Badiiy so’z qudrati

MAXMUR

(XVIII asrning oxirgi choragi - 1844)

Shoir Qo'qonda tavallud topgan. Tug'ilgan yili noma'lum. Uning ismi Mahmud bo'lib, «Maxmur» (xumori, mast ma'nosida) adabiy taxallusidir. Tarixda talay shoir, olim hamda davlat arboblarining katta shaxs bo'lib yetishishlarida oila muhiti va ta'siri hal qiluvchi ahamiyat kasb etganiga ko'p guvoh bo'lganmiz. Agar oilada madaniyat, ilm-ma'rifat, adabiyotga oshnolik shakllangan bo'lsa, bunday go'shadan yuksak fazilatlarga ega shaxslar yetishib chiqishi tabiiy. Maxmurning ham oilaviy muhitini ziyolilar davrasi deyish mumkin edi. Otasi Shermuhammad Akmal Qo'qon atrofidagi Boytuman qishlog'idan bo'lib, xonlik poytaxtiga kelib qolgan iste'dodli kishi edi. Qo'qondagi

Madrasayi Mirda mudarrislik qilgan, o'zbekva tojik tillaridagi she'rlaridan ikki devon tartib qilgan shoir ham edi. Onasi Hapalak qishlog'idan bo'lib, zamonasining ko'zga koringan fozillaridan biri Turdali xattotning qizi bo'lgan. Maxmur otasi ishlagan Madrasayi Mirda tahsil oladi. Oilaviy muhit ta'sirida adabiyotga ixlos qo'ydi. O'qish davomi­da fors tilini ham mukammal egallab, ikki tilda yuksak iste'dod bilan she'rlar yoza boshlaydi. Shu tariqa adabiy davralar­da shoir sifatida e'tirof qilina boshlaydi. Shoirning hayoti og'ir moddiy muhtojlikda kechgan. Xoti­ni va uch farzandidan iborat oilasini bazo'r tebratardi. Buning ustiga achchiq tilligi, tap tortmasligi bois saroy a'yonlari, ayrim mansabdor shaxslarga yoqmagan, ular bilan o'zaro kelisha olmagan. Shuning uchun ham Qo'qon adabiy muhiti haqida tazkira yozgan Fazliy Namangoniy o'z asarida Maxmur haqi­da salbiy fikrlar bildirgan edi. Shoir tirikchilik vajidan ma'lum muddat Amir Umarxon saroyida sipohilik ham qilgan. Lekin bu ishi uning moddiy ahvolini o'zgartirmadi. Farzandlariga non va kiyim topib berolmay qiynaladi. Hatto bir yil uysiz qolib, kasallangan xotini vafot etadi. Uysiz, qo'shidan, ya'ni umr yo'ldoshidan ayrilgan, ilgida no'shi - yemoq-ichmog'i tayin bo'lmagan shoir bir nechta xasbi hol she'rlar bitadi. Mana ularning biri:

Kechalari yotgani na qo'shim bor,

Kunduzi ichgani na no'shim bor.

Bir hovuch na uyimda g'allam bor,

Ki ikki gaz na boshimda sallam bor.

Boshimga gaz desam, ki sallam yo'q,

Salla desam, uyimda g'allam yo'q.

