Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına

* Yel baba xırmana gəlməmişdən öncə ordan buğda, dən götürməzlər. Sovrulmamış buğda götürənin oğlu ölər.

* Xırman sovrulandan sonra ilk buğda götürənin oğlu olar.

* Taxıl sovrulanda Yel baba əsib işə mane olsa, ələyin, ya da xəlbirin üstünü bərk-bərk bağlayarlar, onda Yel baba insafa gəlib yavaş əsər.

* Taxıl döyüləndə yel boğanağı qalxarsa, qızlar: “ – gəlmə, gəlmə, sənə gedərəm”, – deyərlər.

Bu tipli inanclarda yelin taxılla – ərzaqla bağlı mühüm funksiyasının olduğu diqqətə çatdırılır, yaşayış, dirilik üçün zəruri olan qida (çörək) bolluğunda yelin köməyinə ehtiyac duyulduğu ifadə olunur. Yel babadan icazəsiz (Yel baba gəlməmiş) taxıl (sovrulmamış buğda) götürənin oğlunun öləcəyinə (ölüm hadisə­si) inamla Yel babanın xeyir-duası ilə (xırman sovrulandan sonra) buğda götürə­nin oğlunun olması (doğulma – dirilik tapma aktı) inancı arasında görünən zid­diy­yətli fərqlər də birbaşa onu göstərir ki, yel özlüyündə ikili təbiəti (xaosu və kos­mosu) təmsil edir. Yelin güclü əsib işə mane olması ilə (yenə xaosu təmsil etməsi) Yel babanın insafa gəlib yavaş əsməsi (burada isə kosmos yaradıcılığına xidmət gös­tərməsi) arasındakı qarşıdurma da yelin ikili təbiətini xarakterizə edir. Həm­çi­nin də taxıl döyülən – sovrulan zaman qalxan yel boğanağına (güclü külək əsmə­sinə – dağıdıcılıq gücünə) rəğmən qızların onun könlünü alıb: gəlmə, gəlmə (yəni boğanaq dolu nəfəsinlə – külək qasırğası ilə bizə tərəf əsmə) deyib, bunun müqa­bilində – əsməyəcəyi halda “sənə gedərəm” (sənə ərə gələrəm) deyə vəd etmələri də yel ruhunu razı salmaqla – Yel babanın könlünü xoş etməklə həm də yel (hava) ilə insanların birbaşa kontakta girməsini əks etdirir. Bu cür inamlar insanların yel (hava) ünsürünün dağıdıcı, məhvedici xislətinin yumşaldılıb yeni həyat nəfəsi bəxş etməyə yönləndirilməsinə olan mifik baxışlarının göstəricisidir. “Yeli əsdi­rəni söyməzlər” tabu – inancı da elə birbaşa yel tanrısının – yel ruhunun müqəd­dəsliyi anlamını özündə ehtiva etməklə yelin gücünə (dağıdıcılıq və yaradıcılıq – quruculuq gücünə) olan inamın təsdiqi təzahürüdür.

Bir məqamı da burada diqqətə çatdırmaq istərdim. Sual doğa bilər ki, axı taxıl biçini vaxtı tam başqa vaxta – başqa bir mövsümə (fəslə) təsadüf edir. Aydınlıq gətirib deyirəm ki, bu mövsüm mərasimi, birincisi, bizim xalqımızın dünyagörüşünün ifadəsidir. İkincisi, burada xalqımızın Yel baba (yel, külək və onun yaradıcı ünsürünün ifadəçisi olan hava) ilə bağlı mifik düşüncələrini ortaya qoyur və nəticədə yel çərşənbəsindəki yel-hava ünsürünə olan xalq münasibətini üzə çıxarır. Başqa sözlə, yel çərşənbəsinin rəmzini əks etdirən hava stixiyasının xalq təfəkküründəki yerinə, mövqeyinə aydınlıq gətirir. Xalqımızın havaya yaradıcı ünsür kimi mifik baxışlarına işıq salır. Və nəhayət, üçüncüsü, ilaxır çərşənbədə, eləcə də Novruzun özündə Yel baba ilə bağlı söylənən nəğmələr də, icra edilən ayinlər də təqlidi xarakterdə olub, təqlidi mərasim aktını əks etdirir. Yəni Novruzqabağı çərşənbə rituallarında həyata keçirilən ayin-mərasimlər ümumilikdə təqlidçi xarakterdə olub, xalqın həyata baxışını işarələyir, bu təqlidi mərasimlərlə təbiət qüvvələrinə təsir edəcəkləri inamını əks elətdirir.

