İşin məqsədi. Mərasim folkloru haqqında tələbə auditoriyasında bəsit olsa da, müəyyən məlumatlar olur. İşin aktuallığı və məqsədi bu məlumatları sistem şəklində, bölgülər əsasında bura daxil olan nəğmə strukturlarının (ritual nəğmələri, toy, yas nəğmələri və s. mövsüm, mərasim və məişət nəbmələrinin) təhlilini verməkdir.
Mərasim folkloru Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının ən zəngin qollarından birini təşkil edir. Mərasim folkloru şifahi ədəbiyyatımızın daim maraq doğuran sahələrindən biridir. Mərasim folkloru uzun illərdir ki, həm tədqiq, həm də tədris olunur. Ali məktəblərdə mərasim folklorunun tədrisi elmi prinsiplərə söykənilərək aparılmalıdır.
Mərasim folkloru şifahi xalq ədəbiyyatının ən maraqlı və geniş əhatəli sahələrindən birini təşkil edir. Adından göründüyü kimi, mərasim folkloru yazılı ədəbiyyatdan çox-çox əvvəlki dövrlərin məhsuludur. İbtidai insanlar hələ təbiətdən ayrılmadığı bir dövrdə onlar üçün anlaşılmaz olan təbiət qüvvələrinin təsiri altında idilr. Onlar təbiətin bu gün başa düşülən hadisələrini qeyri-adi şəkildə qavrayır, onları öz şüurunda fövqəlləşdirirdilər. Hətta onları – təbiət qüvvələrini ram etmək üçün əllərindən gələni əsirgəmirdilər. İbtidai insanlar bunun üçün müxtəlif texnik üsullardan istifadə edirdilər. Bura ilk növbədə ibtidai insanların rəqslə müşayiət olunan ritual hərəkətlərini daxil etmək olar. Həmin ritual hərəkətlər magik sözlə ifadə olunurdu. Bu magik sözlər ritmik, oynaq, həzin sədalarla bir yerdə ifa olunaraq sonralar nəğmə şəkli alırdı. Şifahi xalq ədəbiyyatının tarixinə nəzər salsaq görərik ki, bu xalq ədəbiyyatının keçdiyi bütün tarixi dövrlərdə nəğmələrin yaranması, yayılması, şifahi repertuara daxil olması müxtəlif görüşlərlə bağlı olmuşdur. Tələbələrin mərasim folkloru ilə tanışlığı hələ orta məktəbdən başlanır. Orta məktəb dərsliklərində mərasim folkloru ancaq mətn səviyyəsində öyrədilir. Bu iş ali məktəblərdə orta məktəblərdəki tədrisdən fərqli şəkildə aparılmalıdır. Buna həm də ali məktəblərin birinci kursuna daxil olan tələbələrin marağı imkan verir. Məsələn, mərasim folklorunun əsasını təşkil edən ritual düşüncəni tələbələrə anlatmaq üçün bu düşüncənin keçdiyi mərhələləri onların nəzərinə çatdırmaq tələb olunur. Bundan sonra yaranan ritual nəğmələrin mərasim nəğmələrinin əsasında dayanmasından söhbət açmaq olar.
Ritual nəğmələr, eləcə də mərasim nəğmələri lirik üslubun yaratdığı ən qədim şeir növlərindən biridir. Ritual nəğməsi ilə mərasim nəğməsi arasında köklü fərqlər vardır. Müəllimin ən birinci vəzifəsi onların arasındakı fərqi izah etməkdir. Ritual nəğməsi qəbilə üzvləri tərəfindən hər hansı bir prosesin icra olunması zamanı ifa olunur və sırf qəbilə həyatını əks etdirir. Ritual nəğmələrin qədim mətnləri bugünkü mərasim nəğmələrinin içində özünü qismən qoruyur. Mühazirə zamanı müəllim ritual nəğmənin ünvanlandığı mifoloji görüşü, nəğmənin həsr olunduğu mifoloji tanrını, onun funksiyalarını izah etməlidir. Azərbaycan mifologiyasında da mifoloji tanrılara həsr olunan çoxlu ritual nəğmə vardır. Məsələn, bugünkü Yel baba haqqında oxunan mərasim nəğmələrini həmin mifoloji tanrının şərəfinə oxunan nəğmə tipi hesab etmək olar. Mərasim folklorunun, xüsusən nəğmələrin tədrisində aşağıdakı prinsiplərə əməl olunmalıdır.
