B. A. Nazarbayeva

Amaliy mashg‘ulotlar va mustaqil ishlar uchun topshiriqlar 
1.
Asboblarga va o‘lchash o‘zgartkichlari konstruksiyalariga bo‘lgan 
talablarni tuzish. 
2.
Qurilmalar yaratishda modellashtirish usuli 
3.
Texnik qurilmalarining ekspluatatsion tavsiflarini baholash. 
4.
Konstruksiyalarning texnik hujjatlarini tayyorlash 
5.
Birlamchi o‘lchash o‘zgartkichlarini optimallashtirish masalalari. 
 
Mustaqil ish mavzulari
: 
1.
Tezlikni o‘lchash mexanik va elektr datchiklari. 
2.
Suyuqlik va gazlarni issiqlik sarf datchiklari. 
3.
Chiziqli va burchakli siljish elektromagnit datchiklari. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

94 
3-Bob.
Asosiy komponentlar fizikasi 
3.1. Datchiklarning zamonaviy o‘lchash texnikasida tutgan o‘rni
Datchiklarning ko‘proq tez-tez foydalaniladigan ta’riflanishi quyidagicha: 
“Datchik – bu signallar va tashqi ta’sirlarni qabul qiladigan va ularga reaksiya 
ko‘rsatadigan qurilmadir”. Bu juda keng ta’rif. Haqiqatan ham, u shunchalik 
kengki, inson ko‘zidan tortib toki revolьverning tepkisigacha deyarli hamma 
narsani qamrab oladi. Suyuqlik sathini nazorat qiladigan, 3.1 rasmda ko‘rsatilgan 
tizimni ko‘rib chiqamiz. Operator rezervuardagi (idishdagi) suyuqlik sathini klapan 
yordamida boshqaradi. Bunda operator suyuqlikning sarfini, haroratning 
o‘zgarishini (bunda uning klapan orqali o‘tish tezligi suyuqlikning 
qovushqoqligiga bog‘liq bo‘ladi), shuningdek mazkur tizimga ta’sir ko‘rsatadigan 
boshqa parametrlarni ham hisobga olishi zarur bo‘ladi. Agar nazorat qilinmasa, 
rezervuar yoki toshib ketadi, yoki aksincha, bo‘shab qoladi. To‘g‘ri qaror qabul 
qilish uchun operator rezervuardagi suvning sathi to‘g‘risidagi axborotni doimiy 
ravishda olishi zarur bo‘ladi. Ko‘rib chiqilayotgan misolda axborot ikkita asosiy 
qism – rezervuardagi ko‘rish trubkasi va ko‘rish asab tolalariga impulьs beradigan 
operatorning ko‘zidan tashkil topadigan datchikdan keladi. Odamning ko‘zi ham, 
ko‘rish trubkasi ham o‘z-o‘zicha datchik bo‘lib hisoblanmaydi, biroq ularning 
kombinatsiyasi suyuqlik sathini tanlanma aniqlash qobiliyatiga ega bo‘lgan 
detektorni shakllantiradi. Tizim to‘g‘ri loyihalangan bo‘lsa, rezervuardagi suyuqlik 
sathining o‘zgarishi tezda qarash trubkasidagi suyuqlik sathida aks etadi, shu 
sababli, aytish mumkinki, ko‘rib chiqilayotgan datchik yaxshi reaksiya ko‘rsatishi 
yoki kichik inersiyalilik bilan tavsiflanadi. Biroq, agar trubkaning ichki diametri 
yopishqoq suyuqliklar uchun juda kichik bo‘lsa, undagi sath rezervuardagi sathdan 
orqada qoladi. SHu sababli bunday datchikning faza tavsiflarini hisobga olish zarur 
bo‘ladi. Ba’zi bir qo‘llashlar uchun bunday kechikish qo‘l kelishi mumkin, boshqa 
bir qo‘llashlar uchun esa ko‘rish trubkasining boshqacha konstruksiyasidan 
foydalanish kerak bo‘ladi. Bundan ko‘rinib turibdiki, har bir datchikning ishchi 

---

95 
tavsiflarini faqatgina ma’lumotlarni to‘plashning konkret tizimiga nisbatan 
baholash mumkin. 
Ko‘rish trubkasi va operatorning ko‘zi datchikni (axborotni elektr signaliga 
qayta shakllantiradigan qurilmani) shakllantiradi. 
Bizni qurshab turgan olamni ikki qismga – tabiatga va inson tomonidan 
yaratilgan obyektlarga ajratish mumkin. Tabiiy sensorlar – har qanday tirik 
organizm ular bilan ta’minlangan bo‘ladi – elektrokimyoviy signallarga reaksiya 
ko‘rsatadi, ya’ni ularning fizikaviy harakat tamoyili asab to‘qimalarida ionlarning 
uzatilishiga asoslanadi, ko‘rib chiqilgan misolda operatorning ko‘rish asab 
tolalarida shunday bo‘lgan edi. Inson tomonidan yaratilgan tizimlarda esa 
signallarni uzatishda elektronlar ishtirok etadi. Bunday tizimlarda datchiklar o‘zlari 
kiritilgan qurilmalar bilan bitta tilda “gaplashadi”. Bu erda muloqot qilish tili – 
ularda ma’lumot ionlar yordamida emas, balki elektronlar yordamida uzatiladigan 
elektr signallaridir (optik aloqa tizimlarida ma’lumot fotonlar orqali uzatiladi). Biz 
o‘lchash tizimiga elektrokimyoviy eritmalar va asab tolalari orqali emas, balki 
elektr uzatgichlar orqali ulanadigan datchiklarni ko‘rib chiqamiz. Shundan kelib 
chiqib, datchikni qayta ta’riflaymiz: 
Datchik
– bu tashqi ta’sirlarni qabul qiladigan va elektr signallarini 
o‘zgartirish bilan ularga reaksiya ko‘rsatadigan qurilmadir.
Tashqi ta’sir
 
atamasidan keng foydalaniladi, shu sababli uni to‘g‘ri talqin 
qilish lozim bo‘ladi.