Baki döVLƏt universiteti

Dil İnqilabı.

1920-cu ildə məktəblərdə ərəb və farsca dərslərinin ləğv olunmasıyla yzarlar və jurnalistlər də, bacardıqları qədər bu dillərdə olan sözlərin istifadəsini azaltmışdır.

Ancaq Cümhuriyyətin ilk illərində insanların yeni türkcədən asanlıqla istifadə edə bilmələri üçün nə bir lüğət, nə də bir qramatika kitabı var idi. Bu məqsədlə daha öncə əlifba layihəsizi hazırlamaqla vəzifələndirilən “Dil Encüməni”nin heyəti daha da gücləndirilərək bu dəfə “Dil İstişarə Heyyəti” adını aldı. Bu dəfəki heyətin qarşısına qoyulan əsas vəzifə yeni türkcəylə bağlı lüğət ərsəyə gətirmək idi. Heyətə yeni qatılanların siyahısında Əhməd Rasim, Rəşad Nuri, Cəlal Sahir, Vələd Çələbi, İsmayıl Hikmət Ertaylan, Besim Atalay, İbrahim Nəcmi, Həmid Zübeyr , Həsən Fəhmi, İshaq Refet, Mehmed Baha, Yaşar Bəylər və dönəmin Etnoqrafiya Muzeyinin müdürü Mezsaros kimi ədəbiyyat və düşüncə adamlarını görmək olar.

Yeni heyətin toplantılarını “Təlim Tərbiyyə Heyəti” bölümünün başqanı Mehmed Emin Erişgil idarə edirdi. İstişarə Heyətinin qarşısına orfaqrafik lüğət və yeni qramatika kitabının hazırlanmasıyla yanaşı ehtiyyac duyulan terminlərin türkcə qarşılığının tapılması kimi məsuliyyətli bir vəzifə də qoyulmuşdu. Terminlərin türkləşdirilməsi məqsədiylə 1928-ci ildə Professor Neşet Ömərin başçılığı altında 15 İstanbul Darülfünun müəllimindən ibarət tədqiqat qrupu yaradıldı. Qrup qısa zamanda hazırladığı layihəni Ankarada yerləşən Dil İstişarə Heyyətinə təqdim etmişdir.

Dil İstişarə Heyyəti isə ilk iş olaraq Şəmsəddin Saminin “Kamusi Türki” və Mehmet Bahanın “Yeni Türkçe Lügat”ı əsasında hazırladıqları 2500 sözdən ibarət “İmla Lügatı” kitabını 1928-ci ilin dekabr ayında geniş oxucu kütləsinə təqdim etmişdir. Bu lüğət 1941-ci ilədək təhsil ocaqlarında və bir çox dövlət orqanlarında istifadə olunub.

1928-1932-ci illər arasında türk dilləriylə bağlı bəzi kitablar nəşr olunurdu.Bunlardan ən önəmlisi Sadri Maqsudi Arsalın “Türk dili için: Geçmişteki, Bugünkü ve Gelecekteki Yazı dilimiz” adlı kitabı sayılırdı. Kitab Musdafa Kamal Atatürkün də diqqətini özünə çəkə bilmişdi. Atatürk kitabın içərisinə “Türkcənin savadlı bir şəkildə araşdırılmasıyla” bağlı mövzunun əvvəlində qeyd etdiyinmiz fikirlərini yazmışdır.

1928-ci ilin 17 fevral tarixində Ankarada baş nazir İsmət Paşanın rəhbərliyiylə baş tutan toplantıda yeni “Türk söz kitabı”nın və Laraussenin kitabı əsasında Fransızca-Türkcə lüğətin hazırlanmasıyla bağlı qərarlar qəbul olundu.

Lakin Dil Heyətində yetəri qədər peşəkar dilçilərin olmaması, 1931-ci ildə birliyin dağılmasıyla nəticələndi. Yaqub Qədri Qaraosmanoğlu Dil Heyətini apardığı araşdırmaların heç birində elmi əsaslara istnad etməməkdə günahlandırmış, adı çəkilən sahələrdə yalnız daimi bir qurumun fəaliyyətə başlayacağı təqdirdə müəyyən uğurların əldə edilə biləcəyini söyləmişdir.

1929-cu ildən sonra Atatürk tarix və dil məsələləriylə daha yaxından maraqlanmağa başlamışdır. Avropa tarixi qaynaqlarını araşdıran Atatürk bu kitablarda Türklərin sarı irqdən yaranmış, heç bir mədəniyyətə sahib olmayan, barbar vir topluluq kimi yalnış və əsassız faktlarla alçaldıldığının şahidi olmuşdur. Avropada güclü təbliğatı gedən bu fikirlərin qarşısını almaq üçün öncələri Türk Ocaqlarına bağlı olan “Türk Tarixi Tədqiq Heyəti” 12 aprel 1931-ci ildə “Türk Tarixi Tədqiq Cəmiyyəti” (müasir Türk Tarix Qurumu) adını alaraq fəaliyyətini xüsusi bir dərnək şəklində davam etmişdir.

1932-ci ilin iyul ayında toplanan Türk Tarix Qurultayında seçilən Türk Tarixi Tədqiq Cəmiyyətinin üzvləri bir neçə gün sonra daha dəqiqi 11 ilulda Atatürk tərəfindən prezident malikanəsinə dəvət olunmuşdur. Dəvət əsnasında gələcək il üçün hazırlanacaq “Böyük tarix” kitabıyla yanaşı, Türk tarixi Tədqiq Cəmiyyətiylə paralel şəkildə fəaliyyət göstərəcək Türk Dili Tədqiq Cəmiyyətinin qurulmasına qərar verilir. 1932-ci ilin 12 iyul tarixində bu qurumun yaradılmasıyla Türkiyədə “Dil İnqilabının” rəsmən əsası qoyulmuşdur.Yeni yaradılmış cəmiyyətin sədri Samih Rıfat və ümum yazı işləri müdürü Ruşen Əşrəf Mustafa Kamalın özü tərəfindən bu vəzifələrə təyin olunmuşdu.

XX əsrin ilk yarısında Türk diliylə bağlı görülən bütün tədbirlərin məqsədlərini aşağıdakı şəkildə sıralaya bilərik: