmək bazarının yaradılması və tənzimlənməsidir.İşsizliyin səviyyəsi həddindən artıq yüksək olduğundan bu problemi qısa bir müddəıtdə həll etmək o qədərdə asan deyildi. Inzibati-amirlik iqtisadi sistemində özünə möhkəm yer tutmuş təminatlı məşğulluq bazar iqtisadi sisteminə keçidlə öz ömrünü başa vurdu. Iş qüvvəsini də əmək bazarı vasitəsi ilə reallaşmasına zərurət yarandı. Keçidin ilkin mərhələsində işsizliyin kütləvi xarakter olması səmərəli əmək bazarının formalaşmasına mane olurdu. Özəlləşdirilən dövlət müəssisələrinin fəaliyyətinin bərpası xarici və müş tə rək müəssisələrinin yaradılması yeni iş yerlərinin açılması iş qüvvəsinə də tələbi ar tırır və tədricən tələb və təklif əsasında fəaliyyət göstərən əmək bazarı for ma laş ma ğa başlayırdı. Keçid dövründə həyta keçirilmlş bir sıra məqsədyönlü tədbirlər iş sizliyinin səviyyəsinin minimuma endirilməsinə əlverişli şərait yaratmışdır. Xüsusi mülkiyyətin əlahiddələşmə və məhdud məkanda sistemyaratma xassə sini və onun fərqli cəhətləri də milli iqtisadiyyatın formalaşmasının əsas is ti qa mətlərindən biri kimi qəbul edirlər. Istehsal vasitələrinin xüsusi mülkiyyətcisinə çev rilən insanlar, sahibkarlar dövlətlə birlikdə milli iqtisadiyyatın formalaşmasında fəal iştirak edirlər. Azərbaycan iqtisadiyyatının tədqiqatçıları araşdırma nəticəsində bu qənaətə gəlirlər ki, sovet dönəmində və müstəqilliyin ilk illərində həyata keçirilən iqtisadi si yasətin müxtəlif mərhələlərinin səmərəli uzlaşdırılması Azərbaycanın nəinki böl gə də həmçinin dünyada güclü dövlətlərdən birinə çevrilməsində müəyyənedici rol oynamamışdır. Ölkəmizin milli problərinin həllində ən böyük maneələrdən biri də müasir dünya üçün xarakterik onun qlobal problemlərlə, dünya iqtisadi böhranı ilə çul ğa laş mış şəkildə baş verməsidir. Bu gün dünya iqtisadiyyatına çox ciddi zərbə vuran ma liyyə böhranı bir qrup ölkələrdə milli iqtisadiyyatların formalaşması dövrünə təsadüf etdiyindən ona mane olan əsas amillərdən biri kimi çıxış edir. Hesab edirəm ki, kapitalın təbiətinə xas olmayan sosial problemlərin həlli funksiyasını öz üzə rinə götürməsi cəhdi onun özünü saxlama və qoruma instinqdini zəiflədir. Qlo bal iqtisadi böhran beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin ən həssas nöqtələrindən olan ma liy yə münasibətlərinə sarsıdıcı zərbə vurdu. Belə bir şəraitdə subyekt (Antiböhran tədbiri həyata keçirən dövlət qurumu və ya şəxs) obyektiv iqtisadi inkişaf qa nunlarının yol verdiyi hədd daxilində iqtisadiyyata təsir göstərərək maliyyə re susr larından milli məqsədlərin reallaşmasına səmərəli istifadə mexanizmi yaratmağa çalışır. Azərbaycan Respublikasının sərbəstləşdirilmiş maliyyə vəsaiti ( neft fon dunun vəsaiti və Mərkəzi Bankın ehtiyat fondu təxminən 50 mlrd. ABŞ dolları 2014-ci il ) müxtəlif xarici banklarda saxlanılırdı. (2016-cı ilin sonuna bu vəsait əhəmiyyətli dərəcədə azalmışdır). Artıq Azərbaycan Respublikasının prezidenti bu vasitələrin ölkə banklarında yerləşdirilməsinə göstəriş verib. Nəzərdə tutulur ki, bu vəsaitlər dövlətin müvafiq orqanlarının ciddi nəzarəti altında real sektorun kre dit ləş məsinə istifadə olunsun. İxrac yönümlü məhsul istehsal edın müəssisələrin iqtisadi göstəricilərinin pisləşməsinə yol verməmək nəzərdə tutulur. Bütün ölkələr beynəlxalq maliyyə qurumlarının yeni müstəqillik əldə etmiş döv lətlər beynəlxalq maliyyə qurumlarına