B. A. Nazarbayeva
Yüklə 3,42 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tashqi ta’sir
- Datchiklarning vazifasi
- Elektr signali
- Datchikning ishlashi
| Tashqi ta’sir
deganda obyektning miqdoriy tavsifi, uning qabul qilish va elektr signallariga qayta shakllantirish zarur bo‘ladigan xossalari va xususiyatlari tushuniladi. Ba’zi bir kitoblarda ushbu maqsadlar uchun xuddi shunday qiymatga ega bo‘lgan o‘lchanadigan kattalik atamasidan foydalaniladi, biroq bu atamada sensor funksiyasining miqdoriy tavsifiga urg‘u beriladi. Datchiklarning vazifasi – ma’lum bir tashqi fizikaviy ta’sirga reaksiya ko‘rsatish va uni o‘lchash sxemalari bilan tutashtirish mumkin bo‘ladigan elektr signallariga aylantirishdan iborat. Boshqacha qilib aytadigan bo‘lsak, aytish mumkinki, datchik – bu fizikaviy kattalikni (ko‘pincha elektr kattalik bo‘lmagan) elektr signallariga aylantiradigan qurilmadir. Elektr signali deganda elektron 96 qurilmalar yordamida o‘zgartirilishi, masalan, kuchaytirilishi yoki uzatuvchi liniyalar bo‘ylab uzatilishi mumkin bo‘lgan signal tushuniladi. Datchiklarning chiqish signallari kuchlanish, tok yoki zaryad bo‘lishi mumkin, ular quyidagi tavsiflar bilan tasvirlanadi: amplituda, chastota, faza yoki raqamli kod. Bu tavsiflar jamlanmasi chiqish signalining formati deb ataladi. Shunday qilib, har bir datchik kirish parametrlari jamlanmasi (har qanday fizikaviy tabiatga ega bo‘lgan) va chiqish elektr parametrlari jamlanmasi bilan xarakterlanadi. 3.1-rasm.Suv sathini nazorat qilish tizimi 3.2 Datchiklarni qo‘llash doirasi Har qanday datchik energiyani o‘zgartkichi bo‘lib hisoblanadi. O‘lchanadign kattalikning tipidan qat’iy nazar, tadqiq qilinayotgan obyektdan datchikka energiya uzatilishi sodir bo‘ladi. Datchikning ishlashi – bu informatsiyani uzatishning o‘ziga xos holatidir, axborotning har qanday uzatilishi esa energiya uzatilishi bilan bog‘lanadi. SHu narsa aniq-ravshan ma’lumki, energiya uzatilishi ikkita yo‘nalishda sodir bo‘lishi mumkin, ya’ni energiya obyektdan datchikka, yoki aksincha, datchikdan obyektga uzatilishi mumkin. Energiya nolga teng bo‘ladigan vaziyat alohida holat bo‘lib hisoblanadi, biroq bunday holda aynan ana shunday o‘ziga xos holatning mavjudligi to‘g‘risidagi ma’lumot uzatiladi. Masalan, 97 infraqizil harorat datchigi obyekt datchikka qaraganda issiqroq bo‘lganda musbat kuchlanish ishlab chiqaradi (infraqizil nurlanish datchik tomonga yo‘naladi), obyekt datchikka qaraganda sovuqroq bo‘lganda esa manfiy kuchlanish ishlab chiqaradi (infraqizil nurlanish datchikdan obyektga qarab yo‘naladi). Datchik bilan obyekt bir xil haroratga ega bo‘lganda infraqizil oqim nolga teng bo‘ladi, va chiqish kuchlanishi ham nolga teng bo‘ladi. Bu vaziyatda axborot datchik bilan obyektning haroratlari tengligidan iborat bo‘ladi. Datchik tushunchasini o‘zgartkich tushunchasidan farqlash zarur. O‘zgartkich bir tipdagi energiyani boshqasiga konvertatsiyalaydi (yangi, boshqa xolat, sifatga aylantirish, o‘zgartirish), datchik esa tashqi ta’sirning har qanday tipidagi energiyasini elektr signaliga aylantiradi. O‘zgartkichga misol bo‘lib akustik to‘lqinlarni shakllantirish uchun elektr signalni o‘zgaruvchan magnit maydoniga konvertatsiyalaydigan ovoz kuchaytirgich xizmat qilishi mumkin. Bu o‘rinda gap qandaydir tashqi axborotni qabul qilish to‘g‘risida bormaydi (shuni qayd qilish lozimki, agar ovoz kuchaytirgich kuchaytiradigan qurilmaning kirishiga ulansa, u xuddi mikrofon kabi ishlaydi. Bu holda uni akustik datchik deb atash mumkin). O‘zgartkichlar shuningdek yuritmalar funksiyasini ham bajarishi mumkin. Yuritmani datchikka qarama-qarshi qurilma sifatida ta’riflash mumkin, chunki u elektr energiyasini, qoidaga ko‘ra, noelektr energiyaga aylantiradi. Yuritmaga misol bo‘lib elektr energiyasini mexanik energiyaga aylantiradigan elektromotor xizmat qila oladi. 3.2-rasm. Datchik bir nechta o‘zgartgichlardan tarkib topishi mumkin: e 1 , e 2 , ... – energiyaning har xil turlari. 98 Shuni qayd qilamizki, ushbu sxemaning oxirgi elementi to‘g‘ridan-to‘g‘ri harakat qiladigan datchik bo‘lib hisoblanadi. O‘zgartkichlar tarkibiy datchiklarning bir qismi bo‘lishi mumkin (3.2- rasm). Masalan, kimyoviy datchik tarkibiga ikkita o‘zgartkich kirishi mumkin, ulardan biri kimyoviy reaksiyaning energiyasini issiqlik energiyasiga aylantiradi, ikkinchisi – termoelement esa – olingan issiqlikni elektr signaliga aylantiradi. Bu ikkita qayta o‘zgartkichlarning kombinatsiyasi o‘zida kimyoviy datchikni – kimyoviy reaksiyaga javob tariqasida elektr signali ishlab chiqaradigan qurilmani taqdim qiladi. Shuni qayd qilamizki, ko‘rib chiqilgan misolda kimyoviy datchik qayta o‘zgartkich va yana bitta datchik – harorat datchigidan tashkil topadigan tarkibiy datchik bo‘lib hisoblanadi. Tarkibiy datchiklarning strukturasiga, qoidaga ko‘ra, hech bo‘lmaganda bitta to‘g‘ridan-to‘g‘ri harakat qiladigan datchik va bir nechta qayta o‘zgartkichlar kiradi. Yüklə 3,42 Mb. Dostları ilə paylaş:
|