Qeyd edim ki, xalqımızın yelə inancını əks etdirən bir sıra folklor örnək­ləri vardır. Hətta soydaşlarımızın yaşadığı Gürcüstandakı Bolnisi rayonunun Kəpənəkçi kəndi yaxınlığında Yel dağı adlı ziyarətgah da vardır. Müqəddəs sayılan Yel dağına ürəklərində arzu, dilək tutub, nəzir-niyaz edir, qurban gətirib kəsirlər. Yaxın ərazidə yaşayan qonşu xalqların əhalisindən də (yunanlar, gürcü­lər, ermənilər) bura etiqad edib, iman gətirənlər olur. Yel dağı (insaniləşmiş Yel baba obrazı) nəzirini, qurbanını qəbul edən şəxsin xeyir tapıb arzusuna yetəcəyinə inanılır. Yel dağına nəzir gətirilməsi, qurban deyilməsi, and içilməsi özü bir daha təsdiq edir ki, xalqımızın yelin, küləyin (havanın) yaradıcı gücünə, ilahi bəxşedicilik missiyasına inamı mifik çağlardan qaynaqlanır.

Yelin ilaxır çərşənbəsi ilə əlaqəli mifik gücünə inamımızı əks etdirən inanclarımızdan birinə üz tutaq:

Yel çərşənbəsi gecəsi söyüd ağacının altına gedib niyyət elə və Yel babanı çağır. Əgər Yel baba sənin səsini eşidib əssə və söyüdün budaqlarını torpağa toxundursa, diləyin yerinə yetər.

Bəli, bayram ovqatı insanlarda xoş əhval-ruhiyyə yaradır, insanların həyata nikbin baxışlarını əks etdirir. Eyni zamanda müqəddəs günləri işarələyən bayram­lar insanlara arzu və ümidlərinin gerçəkləşəcəyinə inamı təlqin edir. İlaxır çər­şən­bə bayramları sırasında duran yel çərşənbəsində Yel babanı niyyət edib çağır­maqla, onun səsi – diləyi eşidib gəlməsi və əsməsi nəticəsində ağacın (söyüdün) budaqlarını yerə əyib toxundurması ilə ürəkdəki arzunun hasil olması inancı isə birbaşa xalqın bayrama – yel çərşənbəsi bayramına olan müqəddəs mifik baxış­larını əks elətdirir. Yel çərşənbəsinin xalq təfəkküründəki canlandırılmış obrazı olan Yel baba xalqımızın arzu-diləklərini, niyyətlərini öz nəfəsi ilə – ilıq mehi, xoş havası ilə cana gətirib, əməli cəhətdən həyata keçirən gücün təmsilçisidir.
* * *

Dörd yaradıcı ünsürdən biri olan havanın dirilik, yeni həyatın başlanğıcı rəmzi kimi xalqımızın təfəkküründə mərasimi aktı Yel çərşənbəsinin ayin və rituallarında özünü göstərir. Yel, külək, nəfəs bir ünsür olaraq gözəgörünməyən mücərrəd varlıqdır. Bu gözəgörünməzlik əlaməti havanı birbaşa ruh anlayışı ilə bir müstəviyə gətirir. Ruh – nəfəs mənəvi varlıq olaraq gözə görünməsə də, həyat, yaşayış üçün vacib faktordur. Canlı aləmin təmsilçiləri nəfəs verib – nəfəs alma­salar, canlı yaşayışdan məhrum olarlar. Hava amili canlı həyat üçün, bu dünya üçün (bu dünyanın timsalında kosmos aləmi üçün) nə dərəcədə önəm daşıyırsa, elə o biri dünyanın - qaranlıq səltənətinin sakinləri olan ölülər dünyası üçün də ruh şəklini almaqla, ruhu təmsil etməklə ruhlar aləmi üçün (havanın ruhun timsa­lında olub, ölülərin ruh şəklində mövcud olmaları inancında xaos dünyası üçün) də eyni dərəcədə atributiv keyfiyyət daşıdığını göstərir. Deməli, hava yaradıcı stixiyası həm bu dünya (kosmos-nizamlı dünya modelini işarələyən kosmik dünya) üçün, həm də o dünya (axirət aləmi sayılan qeyri-şüuri mövcud olan anti­kos­mos dünyası) üçün eyni halda əhəmiyyətə malikdir. Bu məntiqdən götür­dük­də, hava ünsürünün rəmzi əksetdiricisi sayılan yel çərşənbəsinin mərasimi mahiy­yətində xaos – antixaos qarşılaşması özünü aydın göstərir. Və Yel çərşənbəsinin bu məqamdakı çıxış nöqtələrindən biri olmaq funksiyası bəlli olur.