Poytaxtda omadi yurishmagan shoir xon xizmatidan bo'shab, ona qishlog'i Hapalakka ketadi va o'sha yerda 1844-­yilda vafot etadi. Maxmurning bizgacha 3417 misradan iborat 69 she'ri yetib kelgan. Bu shoir ijodining bir qismigina ekanligi shubhasiz. Janriga ko'ra muxammas, g'azal, masnaviy, qit'alardan tashkil topgan merosining asosiy qismi tanqidiy, hajviy yo'nalishda. She'rlarni o'qir ekanmiz, Qo'qon xonligidagi joy nomlari, shoirga zamondosh bo'lgan, u bilan muloqotda bo'lgan shaxs­lar va ularga bog'liq voqealar qalamga olinganiga guvoh bo'lamiz. Bu asarlarda o'zi kabi oddiy xalq vakillarining xonavayron bo'lishiga sababchi zulmkorlar, o'z ishiga noloyiq kimsalar hajv ostiga olinadi. «Munojot», «Ta'rifi viloyati Qurama», «Qozi Muhammad Rajab Avj», «Hoji Niyoz», «Hakim Turobiy hazor xalta», «Qozi Xo'ja sakbon», «Karimqul mehtar», «Takabbur» kabi hajviyalarida jamiyatdagi tengsizlik, adolat­sizlik fosh etiladi, nobop odamlarning kirdikorlari shafqatsiz tanqid qilinadi. Ba'zi she'rlari xitob, murojaat tarzida yozilgan bo'lsa bir talay she'rlarida hajv qilinayotgan shaxsning tilidan uning' o'zi fosh etiladi. Shoir she'rlari o'zining hayotiyligi,

favqulodda jur'at va jasorat bilan yozilganligi jihatidan diqqatga sazovordir.

HAPALAK

(Maxmur maxdum aloqador bo'lgan Hapalak qishlog'i sifatida)

Ey jahondori zafar, kavkabayi davri falak,

Go'sh qil, qissayi qishlog'i xarobi Hapalak.

Turfa qishlog'i g'azabkardaki, parrandalari,

Tovug'i ignachi-yu, o'rdag-u g'ozi - kapalak.

Boru yo'q uylarini banda bayon gar qilsam,

Bir katak, ikki kapa, uch olachuk, to'rt katalak.

Dema uy, balki zaminkandur agar kirsa kishi,

Har taraf betiga urgaylar aning ko'rshapalak.

Xalqini ko'rsang agar o'lasi-yu, qoqu xarob,

Ochlikdin egilib qomati misli kamalak.

Ajirig' tomirini o'g'irida mayda tuyub,

Qaynatib kunda ichar, otini derlar sumalak.

Gar tahorat qilsa qavmi suv topolmay nochor,

Betini qumla yuvub, ketiga surgay guvalak.

Ey falakqadru adolatshiyami mulki malak

Marhamat chog'ida rahm ayla ba holi Hapalak.

Kecha go'yo eshitib shuhrati tillo pulini,

Hapalak qo'rqusidan uchti misoli kapalak.

Himmating yo'lida bir kecha karomat qilg'il,

Kapalak boz qo'nub, joyiga bo'lgay Hapalak.

1 Jahondori zafar - jahonda go'liblik qiluvchi. 2 Kavkabayi davri falak - hozirgi davrning hashamati, dabdabasi. 3 Go'sh qil - quloq sol, eshit. 4 Turfa qishlog'i g'azabkardaki – xudoning g'azabiga yo'liqqan g'alati qishloqki. 5 Banda - men, kamina. 6 Zaminkan - yerto'la. 7 O'g'ir - keli. 8 Falakqadr - qadri osmonda baland. 9 Adolatshiyami mulki malak - maloyiklar mamlaka­tining adolatli taroziboni, ya'ni Alloh. 10 Ba holi - holiga. 11 Tillo pull - soliq nomi. 12 Boz qo'nub - yana qo'nib, qaytib.

HAKIM TUROBIY HAJVI

Beshinchi tabibi Turobiy erur,

Salomiga la'nat javobi erur.

Kezar dashtu sahro kasal istabon,

Ajal orqasidan yurar qistabon.

Jahon ichra ul johili nobakor,

Ajal ilkin olganga keldi duchor.

Yozib oldiga ikki ming xaltani,

Yig'ib eski yuz lak tugun lattani.

Terubdur do'koniga to'qson tubak,

Solib har tubak ichra o'n uch sumak…

Kimiki tubakdan talab qilsa no'sh,

Berur no'sh dori debon margimush.

Erur rangi qish chillasidan sovuq,

Haqoratga bopu, so'karga yovuq.

Ko'rarman oni goh do'konida,

Turib ikki shayton ani yonida.

Berar zaharni no'sh dori debon,

Ani o'ldirib beajal shul zamon.

Jahon ichra bul ablahi purfusus,

Qilur o'zini soniyi Jolinus.

Yurar goh hikmat usulida ul,

Gahe muddayi she'r yo'lida ul.

1 Nobakor - yomon. 2 Ilkin - qo'lini. 3 Yovuq - yaqin, 4 No'sh dori - ichadigan dori, ya'ni suyuq dori. 5 Ablahi purfusus - ko'p afsuslantiradigan ahmoq. 6 Jolinus - mashhur yunon tabibi Galen.

MAXMUR HAJVIYOTI HAQIDA

Muqaddas hadislarning birida «So'zda sehr bor, she'rda esa hikmat» deyilgan. So'zning bir sehri shundaki, asrlar qatiga yashirilgan yoki bugun yuz berayotgan pinhoniy haqiqat­larni ham yuzaga chiqara oladi. She'r hikmatlaridan biri esa, ana shu haqiqatlarni shaklga solib, insonni goh sehrlovchi, goho hushyor torttiruvchi, yo hayojon, yo g'azabdan junbushga keltiruvchi qurolga aylantiradi. Bu qurolga ega bo'lgan kishi hatto u gado bo'lsin, shohlar bilan yuzma-yuz kela oladi, kezi kelganda ulardan ustun turib so'z aytish qudratiga ega bo'ladi. Rostgo'y shoir haqiqat yalovbardori sanaladi. Adib ijodi qachonlardir kim ezgu ish qilgan bo'lsa, unga sharaf keltiradi. Kim zulm qilgan yoki zulmga yo'l qo'yib bergan bo'lsa, xoh tirik, xoh dunyodan o'tgan bo'lsin, jinoyati uchun ma'naviy javobgar qilaveradi. Shuning uchun zolim hukmdorlar hamma zamonlarda haqiqatgo'y ijod ahlidan qo'rqqanlar, ularni ta'qib ostiga olganlar. Maxmur ham haqiqatning achchiq tili bilan o'z davri voqealarini haqqoniy tasvirladi. Buni uning «Hapalak» she'ri misolida yaqqol ko'rish mumkin. G'azal janrida yozilgan bu she'r orqali Qo'qon xonligida aholi turmush tarzining niho­yatda og'irlashib ketganligi, turli-tuman soliqlar mehnatkash xalqni xonavayron qilganligi, qishloqlar xarobazorga aylangan­ligi aks ettirilgan. She'r sarlavhasi tagida ta'kidlanganidek, shoir Hapalak qishlog'iga onasi orqali aloqador. Uning o'zi ham umrining so'nggi yillarini shu yerda o'tkazgan. Bu qishloq hozirgi Farg'ona viloyatining Beshariq tumanidagi Qumqishloq hudu­didadir. She'r xon amaldorlarini Hapalakka «tilla puli» solig'ini undirish uchun kelishlari munosabati bilan yozilgan. G'azal balandparvoz, dabdabali so'zlar bilan ko'tarinki ruhda boshlanadi:

Ey jahondori zafar, kavkabayi davri falak,

Go'sh qil qissayi qishloqi xarobi Hapalak.

Birinchi misrada xonni jahonga g'oliblik bilan egalik qiluv­chi, falak doirasining quyoshi deb ulug'lab, ikkinchi misrada­yoq bunday hashamat va dabdabaga tamoman zid turuvchi xarob bo'lgan Hapalak qishlog'i qissasidan so'z ochadi. Bunday teskarilik orqali xon va amaldorlarning xalq g'amidan, uning ahvolini tushunishdan yiroqligi, ularning hashamatli hayoti qishloqlarni ayanchli darajaga yetkazish hisobiga ekanligi ta'kidlanadi. Go'yo xudoning g'azabiga uchragan bu qishloq turmushi xonadonlardagi parandalardan ham ko'rinib turadi: don yo'qligidan tovuqlari ignachidek, o'rdak va g'ozlari kapalakdek oriqlab ketishgan. Uylariga e'tibor berilsa, qachon­lardir ko'p xonadonlardan iborat bu qishloq endilikda tovuq katagiday pastqam, dalada vaqtincha tikiladigan kapaday omonat, devorlari nurab, qirqyamoq chodirday - olachuq, ba'zilari katalak singari, xullas, vayronalardan iborat. Ularning ichiga kirsangiz, har tomondan yuzga ko'rshapalaklar uriladi­gan yerto'ladan boshqa narsa emasligiga amin bo'lasiz. Bunday sharoitda yashayotgan odamlar-chi? Hammalari «o'lasa-yu qoqi xarob», ochlik tinkalarini quritganligidan qomatlari kamalakday egik. Kundalik turmush tarzlari g'oyat achinarli:

