Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan respublikasi föVQƏladə hallar naziRLİYİNİn akademiyasi
Yüklə 1,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Ekzistensializm (lat.exsistensia- mövcudluq de
məkdir) - XX əsrdə fəlsəfədə ziyalıların baxışlarına cavab verə biləcək ye- ni dünyagörüşü yaratmaq cəhdi kimi meydana gəlmiş irrasionalist, subyektiv idea list fəlsəfi və eləcədə siyasicərəyanlardan biridir. Onun əsas nümayəndələri Martin Haydegger, Karl Yaspers (alman məktəbi), Alber Kamyu, Jan Pol Sartr (fransız məktəbi) və s. Ekzistensializm Birinci dünya müharibəsindən sonra Almani- yada, İkinci dünya müharibəsi dövründə Fransada, sonralar isə bir çox ölkələrlə yanaşı ABŞ-da meydana gəlmişdir. Müasir Qərb incəsənət və ədəbiyyatına bu cərəyanın çox böyük təsiri özünü göstərir. Bu cərəyan bədii istiqamət kimi həyatın absurdlarına əsaslanır. Ekzistensializm əsas qəhrəman kimi emosional coşqunluqdan əzilən, ehtiraslardan parçalanan dünyanın şəxsiyyətiniirəliçəkir. Ekzistensializminideyaköklərihəyat fəlsəfəsi, E.Qusserlin fenomenologiyası vəS. Kyerkeqorun dini- mistikt əlimidir. Ekzistensializmdə özününsəthi-nikbinanlayışı ilə, mövcudc əmiyyətinmütərəqqiinkişafınainamı il ə birlikd ə liberalizminböhran ı əksolunmuşdur. Ekzistensializm pessi- mizm dünyagör üşü kimimeydanag əlmiş v ə m əsələnibelə qoymu şdur: fəlakətlərqarşısındaliberal-mütərəqqiideyalarını itirmiş insannec ə ya şamalıdır? Ekzistensializm maarifçi- lik v ə Klassikalmanfəlsəfəsidövrününrasionalizminə, h əmçinin, 21 XIX əsrinsonuvə XX əsrin əvvəllərində geniş yayılmış kantçı- pozitivistf əlsəfəyə cavabidi. Ekzistensialistl ərinfikrincə, rasionalt əfəkkürün əsascəhətiondanibarətdirki, o, subyektvə obyektin əksliyiprinsipindən çıxış edir. Bunagörə də, rasionalistbütünger çəkliyə, ocüml ədəndə insanayaln ızelmi- t ədqiqatnöqteyi-nəzərindənbaxır, bubax ımdanhəminyanaşma "simas ız" xarakterda şıyır. Əksinə, ekzistensializm şəxsiyyətdənkənar, "obyektiv" elmifikrin əksliyikimi çıxış etm əlidir. Beləliklə, ekzistensializmfəlsəfə və elmibir-birinə qarşı qoyur. M əsələn, M. Haydeggerindediyikimi, f əlsəfəninpredmetivarlıqdanibarətolmalıdır. Halbuki, elminpredmetini "mövcudluq" t əşkiledir. Varlıqvasitəlideyil (müc ərrədtəfəkkürvasitəsilə), yaln ızvasitəsizdərkolunur, insanaonunvarl ığı, şəxsimövcudluğu, y əni, ekzistensiyan ınvasitəsiilə açılır. Ekzistensiyadaməhzsubyektvə obyektinn ə şüurlu-elmi, n ə d ə spekulyativt əfəkkürə m üəssərolmayanhissələrə parçalanmış bütövlüyü mövcuddur: adih əyatdainsan özünü heç də həmişə ekzistensiyakimidərketmir; bunun üçünonuns ərhəd (transdentental) situasiyasındaolması z əruridir, özünüdərkprosesində insanın ölümlə üz-üzə gəlməsindən əhəmiyyətliheç nə olabilməz. Ekzistensiyaolaninsanilkdəfə özazadl ığını datapmış olur. Ekzistensiyaterminiilkdəfə S. Kyerkeqort ərəfindənişlədilmişdir. Cərəyanınnümayəndələrinə görə butermininsan ın "M ən"ininelə birm ərkəzinüvəsidirki, onunsay əsində insanempirikfərdkimideyil, konkret, təkrarolunmaz şəxsiyyətkimi çıxış edir. Ekzistensializm ə gör ə, azadl ıqondanibarətdirki, insant əbii, yaxudsosialz ərurətintəsirialtındaformalaşanbir əşyakimi çıxış etm əsin, özü-özünü seçsin, özünü hərbirhərəkəti, davranışı ilə formala şdırsın. Bununladaazadinsanel ədiyihər şeyə gör ə m əsuliyyətdaşıyır, "şəraitlə" özünü bəraətləndirmir. Ətrafındabaş ver ənhər şey üçüngünahhissi-azadinsanınhissidir (Berdyayev). Tarixd ə baş verənhər şey üçüninsanınməsuliyyətdaşıması barədə 22 ekzistensialistl ərinfikriməhzburadan çıxır. Lakin, azadl ığınsubyektivplanda şərhisırfetikbaxımdandəyərləndirilir. Ekzistensialistl ər üçüninsancəmiyyətivə insanlarınhəyatı başdan- ba şa "anla şılmazlıq" v ə q ətiabsurddanibarətdir. İnsanlararasındasevgivə ba ğlılıqyoxdur, adamlararas ındabütüninsanimünasibətlərqırılıb. Ki şilərvə qad ınlarprinsipial şəkildə özlərinə qapan ıblar, qar şılıqlı ba şadüşməməzliyə m əhkumdurlar. H ərbirinsanbirdünyadır. Ancaqbudünyalarbir-biriil ə əlaqə saxlam ırlar. İnsanların ünsiyy ətiancaqsəthidirvə q əlbindərinliklərinə toxunmur. Dünyainsan ınınekzistensialistmodelibelədir. Yüklə 1,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|