Çərşənbələrin hamısında olduğu kimi, Yel çərşənbəsində də adət-ənənə kimi qapı-bacaların açıq olması həm özümüzün özümüzlə, həm də özümüzün – dirilər dünyasının ruhlar dünyasına təmas xəttinə girmə imkanını simvolizə edir. Ruhların qapı-bacada gəzib-dolaşması və xeyir-dualarının üstümüzdə olması kimi düşüncəsini özündə ehtiva edir.

Yelin müqəddəsliyi təkcə Azərbaycan xalqının, Türk xalqlarının dünyagö­rüşündə əks olunmayıb, digər dünya ölkələrində də rast gəlinməkdədir. «Pro­fes­sor M.Adilovun yazdığı kimi, Yelin «baba», «Allah» hesab edilməsinin tarixi qə­dim yunanlara gedib çıxır», - deyə qeyd edən Azad Nəbiyev fikrinə davam edib gös­tərir ki, «Yunan mifologiyasına görə, bütün küləklərin mənşəyi tənha bir adada yaşayan Eol ilə əlaqədardır. Eol dörd oğlunu mağarada saxlayır. On­la­rın hər birini növbə ilə dünyanı gəzməyə yola salır. Bu səbəbdən də Yer üzündə dörd cür külək əsir. Yunanların bir sıra başqa mifik süjetlərində isə Yel külək tanrısı, külək Allahı hesab olunur. Qədim Yunanların Gürcüstan ərazisindəki nə­silləri içərisində «Trialet urumları»nda külək Allahı elə beləcə – «Yelli baba» adlandırılır».

Yelin tanrı, Allah anlamının xalqımızın şifahi təfəkküründə də başlıca mövqe tutduğunu bu arada diqqətə çəkən alim yazır: «Yelin tanrılığı əslində şi­fahi təfəkkürdə təsdiqlənmişdir. Bir çox adət-ənənə, bayram və mərasim­ləri­mizdə Yel tanrısına sitayiş əks olunmuşdur».

Tədqiqatçı Kəmalə Osmanovanın «Xalq mərasimləri və nəğmələri» kita­bında verilmiş «Fatı qarının örkəni» adlı mifik məzmunlu mətn nümunə­sində Yel ruhunun təcəssümçüsü kimi çıxış edən Yel baba obrazına rast gəlirik:

Deyirlər bir gün Fatı qarı yeddi rəngli ip əyirmişdi. Hərəsini bir dolaba dolayıb yığmışdı dizinin altına. Axırıncı dolab birdən Fatı qarının dizinin altın­dan qaçdı, diyirlənib getdi düşdü kənara. Qarı nənə qəzəbləndi; - Azarım-be­zarım dəymiş Yel baba genə haradan gəlib çıxdı? – deyə deyinməyə başladı. Fatı qarı söyüşü elədi yeddimərtəbəli.

Yel baba Fatı qarını ipləri ilə birlikdə qanadına aldı, apardı saldı üfüqə. Fatı qarı nə qədər yalvardı-yaxardı, Yel baba onu yerə endirmədi.