Ajiriq tomirini o'g'irida mayda tuyub,

Qaynatib kunda ichar, otini derlar sumalak.

Gar tahorat qilsa qavmi suv topolmay nochor,

Betini qum bila yuvib ko'ziga surgay guvalak.

Keyingi baytda shoir yana matla'dagidek ko'tarinki uslub­ga qaytadi. Bundan maqsad bu qadar dabdaba va hasham ichi­da yashayotgan xonning shunchalik nochor va xorlikda yashayotgan qishloq ahlidan soliq undirishi adolatga, aqlga, mantiqqa qanchalik muvofiqligini ta'kidlashdir. Shuning uchun shoir maqta'da xondan marhamat qilib ularga solina­yotgan soliqdan kechib yuborishni so'raydi. G'azal boshdan oyoq mubolag'a asosiga qurilgan. Bu tasvir vositasi fikrni ta'kidlash, holatlarga urg'u berish uchun shoirga qo'l kelgan.

JAHON OTIN UVAYSIY

(XVIII asrning 80-yillari - XIX asr o'rtalari)

Har bir shoir taxallusining o'z ma'nosi bor. Mumtoz adabiyotimizda shoirlar asosan muqaddas Islom dini ta'limotiga, payg'ambar Muham­mad alayhissalom o'gitlari hamda o'tmishdagi ulug' ajdodlarga ergashib yoki tug'ilgan yeriga nisbat berib o'ziga taxallus tanlaganlar. Taxallus bu shunchaki bir so'z yoki ismgina emas, balki adibning ijoddan ko'zlagan maqsadini, yo'lini belgilovchi timsol, ajdodlari, Vatani oldidagi mas'uliyatga ishora qiluvchi hikmatli so'zdir. Masalan, Navoiy - haq va haqiqat, adolat yo'lida navo qiluvchi, Buyuk Alisher Navoiyning ikkinchi taxallusi Foniy - o'tkinchi, ya'ni o'zining bu dunyoda vaqtinchalik mehmon ekanligini anglab, faqat ezgu ishlarni ko'zlovchi, Maxmur - ilohiy ishqdan mast bo'lgan darvesh va hokazo. Xo'sh, unda Uvaysiy taxallusining ma'nosi nima? O'tmishda Uvays Qaraniy ismli valiy zot o'tgan. Uning Muhammad alayhissalomga bo'lgan muhabbati shu kungacha insonlar orasida tillarda doston bo'lib kelmoqda. U payg'ambarimiz bilan bir zamonda, bir-birlaridan unchalik uzoq bo'lmagan joyda yashagan bo'lsalar-da, ularga ko'rishish nasib etmagan. Bu zot Muhammad alayhissalomga hali payg'ambarlik berilmay turib, uning qachon va qayerdan chiqishini bilmagan holda Rasulullohning kelishini intizorlik, ko'zda yosh bilan kutgan. O'zi hali ko'rmagan, daragini faqat ilohiy kitoblardan eshitgan payg'ambarga g'oyibona muhabbat qo'yadi. Muhammad alayhissalom ham o'ziga zamondosh sahobalari hamda ummatlari ichida ko'rmay turib, Uvays Qaraniy hazratlariga alohida ikrom va e'zoz bilan mehr qo'yganlar. Shundan Islom olamida payg'ambarimizning (garchi u zot o'tib ketgan bo'lsalar-da) g'oyibona nigohiga sazovor bo'lish ilinjida uvaysiylik yo'li paydo bo'lgan. Ehtimol, shoira Uvaysiy ham o'z taxallusini qaysidir bir buyuk zotga bo'lgan g'oyibona uvayslik munosabati tufayli tanlagandir. Mana, shoira Jahon Otin taxallusining ma'nosini ham deyarli bilib oldik. Endi uning hayot yo'li to'g'risida bir-ikki