Azərbaycan respublikasinin təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏt pedaqoji universiteti

İmmun sistemin hormon va mediatorlarının (humoral faktorların) qısa xarakteristikası

Çəngələbənzər vəzin humoral faktorları T-hüceyrǝ- lərin sələflərinin yetkin T-limfositlərə diferensasiyasını təmin edir. Ts. QMF va Ts. AMF-a təsir edir, çəngələbənzər vazi epitelial hüceyrələri tərəfindən yaranır, molekulyar kütlələri 1000-dən 17000-a qədər olur. Köçürmə faktoru sensibilizasiya vəziyyətindən intakt limfositlərə keçmǝyǝ səbəb olur. Xüsusi antigenlər təsiri ilə sensibilizasiyalı T- limfositlər tərəfindən yaradılır, nukleotidlar va peptid zəncirə malikdir.

Makrofaqları faallaşdıran faktor, makrofaqların me- tabolik fəallığını artırır, faqositozu gücləndirir. Sensibiliza olunmuş T-limfositlər tərəfindən ifraz olunur. 50000-80000 molekul çəkili (daltona bərabər) zülaldır. T-limfositlərə və NK-hüceyrələrin böyüməsinə təsir göstərən faktor T- limfositlərin və NK hüceyrələrin kulturalaşmasına təsir edir,dalaqda T-hüceyrələr tərəfindən yaradılır. Mitogen (blastogen faktor) limfositlərin proliferativ fəallığını artırır. T-limfositlər tərəfindən yaradılır, zülal təbiətli olub 20000-30000 a çəkiyə malik olur.
Interferon makrofaqları fəallaşdırır, inkişafını, Nk va T- killerlərin funksiyasını tənzimləyir, immun cavabın qüvvəsini nizamlayır. Makrofaqiyanı aqlyutinasiya edən faktor - makrofaqların miqrasiyası va polimorfnüvali leykositləri tormozlayır. Makrofaq va leykositlərin termotaksis faktoru, lim- fositlər tərəfindən yaradılıb xemotaksis yaradır, polipeptid təbiətli olub 1500-150000 qədərdir.
Limfotoksinlər isə hədəf hüceyrələrin lizisinə səbəb olur, T-limfositlərin killer fəallığını artırır, kompleks molekullar olub 10000-150000 at çək. daltona bərabərdir.
A
nadangəlmə immun sistemi va onların funksiyaları
Immunoloji funksiyaların yerinə yetirilməsində faqositar hüceyrələr deyilan monositlar, makrofaqlar və neyrtrofillar, təbii killerlar,dendritli hüceyrələr, bazofillər va mastositlər va bazan da trombositlar, eritrositlər və stromal hüceyrələri də buraya daxil edirlər. Hələ vaxtı ilə 1.1.Meçnikov faqositar hüceyrələrin iki növvünü ayırd edərək, onlara makrofaqla və mikrofaqlar adlandırmışdır. Əslinda faqositoz prosenda daha çox hüceyralar qrupu iştirak edir. Müasir baxışlara osason sprofessional faqositarlars deyilan qrup ayırd olunur.
Faqositar hüceyrələr immun sisteminda yalnız faqositozu yoz, başqa funksiyalar da yerina yetirir. Monositlar faqositlarin mobil (harakatli) formaları olmaqla, qanda bir neça sutka dövr etdikdən sonra toxuma va orqanlara koçarak orada yerli (rezident) makrofaqlara

çevrilirlər. Mobillik xüsusiyyətinə göra makrofaqlar toxumada daima maskunlaşan va harakatli makrofaqlara bölürlər. Toxumanı tipindən asılı olaraq rezident makrofaqlar biri- birindan seçilirlər. Masalan, qaraciyar makrofaqlanı Kupfer hüceyrələr, böyrak makrofaqları markazi sinir siste minin makrofaqları mikroqliya, ağ ciyar makrofaglan, alveolyar makrofaqlar, seroz boşluğundakı pezitonal makrofaqlar və s. kimi müxtalif cür adla adlanırlar. Faqositoz prosesi makrofaqlarm hayata keçirdikləri bir sıra funksiyaları, orqanizmin qocalmış va mahv olmuş hüceyralarini hüceyrada təmizlənma prosesinin asasında durur. Neytrofillar qanın leykositlarinin 70%-ni, qranulositlarin isa 95% taşkil etməklə seqmentli ve nüvəli hüceyrələr olub neytral boyalarla ranglanirlar. Müayyan olunmuşdur ki, orqanizmin bir saat arzində sümük iliyindən qana 4 10-dan çox neytrofil keçir. Neytrofillar yüksək hərəkətli hüceyrələrdir. Yüksək mobilizasiya ila yanaşı, neytrofillar həmçinin çox tez cami bir neça saniya arzində «oksigen. partlayış məhsullarını və qranulların möhtəviyyatının birga tasiri Neytrofillors müxtəlif patogenlara qarşı orqanizmin ilkin va effektiv müdafiəsini təmin etmaya imkan verir. Faqositar hüceyralari aktivləşdiran asas faktorlar aşağıdakı kimidir: a) bakterial maddələr, əsasən də lipopolisaxaridlar b) sitokinlar,c) komplement sistem; ç) toxuma polisaxaridlari