Mərasim nəğməsinin ümumi nəğmə içində yerinin müəyyənləşdirilməsi;
Mərasim nəğmələrinin mövzu, süjet, motiv və s. ilə bağlı sisteminin açıqlanması;
Nəğmə janrının şəkil xüsusiyyətlərinin araşdırılması;
Ritual nəğmədən mərasim nəğməsinə keçidin yollarının izah olunması;
Ritual və mərasim nəğmələrinin semantik quruluşunun öyrədilməli;
Ritual və mərasim nəğmələrindən yaranan bədii nümunələrin izah olunması (məsələn, tapmaca);
Ritual və mərasim nəğmələrinin dil quruluşunun öyrənilməsi;
Köhnə nəğmə əsasında nəğmənin yeni tipinin yaranma səbəblərinin öyrənilməsi;
Nəğmə janrından başqa epik mətnlərdə istifadə olunma imkanlarının araşdırılması və s.
Mərasim folkloru, ümumiyyətlə, mövsüm-mərasim nəğmələri ilə şifahi xalq ədəbiyyatının lirik, epik və dramatik növlərindəki janrları arasında yaxın bağlılıq vardır. Mövsüm-mərasim nəğmələri folklorun lirik üslubunun tərkibində olduğundan bu nəğmələrlə lirik növ arasında birbaşa əlaqə vardır. Müəllim belə nəğmələri tədris edərkən onların şəkli xüsusiyyətlərini lirik növün xüsusiyyətləri əsasında izah etməyə üstünlük verməlidir. Eyni zamanda həmin nəğmələrin epik və dramatik üslubda və növdə işlənə bilmə xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır. Aydındır ki, epik mətnlərdə lirik nəğmələr strukturun tələbinə görə işlənə bilir. Mövsüm və mərasim nəğmələrinin tam və ya hissə şəklində mətnə düşməsini izah edərkən əfsanə, rəvayət, nağıl və dastan mətnlərinin nəğmə ilə bağlılığı əsas götürülür. Eləcə də xalq oyunlarında və dramlarında əsas vasitə kimi nəğmələrdən istifadə oluna bilir.
İlkin ibtidai görüşdə ilk mərasimlərin əsasında ritual təsəvvürlər dayanmışdır. Bu ritual təsəvvürlər, adətən, təbiətlə üz-üzə gələrkən ibtidai insanlar üçün təbiət qüvvələrinin «qəzəbini yumşaltmağı» həyata keçirən ritualların məzmununu təşkil etmişdir. Məsələn, ibtidai insanlar şimşəyin çaxmasını, sellərin axmasını və s. təbiət hadisələrini qeyri-adi qarşıladıqları üçün bu hadisələri hansısa ilahi qüvvənin onlara qəzəbi kimi qiymətləndirmişlər. Bütün bunlar təhtəlşüurda ilkin fövqəladə qüvvəyə olan inamı yaratmış və onların şərəfinə rituallar təşkil etməyə sövq etmişdir.
Rituallar mərasimlərin ibtidai formasını təşkil edir. Rituallar ictimai mənası o qədər də başa düşülmədən keçirilən magik söz oyunu və manipulyasiya – hərəkətlərdən ibarət olmuşdur. Ritual xüsusi mahiyyət daşıyır və qəbilənin geniş üzvlərinin rəqslərini özündə əks etdirir. Bütün ibtidai icma quruluşu dövründə nə qədər ibtidai tanrı olmuşsa, bir o qədər ritual dünyagörüşü də olmuşdur. Belə demək mümkünsə, ritual ibtidai icma cəmiyyətinin yaratdığı dünyagörüşü sistemidir. İbtidai icma quruluşu yeni ictimai quruluşla əvəz olunduqca ritualın da ictimai mənasında dəyişikliklər baş verir. Məsələn, tayfa quruluşu sistemində ritualın sosial mənası dəyişməyə başlayır. Təhtəlşüurda qəbul olunan ilk yaradıcıya olan baxış və onun şərəfinə keçirilən riutallar formasını dəyişir. Yeni cəmiyyət üçün ritual arxaik düşüncə sisteminə çevrilir və inancın yeni formasına uyğun olan, ritualdan üstün hərəkətlərə əsaslanan tipik söz, nəğmə və hərəkətlərlə icra olunur. Aralıq mərhələdə olan belə manipulyativ rəqslər ümumi məzmun daşıyır, tanrının bütün müsbət xüsusiyyətlərini mədh edir, onun şərəfinə oxunan ümumi nəğmə tipini təşkil edir. Bunlar hələ də özlüyündə tam mərasim forması deyil və ibtidai icma quruluşu ilə quldarlıq quruluşu dövrlərinin özünə məxsus ritualdan üstün dünyagörüşü formasını təşkil edir. Bu dövrdə mifoloji şüurda tanrıların oynadığı rol, onların ibtidai insanların şüurundakı funksiyaları artıq sabitləşmişdi. Ona görə də konkret mifoloji tanrıya həsr olunan ritual da öz ictimai mənasını daha da genişləndirmişdi. Bu mənada ritual artıq öz sosial funksiyasını, təsir etmə imkanlarını daha da artırmışdı. Ritualın ibtidai insanların həyatında oynadığı rol mifoloji şüurun bütöv tarixi bir dövrdə oynadığı rola bərabərdir. Yəni ritual da mifoloji şüurun tərkib hissəsi olub, onun sosial həyatını tənzimləyən ictimai bir hadisədir. Ritual ona görə ictimai hadisədir ki, toplumun siyasi-ictimai həyatını tənzimləyir, ibtidai cəmiyyətin bütün üzvlərini əhatə edir. İlk əvvəlki dövrlərdə ritual xüsusi hadisə olsa da, təhtəlşüurdan keçərək ictimai məzmun daşımış və beləliklə, toplumun, ibtidai cəmiyyətin ilin müəyyən dövrlərində onların həyatını nizama salan qüvvəyə çevrilmişdir.
