Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına

Çənlibel sözü “Elmi təfəkkür olmayanda ümid qalır saman çöpünə “adlı mə­qa­ləsində İslam Sadığın da diqqət mərkəzində olmuşdur: “Çənlibel sözünün va­riantla­rına da artıq münasibət bildirməyin vaxtıdır. Əksər koroğluşünaslar epo­­sun Azərbay­canda yaranıb buradan yayıldığını söyləyirlər və bu həqiqətən be­lədir. Azərbaycan “Koroğlu”su bütün “Koroğlu” eposlarının anasıdır, qalanla­rı onun övladlarıdır. De­məli, Çənlibel də ilk addır. Qalan adların hamısı Çənli­bel­dən törəmişdir və biz Çən­libelin yerini axtararkan sözün ilk variantını – Çənlibeli əsas götürməliyik” (http:/ /www.azyb.net/cgi-bin/jurn/main.cgi?id=149).

Bütün deyilənləri yekunlaşdıraraq belə nəticəyə gəlmək olar ki, bu topo­nimin Çamlıbel/Çəmlibel/Şamlıbel variantı daha inandırıcıdır.Yuxarıdakı nümu­nə­lərdən gö­ründüyü kimi, Azərbaycan variantının bəzi nəşrlərində (Xuluflu nəşrinin ikinci hissə­si, Tiflis və Paris nüsxələri və s.) də bu variantla rastlaşırıq. Qeyd edək ki, şam ağacı ilə örtülmüş dağ və təpələrin böyük bir qisminə Çam­lıbel deyilmişdir. Mümkündür ki, sonralar aşıqlar söz yaхınlığına və daha an­laşılan olduğuna görə Çamlıbеli Çənlibеllə əvəz еtmişlər. Bunun nəticəsində “Ko­roğlu”nun türk variantlarında Çamlıbel kimi göstərilən bu məkan Azərbay­can variantlarında Çənlibelə çevrilmişdir.

Dastanın tədqiqata cəlb etdiyimiz variantlarında Çənlibelə/Çəmlibelə bə­zən Çar­daqlı Çəmlibel də deyilir: Həsən paşanın (Xuluflu variantında bəzən Hə­sən xanla Hə­sən paşa eyniləşdirilir – E.İ.) ölümündən sonra Çardaxlı Çənlibelin şöhrəti aləmə ya­yılmışdı [21, s.39]. Koroğlu türkünü tamamladıqdan sonra Dəmirçioğlunu da götürüb dəliləri ilə birlikdə Çardaxlı Çəmlibelə yola düşdü [20, s.47]; Günlərin bir günü yenə də Çardaqlı Çənlibeldə kef məclisi qurul­muşdu [22, s.85] Koroğlunun əmri ilə o gü­nü Çardaqlı Çənlibeldə yeddi yüz yetmiş yeddi tuncu, öyəc, erkəc boynu buruldu [22, s.278].

Tiflis nüsxəsinin bütün məclislərində Çamlıbel Çardaqlınun Çamlıbel, Çardaqlının Çamlıbeli, Çardaqlınun Çamlıbeli və ya Çardaqlı Çamlıbel kimi göstərilir: “Genə Telli xanım xəbər aldı ki, ey aşıq, Çardaqlının Çamlıbelində Cəlali Koroğlu deyillər, o necə cavandır?” [23, s.22]; “Raviyani-əxbar və naqi­lani-asar böylə rəvayət eyləyüb ki, Cəlali Koroğlu Çardaqlınun Çamlıbeldə mə­kan dutub əgləşmişdi...” [23, s.118].

Onu da qeyd edək ki, dastanın bəzi variantlarında Çardaqlı Çənlibel əvəzinə, sa­dəcə Çardaqlı termini işlədilir: Varıb gedib Çardaxlıda duralım [20, s.40]; Qıratı çap­dırram dağa, Çardaqlı belə aparram [22, s.75].

“Koroğlu”nun Anadolu variantlarından birində Çardaklı və Çardakçı söz­ləri pa­ralel işlənmişdir. Nümunələrə nəzər salaq: “Ben Çardakçı Çamlıbel`de Koç Köroğ­lu`nun oğluyum” [16, s. 550]; “Köroğlu, Çardaklı Çamlıbel`de, bin dokuz yüz doksan dokuz koçağı ile beraber dillere destan oldu” [16, s.278].

