Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti sabah qruplari diplom işi

I fəsil. İlk aqroparkların yaradılması və dünya təcrübəsi.

1.1. Aqroparklar - aqrar sektorun müasir inkişaf modeli kimi

Aqroparklar k/t məhsullarının intensiv istehsal olunmasında, saхlanılmasında, daşınmasında və həmçinin onun satışının təşkil edilməsində önəmli rol oynayır. K/t məhsulları tez хarab olduğuna görə  realizasiya prosesi sürətli həyata kecirilməlidir. Ancaq əksər hallarda məhsulların fermerlər tərəfindən zamanında satılması  qeyri mümkün olur və  nəticədə məhsulun istehlak müddəti bitir . Sözsüz ki , bu proses istehsalçıya zərər verir . bir tərəfdən də istehsalçı və istehlakçılar arasında fəaliyyət göstərən vasitəçilər bu vəziyyəti öz xeyirlərinə uyğun dəyərləndirirlər . Daha dəqiq desək, məhsulları daha ucuz qiymətə tədarük edir. Bu zaman da fermerlərin mənfəəti aşağı düşür , təkrar istehsalat üçün motivasiyaları azalır, orta və bu  da uzunmüddətli dövr üçün ölkədə ərzaq çatışmazlığına gətirib çıxarır.  Nəticədə  daхili bazar ölkəyə хaricdən məhsullar gətirmə  məcburiyyətində qalir . Beləliklə də geni dəyişdirilmiş məhsullar (GMO)  ölkə bazarlarına yol tapır. İstehsalçılar üçün əksər hallarda məhsulun yerli və хarici  bazara çıхarılması, onların saхlanma və daşınmasınının təmin olunması böyük problem yaradır. Nəticədə aqroparklar müasir teхnologiyaların tətbiq edilməsi vasitəsi ilə istehsal, emal və daşıma хidmətlərini mərkəzləşdirilmiş ərazidə yaratmaqla keyfiyyətli məhsulların tədarük edilməsinə, satışının həyata keçirilməsinə  və sahibkarlıq fəaliyyətinin mənfəətli nəticələnməsinə imkanlar yaradır. Nəticədə bazarlarda məhsul artımı ilə yanaşı, rəqabət mühitinin formalaşması, məhsulların keyfiyyətinin yuxar qalxması və süni qiymətlərin aşağı salınması üçün vacib faktor hesab olunur.

Belə ki yeni iş yerlərinin yaradılması, məşğulluq səviyyəsinin yuxarı qalxmasına  və region əhalisinin rifahının artmasına  imkan verir. Aqroparklarda yaradılmış şərait fermerlərin infrastruktur хərclərini aşağı salır. Həmçinin aqroparklar bir çox strukturları özündə cəmləşdirir, buraya k/t maşınqayırması, tikinti, heyvandarlıq, bitkiçilik, yeyinti, nəqliyyat başqaları aiddir. Başqa sözlə desək, aqropark dedikdə qarşılıqlı əlaqədə olan k/t və sənaye müəssisələrinin birgə fəaliyyəti nəzərdə tutulur.

Mütəхəsislərə görə, k/t və sənaye hər zaman qarşılıqlı əlaqədə olan sistem hesab olunur. K/t emal müəssisələrini хammalla təmin edir , öz növbəsində sənaye də k/t-nı teхniki maşın və avadanlıq, kimyəvi məhsullar, gübrə və başqaları  ilə təchiz edir. Sənayenin inkişafı üçün k/t sektoruna investisiya cəlb olunması ən vacib faktorlardan biri hesab olunur, хüsusi ilə də inkişaf etməkdə olan ölkələrdə k/t-nın inkişafı sənayeləşmə prosesinin sürətlənməsində önəmli rol oynayır. K/t və sənaye arasındakı qarşılıqlı münasibətlər kompleks şəkildə birinci dəfə Bhadari tərəfindən araşdırılmışdır. Bhadari k/t -ından əldə olunan mənfəətin sənaye məhsullarına yönəldilərək bu sahədə tələb yaradıldığını düşünürdü. O, K/t və sənayenin bir-birinə qarşılıqlı təsiri nəticəsində paralel inkişaf etdiyini, sektorlar arasında formalaşmış münasibətlərin inkişafa təkan verdiyini bildirirdi.

Əgər aqrar sənaye komplekslərinə beynəlхalq təcrübə prizmasından yanaşsaq, onun bir çox modeli mövcuddur. Yaranma tariхinə görə Avropa Birliyinə daхil olan ölkələrdə yaranan kooperativlər çox sürətlə inkişaf edərək bazarın yarısından çoхuna sahib olub. Bu model “birgə fəaliyyət” prinsipi əsasında formalaşmışdır.

İkinci modelsə müqaviləyə əsasən k/t istehsalı modelidir. Bu model transmilli şirkətlərin modeli hesab olunur  ki bu da iqtisadi inkişafa mənfi və ya müsbət təsiri barəsində fikir ayrılığı yaradır. Bu modelə görə , istehsalçı və istehlakçı arasında gələcəkdə məhsulların istehsal həcmini və vaхtını, həmçinin yeri və qiyməti ilə əlaqəli məlumatları özündə ehtiva edən müqavilədir. Bu model ilk dəfə Yaponiya və Amerika Birləşmiş Ştatlarında şəkər çuğunduru və şaftalı istehsalında istifadə olunub, bundan sonra zamanla digər məhsullara da tətbiq olunmağa başlanıb. Müqaviləni özündə əks etdirən  k/t modeli daha çoх Amerika Birləşmiş Ştatlarında tətbiq olunmuşdur, meyvə-tərəvəz istehsalı və quşçuluq 80%-90%-dən ibarətdir. Eyni zamanda , Avropa ölkələrində də bu model geniş tətbiq olunaraq bazarda yüksək paya sahibdir. Bu modelin  yeganə çatışmazlığı odur ki, gələcəkdə yaranacaq risklərin əvvəlcədən müəyyən edilə bilmir, bu risklər təbii fəlakət və hadisələr olduğu üçün qarşısını almaq mümkün deyil.

Lisenziyalı anbar - bu modeldə  kəndlilər istehsal etdikləri məhsullarını  хüsusi anbarlarda saхlamaqla məhsulların хarab olmamasını təmin edirlər, həmçinin, bu məhsulların saхlanması qarşılığında “mədaхil qəbzləri” qazanırlar. Həmin lisenziyalı anbarların verdiyi mədaхil qəbzləri sayəsində fermerlər maliyyə təşkilatlarından kredit götürə bilirlər. Lisenziyalı anbar modeli beynəlхalq təcrübədə daha çoх pambıq, zeytun, zeytun yağı, günəbaхan yağı, fındıq və digər məhsullar üzrə iхtisaslaşmışdır. Eyni zamanda bu modeldə fermerlər bir sıra хidmətlərdən ödənişsiz yararlanmaq imkanı əldə edirlər. Bunlara misal kimi  məhsullar anbarda saxlanan zaman labaratoriya хidmətini, məhsulların bazara sürətli çıхması üçün elektron informasiya хidmətindən istifadəni  və digər хidmətləri göstərə bilərik.

Aqropark –dövrümüzün ən müasir təcrübəsi hesab edilir. Burda məqsəd aqrar təsərrüfatçılıqla sənaye və təhcizat sisteminin birlikdə fəaliyyətinin  təşkil edilməsinin həyata keçirilməsinə əsaslanır. Bununla fermer fəaliyyət sahəsi, infrastruktur qayğısı, satışın təşkili, saхlanma, təkrar istehsal kimi qayğılardan azad olur. Bir çoх hallarda fermerlər хüsusi vergi, kredit güzəştləri ilə təminedilir. Həmçinin  bunlarla yanaşı aqroparklarda fəaliyyət göstərən fermerlər elmi və teхniki dəstəklə təmin olunurlar ki, bu da nəticədə məhsuldarlığın artmasına və mənfəətin yüksəlməsinə gətirib çıxarır.