Mifoloji şüurdan tarixi şüura keçid baş verdikdən sonra ritualların da məzmununda böyük dəyişikliklər baş vermişdir. Ümumiyyətlə, tarixin inkişaf mərhələlərinə nəzər salsaq, tarixi şüurun yaratdığı bədii şüurun da insanların həyatında necə mühüm rol oynadığını görə bilərik. Folklorun da tarixi həmin bədii şüurun yaratdığı ilkin nümunələrdən başlanır.
İlk şifahi sözlü mətnlər ritualların icra olunduğu zaman formalaşmışdır. Mifoloji şüurdan tarixi şüura keçid dövründə də bu mətnlər aparıcı rol oynamış, bir tanrıya həsr olunan nəğmə kimi formalaşsa da, sonradan onların ətrafında xüsusi mətnlər, miflər yaranmışdır. Buna görə də mifləri eyni zamanda dünyagörüşü adlandırırlar. Çünki miflərdə ibtidai cəmiyyətin bütün əxlaq normaları öz əksini tapırdı. Bədii şüurun formalaşdığı dövrdə həmin əxlaq normaları və dünyagörüşü ibtidai cəmiyyətin bütün sahələrini əhatə edən bədii mətnlərə çevrilirdi.
Tarixi şüur ritualların da ictimai funksiyasının dəyişilməsinə səbəb olmuşdur. Tarixi şüur eyni zamanda ritualların sosial mahiyyətinin dəyişilməsinə səbəb olmuş, yeni məzmunlu ritual-mərasimlərin keçirilməsinə şərait yaratmışdır. Bəs ritual nəyə görə mərasimlə əvəz olunmuşdur? Bu sualın cavabını ritualın yaratdığı xüsusi inanc formalarının ümumi inanc formaları ilə əvəz olunmasında axtarmaq lazımdır. Məsələn, qış və yaz fəsilləri ibtidai insanların şüurunda şər və xeyirxah qüvvələr kimi qalmış, insanların həyata baxışını əks etdirmişdir. Qış onların nəzərində şər qüvvəni təmsil etməklə yanaşı, antropomorf obraz kimi yazın düşməninə çevrilmişdir. Yaz isə ölüb-dirilən tanrını şüurda formalaşdırmış, qışdan sonra yazın gəlişini ölüb-dirilən tanrının şərəfinə keçirilən mərasimlə qeyd etmişlər. Mərasim o vaxt geniş şəkil alır ki, toplumdan böyük kütlələrin bayramına çevrilir. Mərasimi səciyyələndirən digər bir xüsusiyyət mərasimdə ifa olunacaq nəğmələrin çeşidlərinin bol olmasıdır. Məsələn, Novruz bayramı ilə əlaqədar keçirilən şənliklərdə çoxlu nəğmələr ifa olunur. Bu da onu göstərir ki, Novruz bayramı öz əhatəsinə görə nəinki ritualı, hətta mərasimi də üstələmişdir. Qısaca, sözümüzü belə ifadə edə bilərik ki, ritual dar bir çərçivədə yaranıb bir nəğmə tipi və manipulyativ hərəkətlə müşayiət olunur. Mərasimdə isə nəğmənin sayı arta bilir və yenə manipulyativ hərəkətlərlə bir yerdə icra olunur. Məsələn, «Günəşi dəvət» mərasimində ilk doğan günəşi qarşılamaq üçün insanlar dağa çıxmış, qurban kəsmiş, rəqslərlə bir yerdə nəğmələr ifa etmişlər. Günəş onların hamısı üçün yaradıcı qüvvə idi, tək-tək tirələrin yox, bütün tayfanın nəzərində ilahi qüvvə idi və günəşin şərəfinə keçirilən mərasimdə o, ilin müəyyən günündə, deyək ki, yazqabağı torpağı isindirən, ona həyat bəxş edən qüvvə kimi anılırdı. Bu da mərasimi ritualdan ayıran əsas fərqdir. Mərasimin kütləviləşməsi tanrılara inanan kütlənin daha çox geniş əraziləri əhatə etməsindən asılıdır. Kütlənin sayı nə qədər çox olarsa, mərasim daha yüksək səviyyədə keçirilər, ictimai məzmun qazanar. Mərasimin ən yüksək forması bayramlardır. Bayramlar, adətən, ümumxalq mahiyyəti daşıyır və cəmiyyətin bütün təbəqələrini əhatə edir.