Bir cəhəti də vurğulayaq ki, dastanın Özbək variantında da Koroğlunun məkanı Çartaklı Çambil kimi göstərilir: “Goroğlu zamanının çoğunu Gırat`ıyla dolaşarak ge­çirir. Sık sık Hocatav`daki Türkmen yurdu Urgenç ile Hunhar Şah`ın ülkesinin sınırı olan yere gider. Bir gün yine bu dağda dolaşırken orada bulunan bir ağacın bulunduğu yeri çok beğenip, orada kendine bir “Çartak” (kule) yaptırır. Bundan sonra Türkmen yurdundan geçen tüccarlardan vergi almaya başlar. Kısa zamanda Çartaklı Çambil ola­rak tanınan bu yerin etrafını du­varla çevirtip, kendisine katılanlara orada evler yaptırır” [13, s.130-131]; “Tüccarlar Goroğlu`nun kurduğu Çambil korganının Çartaklı Çeng­beli olan adı­nı değiştirerek ona Çartaklı Çambil demeye başladılar. Böylece Goroğ­lu`nun mekanı altı ay sonra Çartaklı Çambil diye anılmaya başladı” [13, s.308].

Qeyd etmək lazımdır ki, Çardaqlı sözünün etimoloji mənası ilə bağlı müx­təlif mən­­bələrdə çoxlu versiyalar vardır. “Koroğlu” eposunun tarixində silin­məz bir iz qoymuş polyak şərqşünası Alexander Chodzko (1804-1891) çardaq sözünün mənasını belə açır: In the text Chardag, a kind of tent, with four poles, and a tilt of black woollen stuff [10, p.63] (Tərcüməsi:“Chardag” (Çardaq) – dörd dirəkli və qara yun materialdan olan çadır).Göründüyü kimi, Chodzko burada çardaq sözünü çardaq/talvar kimi şərh etmişdir.

Metin Ekici isə “çartakın hanlara, beylere ait haşmetli bina, saray, kasr” olduğu fikri üstündə dayanır [13, s.306].

MəmmədhüseynTəhmasib çardaqlı sözünün dörd tağlı, dörd qülləli, dörd isteh­kamlı, yaxud dörd binalı anlamına gəldiyini məqbul hesab edərək yazır: “Mə­lum olduğu üzrə, Çənlibelin əsas əlamətlərindən biri onun Çardaqlı olmasıdır.Çox zaman hətta bura Çardaqlı Çənlibel adlanır. Məlumdur ki, burada söhbət bizim anladığımız sadə çardaq haqqında getmir. Bu çahar tağlı, yəni dörd tağlı, dörd qülləli, dörd istehkamlı, yaxud dörd binalı deməkdir. Çənlibelin doğrudan da dörd qülləli, dörd bi­nalı olduğu bir sıra variantlardan, qollardan aydın görünməkdədir. Misal üçün, epo­sun “Koroğlu hekayəsi” adlı türk variantında Koroğlunun Çənli­bel­də qala tikməsi be­lə təsvir olunur: “ Dağlar kibi yığdığı daşın yetişəcək miq­darda olduğunu görüncə binayə başlayıb qırq arşın yüksəklikdə bir qüllə yapdı. Binanın alt qatında dört ota əv üst qatı dört tərəfi mazğallı bir qələ idi” [28, s.141].

Hüseyn Ismayılov “Koroğlu” dastanının müxtəlif versiyalarından çıxış edərək Çar­daqlı sözünün mənası ilə bağlı belə bir fikir irəli sürür: “...“Çardaqlı” komponentinin “çar” və “dağ” sözlərindən yarandığını söyləmək üçün kifayət qə­dər əsas vardır. Ümu­miyyətlə, dastanın dil xüsusiyyətinə uyğun olaraq, əmin­liklə söyləmək mümkündür ki, Təbriz variantında “çardaqlı” sözü “dörd dağlı”, “dörd tərəfi dağ olan” mənasında işlə­dilmişdir. Beləliklə, “Çardaqlı Çamlıbel” – dörd tərəfi dağ olan Çamlıbel, “Çardaqlı­nun Çamlıbeli” isə “dörd dağın Çamlı­beli” mənasında anlaşıla bilər. İfadə etdiyi məna çalarlarına görə bir-birindən o qədər də fərqlənməyən bu deyimlərin “dörd dağın çənli beli” anlamını verdiyini söyləmək mümkündür [5, s. 4-5].

Biz də Çardaqlı Çənlibel/Çamlıbel barədə öz mülahizəmizi bildirmək is­tər­dik: Çartaq/çartak sözü iki komponentdən (f.çar (چار) və ə. taq (طاق) iba­rətdir.

Bu sözün birinci hissəsi olan çar/çəhar fars sözü olub anlamı dörd [12, s.101] deməkdir. Bu komponentlə bağlı heç bir tərəddüd yoxdur. Nəzərinizə çat­dıraq ki, çə­har kəlməsi Azərbaycan və türk dillərində bəzən çar şəklində də işlə­nir. Misal üçün, çarmıx, çərçivə (çar-çube, yəni dörd çubuq) sözlərində olduğu kimi.

İkinci komponent taq/tak isə türk və Azərbaycan dillərində tağ, kəmər (ingiliscə arch –1) tağ, qövs; 2) qübbə, tağtavan [30, s.23].Məsələn, Parisdəki L`Arc de Triomphe – Zəfər Tağı) mənasını ifadə edir. “Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında işlənən ərəb və fars sözləri lüğəti”ndə çartaq sözü dörd tağlı anlamında da izah olunur [12, s.100].

Səlim Cəfərovun tağla bağlı fikrini də diqqətə çatdırmaq xüsusilə yerinə düşər: “Dağ və tağ sözləri ilk dövrlərdə mənaca və formaca bir olmuşdur. Çox ehtimal ki, yerin ümu­mi səthindən az qabarması ilə seçilən hissəsi dağ və ya tağ adlanmışdır. Yəqin ki, xal­qımız öz həyat tərzi ilə əlaqədar olaraq, ev, körpü, darvaza və s. tikərkən onun qabarıq hissəsini bənzətmə yolu ilə tağ və ya dağ adlandırmışdır. Sonradan bu formaca bir olan sözlərdə t səsi d səsinə və ya əksinə keçərək, müxtəlif formalı dağ və tağ sözləri əmələ gəlmişdir” [11, s.130].

Bu qeydlər aydın şəkildə göstərir ki, çartak sözünün dörd kəmər, dörd tağ anlamını verdiyini söyləmək mümkündür. Tarixən bu söz fars dilindəki fonetik tərkibə uyğun olaraq çartaq formasında işlənmişdir. Yeri gəlmişkən, Hüseyin Rem­zinin Lugat-ı Remzi kitabında da osmanlıca çartak şəklində yazılmışdır [24, s.408].

Sonralar çartaq sözünün taq hissəsi fonetik dəyişikləyə uğramış (t→d səs əvəz­lənməsi) və müasir Azərbaycan ədəbi dilində “daq”, türk dilində isə “dak” forma­sında sabitləşmişdir.

Çardaq sözünün etimologiyası ilə bağlı şərh etdiklərimiz belə bir nəticəyə gətirib çıxarır ki, Çardaqlı Çənlibel/Çamlıbel dedikdə, dörd tağı, dörd kəməri olan Çənli­bel/Çamlıbel nəzərdə tutulur.

Alim və tədqiqatçılar tərəfindən Çənlibеlin/Çamlıbelin coğrafiyası ilə bağlı çe­şidli mülahizələr irəli sürülmüşdür. Maraq üçün onlardan bir nеçəsinə diqqət yеtirək: İlyas Muşеğ 1721-ci ildə Təbrizdə yazdığı “Nəğmələr” kitabında Koroğlunun məs­kunlaşdığı Çəmlibеlin Gərni və Qars arasındakı Soğanlı adlı mеşəlikdə yеrləşdiyini göstərir: ”O (Koroğlu), bir çox atlıların başında duraraq yollarda ağalıq edərmiş. Bəzən keçən tacirləri soyar, bəzən də onlardan razılıqla pul alarmış. Onun əsas ol­duğu yer Qars və Ərzurum dağları arasında imiş. Orada böyük bir meşə var, indi So­ğanlı adlanır. Orada о, bir qala da tikdirmişdir ki, Koroğlu qalası adlanır” [14, s.25].