d) hüceyrodaxili Ca" jonlarinin soviyyəsini yüksəldən faktorlar va s
Faqositoz prosesinin özünün mahiyyatins galdikda, bu mürakkab prosesdir. Onun gedişi hemotaksis, hodafla. kontaktın yaranmast, obyektin udulmasi va faqosomun formalaşması, hədəfin killingi (məhvi) vos. Prosesi aparan liziz maddələri özünün tosir mexanizminə görə makrofaq- larda va neytrofillarda bir-birindən farqlanmir Faqositoz prosesində mühüm əhəmiyyət kasb edan hadisələrdən biri hemotaksisdir. Müsbot va manfi bemotaksis ayırd olunur. Hemotaksis istiqamətlənmiş deyil, müxtəlif kimyəvi birləşmələrin təsirindən hüceyrələrin harakatliliyinin artmasıdır. Hemokinez do istiqaməti olmayan harakatdir
Faqositar hüceyrolar ila hadaf obyekti arasında kontaktın yaranması faqositarları aktivləşdirir. Makrofaq- larin va neytrofillarin reseptorları ila birlaşmiş G-zülal dissosasiyaya uğrayaraq fosfolipazani aktivlaşdirir. Ümumiyyatla, faqolizosomda udulmuş hüceyrələrin va ya hadaf obyektlərin məhv olması ve parçalanması üçün alverişli s
ərait vardır.
Faqolizosomlarda bakteriyaların mahy edilmasinda. osas amillardan biri də mühitin turşuluğudur. Turş mühit onların çoxalmasına ingibirloydirir, bazan iso oksina tosir göstərir. pH-m 4-4,5 hoddinda bakteriyalara qida maddalarinin daxil olması çətinləşir.
Faqositar hüceyralarda killerlik fəallı vardır. Ancaq
bakteriyalarda bu prosesin mexanizmi öyrənilməmişdir. Ancaq müəyyənləşdirilib ki, killer funksiyasının yerina yetirilməsi üçün faqositarlarda hodaf hüceyrələr arasında hirbaşa tamasın yaranması vacibdir. Təbii killerlər deyilon hüceyrələr vardır ki, bunlar B- vo T hüceyrolarla ümumi mansaya malikdirlar va limfositlarin üçüncü populyasiyasım əmələ gətirirlar. Onlara bazan sifir hüceyralar da deyirlar. Tabii killerlarin belas adlandırılması onlarm sitotoksiki limfositlardan farqli olaraq hodaf hüceyralarini qısa bir müddətdə (1-2 saat) mahv etmasi ila alaqadardır. TK hüceyralara orqanizmda hor yerdə rast galinir vo qanda limofatlarin 10-15%-ni təşkil edirlar.
Bazofillar va mastositlar (nohang hüceyralar) olub, immun sistemin köməkçi hüceyralar qrupuna daxildirlar Bazofillar harakatli, mastositlar iso rezident hüceyralardir. Bazifilləri qranulositlorin üç poaulyasiyalarından birine aid etmək olar. Qalavi xassoli boyalarla boyandıqlarına görə bels adlandırırlar. Miqdari qunda az olur. Adatan ümumi granulositlarin 0,2%-ni taşkil edilar. Faqositez xüsusiy yatlari zəifdir.
Mastositlara qanda rast gəlinmir. Onlar harakatsiz toxuma hüceyrələridir. Iltihabın vo ani hiperhassaslığın yaranmasının asas iştirakçılarından sayılır.
Mastositlarin iki subpopulyasiyası selikli qişa və hirlaşdirici toxuma mastositlari ayırd olunur. Mastositlara seroz qişada, dalaqda, mada-bağırsaq, tanaffus, sidik-cinsiyyət sisteminin epiteli sahəsində, həmçi nin birləşdirici toxuma qatlarında rast gəlinir. Mastrositlar da bazofillar kimi leykotrienior (LT C4), tromboksanlar və prostoqlandinlar sintez edirlər.
Eozinofillərə qanda va toxumalarda rast galinan polimorf nüvali leykositlarin bir populyasiyası aiddir. Seq- mentləşdirilmiş nüvəyə va iri asidofil qranulalara malikdir- lor. Qranullalarda toplanmış asasi zülalın ekkositozu hü ceyraxarici killinga səbəb olur.
Trombositlar sümük iliyinda, ümumi qanyaratma kötük hüceyrələrinda amala gəlməklə (bir sutkada taxminan 101 hüceyra), onun 30%-i dalaqda toplanır. Əsas funksiyası laxtalanma olsa da, immunoloji reaksiyalarda, iltihab. proseslarinda iştirak edir.
Ecitositlərin orqanizmin hemeostazi saxlanılma sında rolu tasdiqlanmişdir. Bununla barabar onlar sochlarin- daki xüsusi komplement reseptorlar vasitosila qan dövra nındakı immun, komplekslarini tutub qaraciyora gətirir vo onları orada faqositoza uğradan Kupfer hüceyralarina ötür- makla qanın bu komplekslardan tomizlanmasina köməklik göstərirlər.
Stromal hüceyralar adlanan hüceyralarin xarakterik xüsusiyyəti onların sathinda algeziya molekullarımın olmass- dur. Bu adgeziya (yapışma) immun sistemi hüceyralarinin bir-biri ila, damar endotelisi ilə həyata keçirilir. Bu molekullar immun sistemin inkişafında iştirak edir