inteqrasiyanın asılı olaraq milli prob ləm lərin həllində ondan fərqli formada faydalanır. Müasir şəraitdə beynəlxalq maliyyə qurumlarının imkanlarının nisbətən məhdudluğu şəraitində daxili re surs la rın çevik hərəkətə gətirilməsinə üstünlük verilməlidir. Azərbaycan Respeblikasında bu mənbələrin optimal əlaqələndirilməsi nə ti cə sində bir sıra mühüm problemlər artıq həll edilmişdir: 1.Olkəmizdə milli iqtisadiyyatın bir sıra problemləri həll edildiyindən enerji təhlükəsizliyinin, ərzaq təhlükəsizliyinin, nəqliyyat təhlükəsiz liyi ni nin təmin edil mə si artıq reallıqdır. Artıq Azərbaycan bir sıra ölkələrin enerji təminatçısı kimi çı xış edir. Yeni müstəqillik əldə edən ölkələr qarşısında duran ən mühüm vəzifələrdən biri onun dünya iqtisadiyyatına səmərəli inteqrasiyası dünya təsərrüfatının müs tə qil subyektinə çevrilməsi məsələləridir. Müstəqillik əldə edən hər bir ölkə öz im kan larını rellaşdırmaq üçün dünya iqtisadiyyatına səmərəli inteqrasiya edərək on dan milli mənafeyinə uyğun iqtisadi inkişafa nail olmalıdır. Mili iqtisadiyyatın formalaşdırılmasının digər mərhələsi kimi Azərbaycan Res publikasında dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsinin II dövlət proqramının reallaşdırıldığı (1995-1998-ci illər) dövrü götürmək olar. Döğrudur bu məsələdə tədqiqatçıların yanaşmasına uyğun olaraq fərqli mənbələrdə fərqli yanaşma mövcuddur.Bu dövrdə orta və iri dövlət müəssisələrinin pulla və çeklə özəlləşdirilməsi həyata keçirilmişdir. Orta və iri sahibkarlığın formalaşması əsasən bu dövrə təsadüf edir. Azərbaycan Res pub lika sının hər bir vətəndaşı əldə etdiyi özəlləşdirmə payına uyğun olaraq (çeklə özəlləşdirmə) orta və iri dövlət müəssisələrinin özəlləşdirilməsində iştirak edirdi.Pulla özəlləşdirmə nəticəsində dövlət büdcəsinə nəzərdə tutulduğu qədər vəsait cəlb etmək mümkün olmamışdır. Milli iqtisadiyyatın formalaşmasının ikici mərhələsində həyata keçirilən ən mühüm iqtisadi tədbirlərdən biri də aqrar bölmədə bazar münasibətlərinin formalaşdırılmasıdır. Aqrar bölmədə də bazar münasibətlərinin formalaşması bir neçə mərhələni əhatə edir.Bu islahatlara 1995-ci ildən başlanmasına baxmayaraq çox qısa müddətdə bəhrə verməyə başlamışdır. Ölkəmizdə iqtisadi islahatların aparıldığı ilkin dövrlərdə aqrar islahatların səmərəliliyindən söhbət gedə bilməzdi.Aqrar islahatların hüquqi bazasının yaradılması aqrar islahatların digər keçid iqtisadiyyatlı olkələrlə müqayisədə qısa bir müddətdə nəticəliliyi ilə fərqlənirdi.Bazar iqtisadi sisteminə keçid dövrünün il kin mərhələsində sosialist kənd təsərrüfatı müəssisələrinin səmərəli fəaliyyətindən söh bət gedə bilməzdi. Mahiyyət etibarı ilə kolxoz təsərrüfatı ko ope ra tiv mülküyyətinə uyğun gəlsə də o tamami ilə sosialist mülküyyətinin eyni idi. Onların çoxu iflas səviyyəsində idi. Ölkəmizdə sosialist kənd təsərrüfatı müəsisələrindən fərqli olaraq xüsusi mülküyyətin təbiətinə uyğun gələn və bazar prinsipləri ilə işləyən kənd təsərrüfatı müəsisələri səmərəli fəaliyyət göstərir. Ölkəmizdə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı artıq ölkə əhalisinin təlabatını ödəyə biləcək səviyyədədir. Ölkə əhalisinin zəruri yaşayış vasitələrinə olan təlabatının əhəmiyyətli hissəsi daxili istehsal hesabına ödənilir.Kənt təsərrüfatı məhsullarının demək olar ki hamısı ozəl kənd təsərrüfatı müəsisələri tərəfindən istehsal olunur.Olkəmizdə