Vurğulayaq ki, “Koroğlu” dastanının Maraş rəvayətində Çamlıbel Soğan dağına yaxın bir yerdə yerləşir: Beyler Soğan Dağına göçüp gidince Köroğlu canı sıkıldığı yerde iç kalede Ayvaz`a söyler [8, s.165]; Köroğlu`nu Bolu Beyi götürünce güzel Döne`nin iç kalede ağladığı:

Gelin kızlar ağlaşalım ağama

Muhanetler gelsin ben imdadıma

Bir haber gönderin Soğan Dağına

Kurtarsınlar öldürmeden ağamı. [8, s.191]

A.Chodzko Azərbaycan əyalətinin Salmas vadisində Koroğlu tərəfindən inşa olun­muş Çamlıbеl qalasının xarabalıqlarının hələ də durduğunu göstərir: ”The ruins of the fort of Chamly-bill, built by Kurroglou, are pointed out to the present day, in the delightful valley of Salmas, a district in the province of Aderbaidjan” [10, p.4].

Koroğlunun anılan məkanı haqqında bəzi məlumatları davam еtdirək. Amerikan şairi Henriy Wadsworth Longfellow (1807-1882) “The leap of Roushan Beg” (Rövşən bəyin atlanışı) adlı poemasında bu məkanın Gümüşxana dolaylarında olduğunu göstərir:

Ərzurumun, Trabzonun ardında

Bir ölkə var, bəlli adı, sorağı.

Bir qalaça yaşıl bağlar içində

Budur, bu da Koroğlunun durağı. [9, s.28]

Alman səyyahı Avqust fon Hasthausen Koroğlunun məkanından danışarkən İrə­vanla Bayazid arasında, Türkiyənin sərhədində Koroğlu dağının varlığını diqqətə çat­dırır: “Между Эриванью и Баязетом, Турецкой границь, есть гора-Киероглу дагь “[35, стр.153].

Abbasqulu ağa Bakıxanov “Gülüstani-İrəm” əsərində Çənlibelin Rum sər­hə­dində yerləşdiyini və Xoy hakimi Cəfərqulu xanın bir müddət orada yaşadı­ğını göstərmişdir: “Cəfərqulu хan Хoya gеtdi. Lakin şaha sadiq olan qardaşı Hüsеyn хan onu qəbul еtmədi. O, bir nеçə müddət avara gəzdi, qardaşı öləndən sonra isə gəlib Хoyu ələ kеçirdi. Bir vaхtdan sonra şahın istəkli oğlanlarından olub, Azərbaycan işlərini nizama salmağa təyin еdilən Abbas Mirzə tərəfindən məğlub еdildi. Makuya və oradan da Rum sərhədində Ko­roğluya nisbət vеrilən Çənlibеl adlı yеrə gеdib sakin oldu” [6, s.187].

Qeyd etməliyik ki, Borçalıda, Qarayazıda Koroğlu ünvanlı çoxlu qalalar mövcud­dur. Qarayazılı Mirzə Mehdi Vəlizadə (1851-1929) “Предание о раз­бой­ник Кер-ог­лы” (Quldur Koroğlu haqqında rəvayət) adlı məqaləsində Ko­roğ­lunun Trialet (Başke­çid-Ərcivan – E.İ) dağlarının başında, qalın meşələrdə, qayalar arasında özünə məskən saldığını və gedib-gələn karvanları soyduğunu qeyd edir [35, cтр. 121-126].

Pertev Naili Boratavın “Köroğlu Destanı” kitabında Koroğlunun məskəninə aid diq­qətçəkici məlumat verilir: “Çirеkov Tokat ilе Sivas arasında bir Çamlıbеl Dağı kaydеdi­yor vе bunun еfsanеvi Köroğlu`nun yatağı olduğu rivayеtini zikrе­diyor” [8, s.129]; “Еv­liya Çеlеbi Sеyahatnamеsinin iki yеrindе bu Çamlıbеl`dеn bah­sеdеr”[8, s.129]; “A.D.Mordt­mann 1850-1859 sеnеlеrinе ait sеyahatna­mе­sindе yinе bu, Sivas`la Tokat ara­sındaki Çamlıbеl Dağını kaydеdiyor” [8, s.130].

Faruk Sümerin Koroğlu haqqındakı qeydlərindən görünür ki, Koroğlu To­kat-Sivas arasındakı Çamlıbel dağında yaşamış və buradan keçən karvanları soymuş­dur: “Kör-Oğlu ihtimal hükümet kuvvetlerinin sıkıştırması üzerine memleketinden ayrılıp Tokat-Sivas ana yolu üzerindeki Çamlı-Bel dağına gitmiş ve burada arkadaş­ları ile birlikte kervan soygunculuğu yapmıştır. Tokat- Sivas yolunun o asırda en iş­lek ticaret yollarından biri olduğunu biliyoruz. Bu yoldan İran (Acem) kervanları da işlemekte idi...” [32, s.185].