Hər dəfə yağış yağandan sonra Fatı qarının yeddi rəngli qurşağı göydə parıldayır. Fatı qarı belindən ox-yayını açıb Yel babanı vurmaq istəyir. Ancaq qarı yayın ağzını düz tuta bilmir. Gah aşağı tutur, gah da yuxarı. Yel baba da gülə-gülə qaçıb Fatı qarının dolablarını göyün yeddi qatına dolayır.

Onu da deyirlər ki, Fatı qarı yayın ağzını göyə tutanda bolluq olur, yerə tutanda qıtlıq.

Mətndə 7 rəngli göy qurşağının yaranmasının mifoloji izahı verilib. Göy qurşağı görünüşcə al-əlvan olub çox cəzibədardır, insanın gözlərini oxşayır. Hətta əl atıb mənimsəmək duyğusu da keçir adamın könlündən bu ilahi tərəfindən boyanmış 7 rəngli ip kələfini – Fatma nənənin hanasında toxunan bu əlvan-naxışlı xalını. Fəqət mümkünmü? Amma mifoloji təqdimatdan öyrənirik ki, vaxtilə bu, insanın (Fatı qarının) dizinin altında imiş. Bəs necə olub ki, bu naxış-naxış ilmələr – ip dolabı əldən çıxıb? İnsan övladının tabunu pozması – «Azarım-bezarım dəymiş» deyib yeddi qat söyüşlə Yel babanı – Yel ruhunu acıqlandırması onun qəzəbinə səbəb olub. Nəticədə insanın varı-dövləti (Fatı qarının ip dolabları) əlindən çıxıb göyə çəkilib. Sonrakı peşmançılıq (Fatı qarının yalvarıb-yaxarması) isə fayda verməz deyiblər. «Yel babanın gülə-gülə Fatı qarının dolablarını göyün yeddi qatına dolaması» da var-dövlətə güvənən adama (Fatı qarıya) gülə-gülə etirazın ifadəsidir. Fatı qarının Yel babaya tuşlayıb onu vurmaq istədiyi yayın ağ­zını göyə tutmaqla bolluq, yerə tutmaqla qıtlıq olması isə toxluğu da, aclığı da Yel babanın timsalında Allahın yaratmağına işarədir. Ancaq bolluğa da, qıtlığa da sə­bəbkar – bais olmaq insanın könül dünyasının zənginliyi və ya yoxsulluğu ilə əlaqədardır. Könül dünyası isə insanın mənən yüksəlişi zamanı Tanrıya (Yel ba­baya) şükranlıq etməsi zəminində bolluğa rəvac verdiyi kimi, insanın darqursaq­lıq göstərib tanrını (Yel babanı) qarğıması – söyməsi müqabilində isə qıtlığa – var-dövlətin (ip kələfinin timsalında) əldən çıxmasına səbəb olur. Deməli, Yel baba­nın təmsilçisi olan hava stixiyası yaradıcı ünsür kimi xaosa da, kosmosa da xidmət göstərə bilər. Bu isə insanların arzu-əməllərinin ifadəsindən asılıdır. Elə İlaxır çərşənbələrin, eləcə də Yel çərşənbəsinin mərasimi mahiyyəti də ona xidmət edir ki, insanlar bu ayin və rituallar zamanı Tanrının (Yel babasının, Yel ruhunun) könlünə xoş gedə biləcək ritmik hərəkətlərlə Tanrının mükafatını qazanıb, Yel ba­banın ruhunu – hava stixiyasını kosmik yaradıcılıq istiqamətinə yönləndirirlər. Əks halda yaradıcı gücü dağıdıcı istiqamətə çevirib xaotik durumla üzləşməklə təhlükəyə düçar ola bilərlər. Bəli, Yel çərşənbəsinin əsas ünsürü olan Yel – hava, nəfəs bizi mənəvi cəhətdən sağlam ab-havaya, köklənməyə, saf ruha yiyələnməyə çağırışdır. Çünki Yel özü ruhun ifadəsidir. Təmiz ruh daşıyıcısı olub özümüzü ruhən təmizləməyimizin bayramıdır Yel çərşənbəsi.

Yel çərşənbəsi ruhumuzun, nəfəsimizin, ab-havamızın yenilənməsi, təmiz­lənməsi, arınıb-durulması bayramıdır.