Mərasimin digər bir əsas xüsusiyyəti onun genişlənmə xassəsinə malik olmasıdır. Bu xüsusiyyət mərasimin bayrama çevrilməsində əsas rol oynayır. Lakin bu xüsusiyyət heç də bütün mərasimlərə aid deyil. Məsələn, bu genişlənmə xüsusiyyəti toy mərasiminə aid olsa da, onu bayrama çevirə bilmir, eləcə də yas mərasimi də genişlənmək xüsusiyyətinə malik deyil. O, ailənin, nəslin ümumi kədəri kimi qalır.
Azərbaycanda mərasimlərin sayı lap çoxdur. Onların bəziləri xüsusiləşir, bəziləri kütləviləşir, bəziləri isə unudulmaqdadır. Mərasimlər müxtəlif inanclara söykənən ibtidai insanların dünyagörüşündən asılı olaraq, zaman keçdikcə yaddaşlardan silinir. Lakin mərasimlər unudulsa da, bu mərasimlərdə oxunan lirik nəğmələr hələ yaddaşlardan silinməmişdir. Bu sahədə Azərbaycan folklorşünaslığında böyük işlər görülmüş, ən qədim nəğmələrdən tutmuş mərasim nəğmələrinə qədər bütün mətnlər toplanılmışdır. Həmin nəğmə mətnlərindən tədqiqatımızda yeri gəldikcə tədrisdə istifadə edəcəyik.
Mərasim folklorunun tədrisi praktik məşğələlər üzrə həyata keçirilir. Bu işin təşkil olunması müəllimdən xüsusi bilik və bacarıq tələb edir. Biz yaşadığımız bu mühitdə mərasim folklorunun çoxlu növləri ilə qarşılaşmışıq. Hər bir şəhərdə, rayon və kəndlərdə xalq müxtəlif mərasimləri yerinə yetirir, öz bilik, bacarıq və vərdişlərini ənənəvi olaraq həyata keçirir. Ona görə də mərasim folkloru üzrə nümunələrin praktik məşğələlərdə öyrədilməsi çətinlik doğurmur. Hər bir tələbə yaşadığı mühitdə müxtəlif xalq biliklərinin təzahür formalarını bu və ya digər dərəcədə mənimsəyir. Odur ki, müəllim nəzərdə tutduğu mərasim folkloruna aid materialların mənimsədilməsini sinifdənxaric oxu materialları əsasında həyata keçirə bilər. Mərasim folkloru üzrə materialların auditoriyada nəzərdən keçirilməsi göstərilən metodologiyaya uyğun şəkildə aşağıda kimi aparıla bilər:
Mərasim folklorunun növlər üzrə janrlarının, üslublar üzrə şifahi mətnlərdən fərqlənməsinin izah olunması; növ, janr, söyləyici və mətn dialektikasının mənimsədilərək açıqlanması;
Mərasim folkloruna aid hər hansı bir nümunənin tək-tək tələbələr tərəfindən mənimsənilməsi, mətnin söylənilməsi;
Mərasim folklorunun lirik nümunələrinin əzbərlənməsi, bütövlükdə tələbələr tərəfindən ifa olunması;
Mərasim folklorunun dramatik üslubundakı oyun və tamaşaların səhnələşdirilməsi və ifa olunması;
Mərasim folklorunun epik üslubundakı şifahi mətnlərin tələbələr tərəfindən mənimsənilməsi və söylənilməsi.
Bu praktik iş üzrə nəticələr sonra auditoriyada müzakirə olunur, metodist müəllimlər bu praktik məşğələyə aid fikirlərini söyləyir, tələbələrin nəzəri və praktik hazırlıqlarına qiymət verirlər (13, 48).
Mərasim folklorunun öyrənilməsi və öyrədilməsinə yeni baxışlar tələb olunur. Bu mövzunun aktuallığı hər şeydən əvvəl xalqımızın uzun zamanlardan bəri arzusunda olduğu müstəqillik, tarixi keçmişimizə, soykökümüzə qayıtmaq, xalqın milli adət-ənənənələrinin bərpasına münasibət, mərasim nəğmələrinin mənəvi dəyərlərimizə təsiri, folklor qaynaqlarından istifadə edib etnos mədəniyyətinin öyrənilməsi, milli-mənəvi dəyərlərimizin dünyaya tanıdılması və s. ilə bağlıdır. Buna görə də mərasim folklorunun ayrı-ayrı nümunələrinin həm tədqiq olunması, həm də öyrədilməsi vacib və aktual sayılır.
NƏTİCƏ
Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının ən qədim, zəngin və maraqlı tərkib hissələri içərisində mərasim folkloru mühüm yer tutur. İbtidai insanların dünyagörüşü, təbiət və cəmiyyət hadisələrinə münasibəti mərasim folkloru nümunələrində öz poetik ifadəsini tapır. Mərasim folkloru xalqımızın tarixi təfəkkür yönümünün, milli adət-ənənələri və milli mədəniyyətinin, estetik düşüncəsinin öyrədilməsində, şagird və tələbələrə milli-mənəvi dəyərlərimizin aşılanmasında aktuallığını bu gün də saxlayır. Ona görə də mərasim folklorunun öyrənilməsinə və öyrədilməsinə müasirlik baxımından yanaşılmalı, millilik önə çəkilməli, bu yönümdə fəal təlim texnologiyalarına üstünlük verilməlidir. İlk öncə mərasim folklorunun, xüsusilə nəğmələrin öyrədilməsində bir sıra prinsiplər gözlənilməlidir. Mərasim nəğmələrinin ümumi nəğmələr içərisində yeri müəyyənləşdirilməli, mövzu, süjet və motivlə bağlı sistemi açıqlanmalı, janr özəllikləri aşkarlanmalıdır. Digər tərəfdən, ritual nəğmədən mərasim nəğməsinə keçidin üsul və vasitələri, ritual və mərasim nəğmələrinin semantik quruluşu aydınlaşdırılmalıdır. Ritual və mərasim nəğmələrinin oxşar və fərqli cəhətləri konkret ritual və mərasim nəğmələri nümunələri əsasında öyrədilməlidir.
Mərasim folklorunun bir bölümü olan mövsüm mərasimi nəğmələrində ayrı-ayrı təbiət hadisələri və etiqadlarla bağlı inanclar öz əksini tapır. Bu nəğmələrdə çeşidli təbiət hadisələri insanlaşdırılır, insana məxsus əlamətlər təbiətə məxsus əşya və proseslərin üzərinə köçürülür. «Yel baba», «Qodu-qodu», «Qarı ilə Martın deyişməsi», «Duman, qaç, qaç» ayrı-ayrı təbiət hadisələri ilə bağlı mövsüm mərasimi nəğmələri olub, milli düşüncə, milli psixologiya və adət-ənənələrin inikası kimi diqqəti çəkir.
Məişət mərasimi nəğmələri isə müəyyən hadisə və predmetlə bağlı olub, xalqımızın sevincini, kədərini, arzu və istəklərini ifadə edir. Novruz və toy mərasimi nəğmələrində, doğum və adqoyma mərasimlərində xalqımızın milli adət-ənənələri bu gün də yaşanır və zaman-zaman yaşanacaqdır. Orta və ali məktəblərdə şifahi xalq ədəbiyyatının, xüsusilə mövsüm və məişət mərasimi nümunələrinin öyrədilməsi şagird və tələbələrin azərbaycançılıq, humanizm, milli-mənəvi dəyərlər ruhunda tərbiyəsində olduqca önəmlidir.
Mərasim folkloru xalqımızın azadlıq, müstəqillik arzularının reallığa çevrildiyi müasir mərhələdə daha diqqətlə, qayğı ilə öyrədilməli, tələbələrin estetik hisslərinin formalaşması, onlara milli-mənəvi dəyərlərin aşılanması istiqamətində mühüm addımlar atılmalıdır.
Dostları ilə paylaş: |