Paşa Əfəndiyev “Azərbaycan şifahi xalq ədədbiyyatı” adlı kitabında Çənlibeli Azərbaycanın rəmzi kimi qəbul edərək yazır: “Dastanda Çənlibel Azərbaycanın – vətə­nin rəmzidir” [14, s.254].

Ümit Kaftancıoğlu Çamlıbelin Sivasıın qərbində yerləşdiyini və Kutlu Özen bir əfsanəyə dayanaraq, Koroğlunun qışı Bolu Çamlıbelində, yayı isə Sivas/Tokat Çamlı­belində keçirdiyini qeyd edirlər. Eyni zamanda, Çamlıbelin Ardahan ilə Göle ara­sındakı Khoçuvan (Hoçvan/Xoçvan) bölgəsinin və ya Sarıkamışla Pasen arasındakı Soğanlı dağı olduğu da söylənilir [27, s.28].

Hüseyn İsmayılov Çənlibelin yerləşdiyi əraziyə belə münasibət bildirir: “ Bizcə, Koroğlunun məskunlaşdığı yerdən söhbət gedərkən bir neçə “dörd dağın çamlı belindən”, yəni bir neçə “Çamlıbel”dən danışmaq lazım gəlir. Və “Ko­roğ­lu”nun Təb­riz variantından görünür ki, bu Çamlıbellərdən biri Göyçə yaxınlı­ğında yerləşmişdir. Qeyd edək ki, Göyçə ilə Vedi dağları arasında Səlim gədiyi deyilən ərazidə Koroğ­lunun adını daşıyan qalanın mövcudluğu da heç də təsa­düfi sayılmamalıdır “[5, s. 6].

İslam Sadıq Koroglunun yaşadıgı Çənlibelin Azərbaycanın Gəncəbasar bölgəsin­də olduğunu vurğulayır: “Çənlibel haqqında fikrimi yekunlaşdırıb demək istəyirəm ki, Koroğlunun yurdu Çənlibellə Şəmkir və Gədəbəy rayonları arasında yerləşən Çənlibel bir çox cəhətdən üst-üstə düşür və onların ayrı-ayrı Çənlibellər olduğunu söyləməyə heç bir əsas yoxdur” [31, s.62].

Çənlibеlin yеrləşdiyi məkanı dəqiqləşdirmək üçün dastana da müraciət еdək: “…Bizim üstümüzə iki tərəfdən düşmən gəlir. Bir Qars tərəfindən, bir Tokat tərəf­dən. Qars budu bizim bu tərəfimizdi. Amma Toqat hayandadı? Bu biri tərəfimizdi...” [3, s.197]; “...Aşıq paltarını gеyinib Qarsa tərəf yola düşdü. Az gеtmişdi bilmirəm, çoх gеtmişdi bilmirəm, еlə təzəcə Alacalar dağının ətəklərinə çatırdı ki, bir də gördü budu, Qars tərəfdən bir atlı gəlir...” [3, s.310]; “Dеyirlər ki, Koroğlu Osmanlı pad­şahının əlindən qaçıb, yеnicə Çənlibеlə çatanda ba­şın­da ancaq yеddi dəlisi var imiş” [21,s.105]. – Oğlum, dedi, senin baban Sivas Dağı Çamlıbel kalasında Koç Köroğ­lu`dur. [26, s.319]; “... Bunun üzerine Köroğlu bu ata biner ve babasının intikamını almaya çıkar. Bolu Beyi­nin konağı karşısında, Çamlıbel`e çadır kurar. Geleni, geçeni rahat burakmaz; katil ve helak eder. Bir müddet sonra oraya taş yığar ve kırk arşın yüksekliğinde bir kale yapar ve oradan etrafı seyreder” [8, s.31].

Хuluflu nəşrinin “Koroğlunun Dərbənd səfəri” qolunda Çənlibеlin yеri ay­dın­ca göstərilir. Qurdoğlu atası Koroğlunun arхasınca Çənlibеlə gələrkən aşa­ğıdakı marşrut üzrə hərəkət еdir: