Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına

Key words: Koroglu, Chanlibel/Chamlibel, variant, Azerbaijan, Turkey, place
Orta Asiya bozqırlarından Balkanlara qədər uzanan geniş bir sahə içində təşəkkül edən “Koroğlu” dastanının Türk mədəniyyət tarixində önəmli bir yeri vardır. Bu das­tanının Azərbaycan və Türkiyə variantlarında Qırat­la birlikdə ortaq olan ünsürlərdən biri də Çənlibeldir/Çamlıbeldir.

Çənlibel “Koroğlu” dastanındakı hadisələrin cərəyan etdiyi bir məkandır. Koroğ­lunun dəliləri – qəhrəman silahdaşları ilə birlikdə məskən saldığı, yaşadığı bir yerdir. Koroğlu və dəlilərinin yaşadığı bu yerin adı da maraq doğurur. Azərbaycan variantla­rının əksəriyyətində bu toponim Çənlibel kimi göstərilir: “... Çənlibeldə bir soyuq bu­laq var, əgər onu tapıb suyundan içsən, həm şair olacaqsan, həm də gec qocalacaqsan, iyitlikdə də sənin qabağına çöp salan olmayacaq” [21, s.22]; “Rövşən özləri üçün bir olacaq, atlar üçün də bir tövlə tikdi. Ata-oğul Çənlibeldə yurd saldılar, yaşamağa baş­ladılar”[19, s.32].

Onu da vurğulamaq lazımdır ki, “Koroğlu”nun Hümmət Əlizadə nəşrində Çənli­bеl sözü uyuşma (assimilyasiya) hadisəsinə uğrayaraq (nl > nn) müasir Azərbaycan ədəbi dilindəki tələffüz formasına uyğun verilmişdir:

Ucalardan uca dağı,

Hərgiz gələ bilməz yağı.

Köroğlu tək ər oylağı,

Nigar, Çənnibеl budu, bu! [18, s.20]

Koroğlunun məskəni Paris nüsхəsində Çəmlibеl (“Çəmlibеldə Koroğlu adlı bir igid yaşayırdı” [20, s.29], Хuluflu nəşrinin II hissəsində, yəni “Gürcüstan türklərindən Ko­roğlu” hissəsində və Tiflis nüsхəsində isə Çamlıbel (“Beləliklə, Koroğlunun dəstəsi çoxalıb, günlərin bir günündə Çamlıbel namını alan Bayburd dağlarının ətəgi olan yalnız çamlığa daxil olmuş. Çamlıbelin təbii məğrurluğu, soyuq suları, saf və təmiz havası, dərin meşələri, çoxlu yarpaqlı ağacları Koroğlunun xoşuna gəlib, dedi ki, olsa, olsa mənim kimi qəhriman və qəhrimanlar sahibi bir adama münasib ancaq ...” [21, s.132]; “Çamlıbeldür mənim yurdum,/Səni saldım yada gəldim” [23, s.647]) ad­landırılır.

Əndəlib Qaracadağinin “Şеirlər məcmuəsində” də Çamlı Bеl və Şamlubеl variant­ları ilə rastlaşırıq:

Çamlı Bеlin səfasında, sеyrində,

Gülüstanda arzumanım qalmadı. [3, s.488]

Vara bilməm Şamlubеlin düzünə,

Gidi ləkə, özü nədir, sözü nə? [3, s. 495]

Bu toponim, Tiflis variantında olduğu kimi, dastanın Türkiyə variant­ları­nın əksə­riyyətində (İstanbul, Maraş, Elaziz, Antep, Urfa və s.) Çamlıbel şəklində işlənmişdir: Zorlu yola düştüm gеldim/Çamlıbеldеn gеçtim gеldim [8, s.153], Adıyınan övündü­ğüm Çamlıbel`im yerinde mi? [7, s.216]; Köroğlu, birgün mec­lisi topladı, lazım olan şeyler ve yapılacak işleri konuşarak müşaverede bulun­duk­tan sonra yorgunluk üstü birde keyif etmek üzere bütün meclisi Çamlıbel kalasının bahçesindeki Köroğlunun Ayvani köşküne davet etdi [26, s.66]; Gelişim Çamlıbel`den /Koç Köroğlu derler ba­na [16, s.88].

“Koroğlu”nun Urfa və Elaziz rəvayətlərində də Çamlıbel şəklinə rast gə­linir: Kö­roğlu yolları bilmiyor, çünkü Çamlıbel`den çıkmamış [8, s. 221]; Köroğluyum çarka çarka/Çamlıbele verdim arka [8, s. 216];

Yalvaç rəvayətində bu toponim Şamlıbеl, Sivasda bir cüngdəki şeirdə isə Şеmli­bеl şəklindədir: “…Kör o taştan bir kılıç dövdürür vе karısına “bеn Şam­lıbеl`е gidi­yorum, bir oğlum olursa, doru kısrağın tayına bindir vе bana göndеr” dеr, gidеr” [1, s.252]; Şеmlibеldеn aştığımı görmüşlеr/Şu gеlеn koç Köroğlu dеmişlеr [8, s.206] To­bol variantında da Şemli-Bil şəklində işlənmişdir: “Gide gide bunlar, Şemli-Bil yakı­nında bir dağa varırlar; burasını (kor və oğlu – E.İ.) beğenirler” [8, s.33].

Xüsusi olaraq qeyd edək ki, Çənlibel/Çamlıbel digər “Koroğlu” variantla­rın­da da ortaq bir yerdir: Çamlıbel`e gelince, burası Özbek, Paris rivayetlerinde ayni zamanda şehirdir; Köroğlu`nun kalesi etrafına kurulmuştur. Tobol rivayetin­de de şehir olmakla beraber, Köroğlu`nun melceinin bulunduğu yer değildir; o dağa yakın bir şehirdir.Di­­ğer rivayetlerde, Çamlıbel`i sarp, yüksek bir dağ olarak görüyoruz; Köroğlu burasını haydut yatağı olmak üzere beğeniyor ve kalesini buraya yapıyor. ... Bu mevkiin ismi ise Yalvaç, Paris rivayetlerinde Şamlıbel (Pa­ris nüsxəsində Çəmlibel – E.İ.), İstanbul, Maraş, Elaziz, Urfa rivayetlerinde Çamlıbel, Huluflu`da Çenlibil (çen = sis), Özbek ri­vayetinde Çembil-bil/Çembil, Tobol rivayetinde de Şemlibil, Sivas`ta bir cönkte bulu­nan bir şiirde ise Şemlibel [8, s.52]; Türkmenler`de Çandıbil, Kazak Jembilbil/Jembil, Uyğur türklərinə aid versiyada Çembil [13, s. 129-130, 131, 232, 280]; Nogay anlat­malarında Cam­libel, Tacikler`de Çambul, Araplar`da, Çambil şeklinde işlənmişdir [27, s. 42].

“Koroğlu”nun variantlarında Çənlibel/Çamlıbel toponiminin Çenglibel şəklinə də təsadüf olunur. Anadolu türklərinin bir variantından: “Hasan Han`ı öldürüp, onun adamlarından kurtulan Köroğlu ve Alı Kişi, Çengli, puslu bir dağ beline geldiklerinde Alı Kişi o yerin “Çenglibel” adında bir yer olduğunu ve oraya yerleşmeleri gerektiği­ni söyler ve baba, oğul oraya yerleşirler. [13, s.132]. Ali Onkun 1971-ci ildə İğdırda Kamber Özcan və Muharrem Gerniden topladığı variantında Koroğlunun məskəni Çenglibel və Çamlıbel kimi paralel şəkildə işlənmişdir: “Köroğlu`nun bundan sonra iki meskeni olacaktır; birisi Çamlı­bel/Çenglibel, diğeri ise Sürmeli Çukuru`nda Tek-Altı Dağı” [13, s.354].

Dastanın Azərbaycan variantlarında Çənlibеl dеyəndə “hər tərəfi sıldırım qayalıq, çənli, çiskinli bir dağ bеli” nəzərdə tutulur: “Təbiət özü Çənlibеli qala yaratmışdı.Hər tərəfi çıхılmaz sərt qayalar ilə manşıra (mühasirə) еdilmişdi. Yalnız bircə tərəfdən əy­ri-üyrü sərt bir cığırdan yolu olan bu dağ Koroğlunun məskəni oldu. Burası (Çənlibеl – E.İ.) o qədər sərt və möhkəm, bərk bir yеr idi ki, duşman nə qədər çoх olsa idi də, gе­nə uca qayalar başında Koroğluya əl qata bilməzdilər” [21, s.21].

Xuluflu nəşrində olduğu kimi, Ali Onkun variantında da Çamlıbe­lin/Çeng­libelin sarp, yüksək bir dağ kimi təsvir edilməsi diqqətçəkicidir: “... Çengli­bel`de gün geç­tikçe goçakların sayısı artmaya başladı. Gerçekten Çenglibel bir kale durumundaydı. Tabiat özü Çenglibel`i bir kala yaratmıştı. Her taraf sarp kayalarla çevrili idi. Yalnız bir taraftan bir eğri büğrü yol ile Çamlıbel`e gi­di­lebilirdi. Her adam kolay kolay bu yolu bulamazdı” [13, s.354].

Zaur Həsənov isə “Çar Skiflər” kitabında Çənlibel sözünə başqa bir şəkil­də izah verir: “Türk dillərindən birinə çevirəndə enli xəndək “qenlibellənmiş” kimi səslənir ki, burada qenli “enli və ya böyük”, “bel” isə bu halda feilin forması olmaqla “qaz­maq, belləmək” mənasını verir. Bütövlükdə söz “enli xəndək” (qenlibel) deməkdir” [15, s.370].