og'iz so'z. Shoira Marg'ilon shahrida ziyoli oilada dunyoga keldi. Otasi o'zbek va tojik tillarida she'rlar yozgan ijodkor, onasi ham fozila ayol bo'lgan. Hofiz unvoni bilan el ichida tanilgan akasi Oxunjon ashula aytar, musiqadan yaxshigina xabardor edi. Badiiy did yuqori bo'lgan ma'rifatli oilada voyaga yetgan Jahon Otin yoshligidan she'r mashq qildi va tez orada «Uvaysiy» taxallusi bilan shuhrat topdi. Shoiraning turmush o'rtog'i Hojixon erta vafot etib, qizi Quyoshxon, o'g'li Muhammadxonni tarbiyalab voyaga yetkazish yakka o'zining zimmasida qoladi. U maktabdorlik qiladi, ijod bilan shug'ullanadi. Farzandlari ham she'rlar yoz­gan. Uvaysiy hayoti va ijodiy faoliyatining bir qismi malika va shoira Nodirabegim hurmati va iltifoti tufayli xon saroyida kechadi. Bu yerdagi qizg'in ijod uchun kerakli adabiy muhit, farzandlarining yashashi va tarbiyasi uchun qulay sharoit shoiraning bir necha yillar osoyishta hayotini ta'minladi. 1822-yilda Amir Umarxon vafot etgach, Uvaysiy uchun ham tashvishli va qayg'uli kunlar boshlanadi. Otasining o'rniga taxt­ga o'tirgan Muhammad Alixon unga yaxshi munosabatda bo'lmadi. Boz ustiga o'g'li Muhammadxon ham sarbozga oli­nib, Qashqar uchun olib borilayotgan urushga jo'natildi. Oilaviy turmushi baxtsiz kechgan qizi Quyoshxon kasallanib, o'ttiz yoshida vafot etadi. Undan Bibi Xadicha ismli qizcha qoladi. Buxoro amiri Nasrullo 1842-yilda Qo'qonni bosib olib, Nodirabegimni, uning o'g'li va nabiralarigacha qatl ettiradi. Shundan so'ng Uvaysiy ona shahri Marg'ilonga qaytadi va taxminan 1850-yilda vafot etadi. Shoira ijodi uning kattagina bir devoniga jamlangan. U mumtoz adabiyotning g'azal, muxammas, musaddas, murabba', chiston hamda doston kabi janrlarida qalam tebratganini kuzatish mumkin. Shoira she'rlari asosan ishqiy mavzuda. Ularda o'zining yaratuvchisiga intiqlik bilan intilayotgan solik banda, Alloh yaratiqlarining eng afzali payg'ambar alayhissalomga oshiq ummat, haq yo’lida sobit ustozlarga muhabbatli shogird sifatida tuyg’ularini izhor etadi. Shuningdek, insonning insonga sevgisini tarannum etuvchi g'azallari ham talaygina. Uvaysiyning she'rlari ichida hasbi hol tarzida yozilganlari ham bor. Shoiraning «Uvaysiyman», «Dog' o'ldi, dog' o'ldi», «Sog'indim» kabi g'azallarini misol tariqasida keltirish mumkin. Ularda shoira hayotining ayrim lavhalari, taqdiri uchun muhim bo'lgan hayotiy holatlar bayon etilgan. Masalan, «Sog'indim» radifli g'azal o'g'li Muhammadxonning sarbozlikka yuborilishi munosabati bilan farzandidan judo onaning iztiroblari, sog'inchini aks ettiradi. Uvaysiy chistonnavis sifatida ham o'z mahoratini namoyon etgan. Ayniqsa, «Anor» chistoni yaratilgandan buyon she'riyat ixlosmandlari e'tiborini qozonib kelmoqda.

SOG'INDIM

Bukun, ey do'stlar, farzandi jononimni sog'indim,

Gado bo'lsam ne ayb, ul shohi davronimni sog'indim.

Musofirman, g'aribman, bekas-u ham benavodurman,

Vujudim dardga to'ldi, emdi darmonimni sog'indim.

Tilimning zikri-yu, ko'nglimni fikri, yaxshi farzandim,

Azizim, yolg'izim, davlatli sultonimni sog'indim.

Kecha-kunduz yo'lig'a muntazirdurman, tikarman ko'z,

Kelib holim so'ribon ketsa, mehmonimni sog'indim.

Nasibin uzmadi tangri, ilojin topmag'ay kelsa,

Onam deb bo'lg'usi bag'ri qizil qonimni sog'indim.

Qorong'u bo'ldi olam ko'zima ushbu judolikdin,

Ko'zu ko'nglum ziyosi mohi tobonimni sog'indim.

Mani bekas Uvaysiy, yig'lagayman ro'z-shab tinmay,

Uyimning ziynati, ko'z ravshani, xonimni sog'indim.

1 Benavo - baxtsiz, sho'rpeshona. 2 Ro'z-shab - kun-tun, erta-kech.

CHISTONLAR

1

Ul na gumbazdir eshigi, tuynugidin yo'q nishon,

Necha gulgunpo'sh qizlar manzil aylabdur makon.

Sindurub gunbazni, qizlar holidin olsam xabar,

Yuzlarig'a parda tortig'liq turarlar bag'ri qon.

2

Ul nadurkim, sabzto'nlik, yoz yog'ochning boshida,

Qish yalang'och aylagay barcha xaloyiq qoshida.

1 Gulgunpo'sh - qizil (gulgun) kiygan.

Barcha qushlarning so'ngoki ichida,

Ul na qushdurkim, so'ngoki toshida.

3

Ikki mahbubni ko'rdum, bir-birisin ko’rmagan,

Ikkisining o'rtasiga, do'stlar, qil sig'magan.

1 So'ngok - suyak.

CHISTON HAQIDA

Xalq og'zaki ijodi janri bo'lmish topishmoq haqida yaxshi bilasiz. Agar qoidaga solsak, nomi yashirilgan narsa yoki tushunchani belgi, ishoralariga qarab topiladigan savol yoki topshiriqlar topishmoq deyiladi. Mumtoz adabiyotdagi she'riy topishmoq janri chiston deb yuritiladi. U forscha «chist» (nima) hamda «on» (u) so'zlaridan iborat bo'lib, «u nima?» degan ma'noni bildiradi. Chistonning hajmi cheklanmagan, lekin ko'pincha bir yoki ikki bayt (ikki-to'rt misra) bo'ladi. Turkiy adabiyotda ilk chistonlar XV asrda Alisher Navoiy tomonidan yaratilgan. Fors-tojik adabiyotida undan bir necha asr ilgari ham mavjud edi hamda «lug'z» deb atalgan. Keyinchalik lug'z hamda chiston atamalari turkiy va fors adabiyotida baravar qo'llanavergan. Uvaysiy chistonlari misolida bu janrga xos xususiyatlar yaqqol namoyon bo'ladi. Birinchi chistonda javobni topish uchun bir qator belgi va ishoralar berilgan. Tashqi shakliy ko'rinishi: gumbazsimon, tuynugi yo'q. Ichki tuzilishi: gulgunpo'sh (qizil yopingan) qizlar hamda parda borligi. Unga munosabat shakli - sindirish kerakligi. Bu belgilarga ko'ra anorni ko'rgan odam biroz tafakkur qilib, uni topa oladi. Haqiqatan ham anor gumbazga o'xshaydi. Uning biror teshigi yo'qki, ichini ko'rib bo'lsa. Anor donachalari esa qizil kiygan qizlarning o'zginasi. Bo'laklarni ajratib turuvchi pardalar go'yo ular yuzidagi ham mato. Nihoyatda sinchkovlik va zukkolik bilan topilgan tasvir! Uvaysiy saroyda yashagan yillari davomida xon haramida­gi kanizlar hayotiga guvoh bo'lgan. Gulday yoshligi saroy gumbazi ostida xazon bo'layotgan qizlarning bag'irlari qon. Saroyning harir pardalari ularni tashqi olamdan ajratib turadi. Yuqoridagi chiston ana shu kuzatishlar asosida yaratilgan bo'lsa ajab emas. U ijtimoiy hayotdagi voqeaga ishora qiladi. Keyingi ikki chistonda esa bu xususiyat yo'q. Ular tabiatdagi holat va hodisalar tasviriga bag'ishlangan, ishoraviylikdan xoli. Shundan kelib chiqsak, she'riy topishmoqlar ikki turli bo'ladi: majoziy chistonlar («Anor») hamda oddiy chistonlar (<

QOFIYA VA RADIF

Qofiya she'rning asosiy unsurlaridan biri sanaladi. U she'riy asarlar musiqiyligini, jozibasini ta'minlaydi. Qofiya matnda yarq etib ko'zga tashlanadi, eshitilishida ham boshqa so'zlardan ajralib turadi. Shuning uchun shoirlar asarlarida asosiy fikrni tashuvchi so'zlarni qofiyada berishga harakat qiladilar. Qofiya - bir so'z bilan yuzaga chiqmaydigan badiiy hodisa. Qofiya bo'lishi uchun ikki va undan ortiq ohangdosh so'zlar uyg'unligi bo'lishi kerak. Ular qofiyadosh so'zlar deyi­ladi. Ohangdoshlikni bu so'zlardagi raviy deb ataluvchi unli yoki undosh bo'lgan tirgak tovush hosil qiladi. Qofiyadosh so'zlarda raviy qat'iy bir o'rinda keladi. Masalan, «Anor» chis­tonidagi «nishon», «makon», «qon» qofiyadosh so'zlarida «n» undoshi raviy hisoblanadi. Ularda qofiya raviy bilan tugagan. <radif deyiladi. Yuqorida siz o'rgangan

Bu kun, ey do'stlar, farzandi jononimni sog'indim,

Gado bo'lsam ne ayb, ul shohi davronimni sog'indim

bayti bilan boshlanuvchi she'rida “jononimni», «davronimni” kabi so'zlar qofiyadosh bo'lsa, ulardan keylin takrorlanuvchi «sog'indim» radifdir. Radif bir necha so'zdan ham iborat bo'lishi mumkin. Uvaysiyning

Ki bulbul nola, afg 'on aylamakni mendin o'rgandi,

Vujudin sham'i so'zon aylamakni mendin o'rgandi

baytida «afg'on», «so'zon» qofiyasidan keyingi uch so'zdan iborat «aylamakni mendin o'rgandi» radif bo'lib kelgan.

Chistonlarning javoblari:

1. Anor. 2. Yong'oq. 3. Kun va tun.

MIRTEMIR

(1910-1978)

Muqaddas Turkiston shahri yaqinidagi go'zal Iqon qishlog'ida tug'ilgan Mirtemir ota yurti tarovatini umrining oxirigacha unutmagan, so'nggi nafasi­gacha kuylab kelgan shoir edi. Mirtemir faqat lirik she'rlar bitib qolgan emas. Uning jarangdor sochmalari yigirmanchi yillarda juda mashhur bo'lgan edi. Mirtemir go'zal dostonlar ham yarat­gan, dramatik va nasriy asarlar ham yozgan. U qilgan tarjimalar o'zbek o'girma adabiyotida alohida bosqich bo'lishga arziydi. Uning adabiy jarayonni tahlil qilishga bag'ish­langan, ilmiy xulosalari salmoqli tanqidiy asarlari ham bor. XX asr o'zbek she'riyatining ulkan vakili Mirtemir (Mirtemir Tursunmat o'g'li) ko'hna Turkistonning Qoratog' etaklaridagi Eski Iqon qishlog'ida tug'ilgan. Hujjatlarda adib­ning tug'ilgan vaqti 1910- yilning 10- mayi deb ko'rsatiladi. Shoirning o'zi bu to'g'rida: «Men tug'ilgan qishloqning kunbotarida qadim Turkiston shahri, janubida O'tror, Boybalk xarobalari va Yassi, Suyri qal'alaridan qolgan kultepalar, undan nari Sirdaryo..., - deb yozadi. - 1910-yili bug'doy o’rog'ida shu qishloqda tug'ilibman. Otam - dehqon va chorvador, ona tomondan bobom mulla, maktabdor. Ota tomondan bobom - uzun bo'ylik, polvon jussalik, qizil yuzli odam edi. Ona tomondan bobom - o'rta bo'yli, charaqlagan qora ko'zli, qora va chechan odam edi. Men bir-ikki yil shu bobom maktabida o'qidim». Shoir keyinchalik qishloqda ochilgan no'g'ay domla maktabida tahsilini davom ettiradi. Shoirning otasi Tursunmat Umarbek o'g'li ham adabiyotga ixlosmand edi. Turmush qiyinchiliklaridan cho'chimagan, ilmga chanqoq Mirtemir 11 yoshida amakisiga qo'shilib, Toshkentga qochib keladi va Beshog'ochdagi «Almaiy» nomidagi ishmaktabga joy­lashadi. Ikki yil bu maktabda o'qigach, Toshkentning yangi shahar qismidagi «O'zbek erlar bilim yurti»ga ko'chadi. Ham o'qib, ham ishlagan bo'lajak shoir o'sha yillarning mashaqqa­tini shunday eslaydi: «Ishmaktabda ham, bilim yurtida ham o'zimiz ekar, o'zimiz yig'ar edik, o'zimiz tikar, o'zimiz kiyar edik. Deyarli hamma hunar o'rgatilar edi. Og'ir yillar edi; to 1924-25-yillargacha xo'ragimiz har kuni ikki yo uch marta bir burdadan qora non va tushlik bir cho'mich bo'tqa edi. Ishmaktabning bog'i Chilonzorda, bilim yurtining bog'i Ko'kterakda edi. Yoz bo'yi hamma bog'da ishlardi va rangga qon, bo'yga jir bitib qaytardik. Bilim yurtida o'qishlar og'ir, o'qituvchilar talabchan bo'lib, kechasi allamahallargacha sovuq bo'lmalarda dars tayyorlardik».

1929-yili bilim yurtini tugatgan Mirtemir yo'llanma bilan o'sha vaqtda poytaxt bo'lgan Samarqand shahriga keladi. Samarqandda Pedakademiyada (hozir Samarqand Davlat universiteti) o'qish bilan barobar O'zbekiston Markaziy ijroiya qo'mitasining raisi Yo'ldosh Oxunboboyevga shaxsiy kotib bo'lib ishlaydi. Shoir hayotining Samarqand davri qizg'in ijodiy izlanishlar davri bo'ldi. U Hamid Olimjon bilan do'stlashib qoladi. Lekin oradan ko'p o'tmay, Mirtemir tuh­mat bilan qamaladi va qamoq muddatini uzoqda ­Shimoldagi Belomorkanal qurilishida o'taydi. Mirtemirning qiyofasini belgilaydigan, uni o'zbek kitob­xoni uchun ardoqli qilgan narsa - uning she'riyati. Mirtemir samimiy tuyg'ularni, nozik kechinmalarni sodda va tushunarli ifodalay oladigan san'atkor. Rost tasvir, buning ustiga, tuyg'ular sherikligida amalga oshirilgan aniq tasvir hamisha esda qoladi. Hammaga, ayniqsa, siz yoshlarga ardoqli bo'ladi. Badiiy nafasi bilan saflarimizni to'ldirib yurgan, avlodlarining pokiza, ma'rifatli, oriyatli bo'lishini istagan Mirtemirning she'riyati sizning hamishalik hamrohingiz bo'lib qolishiga ishonamiz.