Азярбайъан поезийасында яли кярим мярщяляси

Rüstəm KAMAL

CAVANŞİR YUSİFLİNİN AD GÜNÜNƏ
ƏLİ KƏRİM KULTU
FİLOLOQ (həm də yazan oxucudur) öyrəniləcək mətni «əks etdirir», böyüdür, çoxaldır…

Mətn özlüyündə assimetrik hadisədir. Ağ səhifə-tabula rasa - müəllif müdaxiləsi ilə pozulan mütləq assimetrik durumda olur. Və Filoloq həmişə simmetriyanın bərpasına çalışır. İlkin mətnin filoloji mətnlə üst-üstə düşməməsi filoloq üçün müşkül məsələyə çevrilir.

(Məhz X.L.Borxesin «Pyer Menar, «Don Kixot» müəllifi» adlı hekayəsində mütləq identiklik haqqında söhbət açılır. Bir filoloq «Don Kixot»un ilkin mətninin mütləq eyniliyinə nail olmaq istəyir. Üst-üstə düşməyən, ümumi mənzərəyə assimetriya gətirən yeganə şey elə Borxesin hekayəsidir ki, Servantesin «Don Kixot»uyla filoloqun «Don Kixot»u arasında sezura (qalın güzgü kimi) rolunda çıxış edir).

Azərbaycan filoloji fikrinin çox istedadlı və maraqlı nümayəndələrindən biri olan Cavanşir Yusiflinin görkəmli şairimiz Əli Kərim haqqında araşdırmasını oxuyanda nədənsə həmin hekayə yadıma düşdü. Və istədim ki, yazam: Cavanşir Yusifli, Əli Kərim şeirlərinin müəllifi.

Cavanşir Yusifli poetik mətnlərin gizli identikliyini, onların semantik yerarxiyasını bərpa etməyə çalışan FİLOLOQDUR. Onun yazı texnikasını səciyyələndirən metodlardan biri - ilk baxışdan bir-birilə əlaqəsi olmayan mətnləri bir semantik-konseptual müstəvidə birləşdirmək qabiliyyətidir. Bu araşdırma o qədər bütöv süjet məntiqinə malikdir ki, hətta örnək gətirdiyi mətnlərin (fraqmentlərin) montajını görmək mümkünsüzdür. Ümumiyyətlə, montaj bir fiqur kimi onun yaradıcılığında (surrealistlərin montajı, Eyzenşteynin kinomontajı, Bodlerin kaleydoskopu kimi) önəmli yer tutur.

C.Yusifli sübut etməyə çalışır ki, Əli Kərim poeziyası Azərbaycan şerinin miqyasını genişləndirmiş və sınırlarını dəyişdirmişdir. Və bizi buna inandırır.

Əli Kərimdə ədəbi dilə əsl poetik münasibəti görürük. Bu nə deməkdir? Əsl poetik münasibət – normaların saxlanması deyil, poetik dilin pozitiv inkişafıdır. Ə. Kərim əşya və hadisələrin durumunda dilimizin poetik təcrübəsini nümayiş etdirə bilmişdir.

Cavanşir Yusiflinin gəldiyi qənaət belədir: Əli Kərim başqa şairlərin (Füzuli, S.Vurğun, N.Hikmət) yalnız «təcrübəsini təkmilləşdirmir, ona təzə ruh verir, istiqamətini başqa tərəfə yönəldir, zahirdə yox, içdə bişmiş eksperimentlərə gedir, poetik mətləb icadı sahəsində özü yeni baza yaradır».

Ə.Kərimin poetik sisteminin unikallığı ondadır ki, hamıya tanış olan poetik klişelərə, standart təhkiyə gedişlərinə, universal mifoloji sxemlərə, tarixi-etnoqrafik detallara yeni poetik dəyər (səviyyə, məna) qazandırır, şeirin süjet (məna) bütövlüyünü ustalıqla bərpa edir.

Çünki, «Ə. Kərim xüsusi baxış bucağının altından görüb müşahidə etdiyi detalları simvollaşdırmırdı, əksinə bütün enerjisini cəmləyib məhz simvollaşdırmadan və bu əsnada meydana çıxa bilən didaktik modellərdən qaçırdı, onlardan yaxa qurtarmaq istəyirdi: …Əli Kərim mövzunun «həll üsulunun» hamıya tanış olan və ya olmayan «poetik məntiq əsasında deyil, Füzuli kimi sözün öz içində, onu adi insan baxışının tuta bilmədiyi tədqiqat, incələmək metoduyla, fəhmi işə salmaqla tapmağa çalışırdı».

Ə.Kərim poeziyasında nüfuzlu (avtoritet) mənaların dialoqu (müqayisə et: C.Yusiflidə: «Bu poeziyada poetik mətləb bir neçə dilin qarışığında deyil, qovuşuğunda ifadə olunur. Bu dillər gah vahid simfoniya şəklində, gah ayrıca dilə gəlir»…) baş verir, dillərin dialoqu sözü öncə «nitqə» (F.Sösyür terminologiyasına istinad etsək), sonra isə «mətnə» çevirir.