qəbul olunan strateyi yol xəritəsində kənd təsərrüfatı iqtisadiyyatın əsas sektorlarından biri kimi diqqət mərkəzində saxlanılır. Nəzərdə tutulur ki bu sahənin inkişafının stimullaşdırılması ilə bir sıra ciddi problemləri həll etmək mümkündür. Kənd təsərrüfatı istehsalını stimul laşdırmaqla idxalı minumuma endirmək,idxala səırf olunan volyuta eh tiy yatlarına qənaət etmək nəzərdə tutulur. Aqrar bölmədə aparılan islahatların müvəffəqiyyətliliyi özünü bu sahədə çalışan muzdlu işçilərin əmək haqqının artımında da göstərmişdi. Kənd təsərrüfatında çalışanların orta nominal əmək haqqı 2005-ci ildəki 41.6 manatdan 2015-cu ildə 160. manata çatmışdır (denominasiya nəzərə alınmaqla).Yol xəritəsinə uyğun olaraq aqrar sektorun xüsusi ilə diqqət mərkəzinə gətirilməsi aqrar sektorda çalışanların əməkhaqqının nəzərə çarpacaq dərəcədə artmasına şərait yaradacaq. Milli iqtisadiyyatın formalaşması və inkişafının IV mərhələsi kimi dövlət mül küy yə tinin özəlləşdirilməsinin əsasən başa çatdığı 1998-2003-cü illəri göstərmək olar. Bu dövrdə iqtisadi islahatlar uğurla davam etdirilmiş, xüsusi sahibkarlığın bütün növ ləri (kiçik, orta və iri) hakim iqtisadi münasibətə çevrilmişdi. Ölkə hüdudlarında təsərrüfat subyektləri arasında bazar əlaqələri mütəmadi xarakter alır.Milli iqtisadiyyat perspektivi üzrə strateyi yol xəritəsində göstərildiyi kimi aqrar istehsal milli iqtisadi inkişafın əsas sektorlarından biriə çevriləcək. Fərqli yanaşma əsasında V mərhələ kimi 2003-2008-ci illəri göstərmək olar. Bu mərhələdən başlayaraq Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün dayanıqlı iqtisadi inkişaf sə ciyyəvidir. Bu dövr həmdə Azərbaycanda keçid dövrünün başa çatması ilə sə ciy yələnir. Keçid dövrünün başa çatmasının əsas göstəricisi olan start kapitalının formalaşması bu mərhələdə başa çatır. Bu mərhələdən başlayaraq ÜDM-də qeyri-dövlət sektoru böyük xüsusi çəkiyə malik olur. ÜDM-də 2015-cü ildə qeyri-dövlət sektorunun payı 83,7 % olmuşdu. Kənd təsərrüfatı məhsullarının 99,8 %-i özəl sektorda istehsal olunur.İqtisadiyyatın əsas sektorlarından biri olan kənd təsərrüfatı rəqabət qbiliyyətli məhsul istehsal etməklə milli iqtisadiyyatın dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasında əhəmiyyətli rol oynayacaq. Ölkəmizdə qərarlaşan bazar iqtisadiyyatının fəliyyət mexanizminin çevik hərəkətə gətirilməsiiqtisadi inkişafı stimullaşdırmaqla yanaşı xüsusi mülküyyətində səmərəli reallaşması mexanizmini çevik hərəkətə gətirir. Təsərrüfat subyektləri istisadi xüsusi mülküyyət maraqlarına uyğun tərəf müqabili seçir,onların re surs la rı nın istehsal sahələri arasında bölgüsündə qiymət mexanizmi müəyyənedici rol oynayır. Tələbin təklifi stimullaşdırılması yolu ilə iqtisadi inkişafın sabit artım tempi təmin edilir.Son illərdə iqtisadi artım tempinin aşağı düşməsi nəticəsində son dövrlər tələb-təklif arasında müəyyən uyğunsuzluq yaranmışdır. Təbii ki bu uy ğun suz luq təkcə Azərbaycan gerçəkliyindən irəkli gəlmir. Dünyada baş verən müsir prob lemlərdə olkə iqtisadiyyatına təsirsiz ötüşmür. ÜDM-in böhran anına qədər ki, səviyyəyə çatması da keçid dövrünün başa çatmasını səciyyələndirən başlıca cə hət lə rdən hesab olunur. 2016-ci ilin sonuna Respublikamızda ÜDM istehsalının təx mi nən 61 mld. manat səviyyəsində olacağı proqnozlaşdırılır. Yüklə 0,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|