Metafora və metonimiya ritorik fiqurlar kimi Əli Kərim poeziyasının yalnız ifadə planını deyil, həm də poetik məntlərin kompozisiyasnı, məzmun planını özünə tabe etdirir. Söhbət Əli Kərimin söz dünyasında modelləşdirilən, metaforik və ya metonimik süjet (məna) quruluşundan gedir.

Əli Kərim əsərlərinin janr təbiəti və təhkiyə strategiyası belədir ki, metafora və metonimiya daim bir-birilə mübarizə aparır. Poetik mətnlərin məna universiumu (Cavanşirin araşdırmasının «şüuraltı» məntiqi də belədir) göstərir ki, bu «mübarizədə» metonimik təhkiyə sistemi adətən qalib gəlir. («Babəkin qolları», «Metronun yaylı qapıları» və b.)

Bu, fikrimizcə, böyük şairin etnik-epik yaddaşından irəli gələ bilər və ayrıca araşdırma mövzusudur.

Cavanşir Yusiflinin metodoloji prinsipləri harmonik, üzvi xarakter daşıyır və müəllifin yüksək filoloji hazırlığını göstərir. Əlbəttə, onun söykəndiyi metodoloji prinsiplərə maraqlı filoloji-fəlsəfi ideyaların (M.Baxtin, R.Bart, Y.Lotman, Qaston Başlyar, J.Derrida, Y.Qarayev və başqaları) təsiri təbiidir və labüddür, araşdırmanın ümumi layihəsinə və pafosuna uyğun gəlir.

C.Yusiflinin yazısı (mətni) sanki heç vaxt bitib tükənmir. Hamının gördüyü, bildiyi və eşitdiyi poetik mətnləri gözlənilməz optik kombinasiyalar içinə atır. Onun məqsədi - kaleydeskop üçün mətnləri seçmək, «kəsib götürmək», sonra kombinasiya oyununa qatmaqdır. Cavanşir Yusiflinin fikirlərində bir islam mistikası var. Fikrimcə, kombinatorika islam mistikasının metodoloji əsasıdır (Cavanşirin İbn Ərəbi və Jak Derrida ilə bağlı söhbətləri əsasında bu nəticəyə gəlmişəm).

Cavanşir Yusifli bir tədqiqatçı kimi daim Əli Kərim mətnlərinin varlığını düşünübsə, belə demək mümkünsə, Əli Kərim mətnlərinin varlığı da onu düşünübdür (H.G.Qadamerin bir fikrini xatırlayıram: «İstənilən sənət əsərinin varlığı ondadır ki, onun özü sonradan subyekti dəyişməyə qadir olan təcrübəyə çevrilir»). Əli Kərim poeziyası Cavanşir Yusiflinin yaşam dünyasına, yaxud tədqiqatçı (C.Yusifli) Əli Kərimin bədii düynasına daxil olmuş, qarşılıqlı təmas nöqtələri tapmışdır.

Etnosun təcrübəsində və ədəbi dil yerarxiyasında Əli Kərimin yerinin mütləq mənada müəyyənləşdirilməsində C.Yusiflinin dərin məzmunlu bu kitabının müstəsna rolu olacaqdır. İnşallah.

1 Бизя беля эялир ки, бцтцн бу суалларын йеэаня дцзэцн ъавабы еля Сямяд Вурьунун юз йарадыъылыьы вя бу мясяляйя мцнасибятидир. Рясул Рзанын хатиряляриня мцраъият едяк: «Бир дяфя сорушдум ки, Сямяд, нийя сярбяст йазмаг истямирсян?

О эцлцмсцндц: - Йазаъаьам, йазаъаьам, - деди. Бир гядяр фикирляшяндян сонра ялавя етди: - Сярбяст шеири щяля эениш охуъу кцтляси гаврайа билмир. Доьрудур, бу форманын цстцнлцкляри вар. Фикри дягиг демяк, йени сюз бирляшмяси йаратмагда сярбяст шеир эениш имкан верир. Лакин щеъа вязниндя щяля дя истифадя олунмамыш имканлар чохдур. Щеъа вязни ян садя охуъуйа да доьма вя айдындыр. Тез язбярлянир. Бизим ел щавалары, муьамат кими халгын илийиня, сцмцйцня ишлямишдир. Мян щеъа, бязян яруз вязни иля йазырам ки, охуъу мяня инансын, шеирими севсин. Ялбяття, мяним ясас йолум щеъа вязни олаъаг. Анъаг сярбяст шеир формасы да мяня йад дейил».Рясул Рза. Дуйьуларын изи иля. Бакы, Йазычы, 1990. с. 234-235.

1 Дцнйада ики бядбяхтлик вар: манеяйля растлашан ещтирас вя бир дя деад бланк (мцтляг бошлуг). Стендал.