Baki döVLƏt universiteti

Milli Dönəm Türkiyə ədəbiyyatı (1911-1923-cü illər)

Milli Dönəm Türkiyə ədəbiyyatı türk millətinin milli dəyər və düşncələrini ön planda tutan, əsərlərin yazılışında sadə dilə önəm verən və şeirdə heca vəznindən geniş bir şəkildə istifadə edilən ədəbiyyat axınına verilən adıdır.

Tanzimat'tan sonra, imperatorluğun düşdüyü böhranlı vəziyyətdən xilas olması və yenidən köhnə gücünə qovuşa bilməsi üçün bəzi siyasi görüşlər irəli sürülmüşdür. Bu görüşlərin ən əhəmiyyətliləri:Mədəniyətçilik, Osmanlıçılıq, İslam birliyi (İttihadi İslam) fikirləri idi.Düşüncə həyatına hakim bu üç siyasi görüş 1908-ci ildə yəni II Məşrutiyyənin qəbuluna qədər davam etdi. II Məşrutiyyənin elanından sonra bu görüşlərə ”Türkçülüyü” əsas alan “Milliyyətçilik” fikri də, əlavə olundu.

Türkçülük axını xüsusilə Tənzimat ədəbiyatçılarından olan Əli Suavi, Əhməd Vəfiq Paşa, Süleyman Paşa və Şəmsəddin Saminin fəaliyyətləriylə elmi şəkildə inkişaf etmişdir. Bursalı Mehmed Tahir bəyin, Vələd Çələbi və Nəcib Asımın yazıları sayəsində isə bu düşüncə əhatə dairəsini daha da genişləndirdi.

Mehmed Əmin Yurdakulun “Türkçe Şiirler” kitabı və digər şeirləri ilə, Türkçülük axımı ədəbiyyat sahəsinə keçdi. II. Məşrutiyyənin elanından sonra Türk Dərnəyi (1908), Türk Yurdu (1911), Türk Ocağı (1912) dərnəklərinin qurulması Türkçülüyə əsaslanan “Milliyyətçilik” axınını bir tərəfdən siyasət, digər tərəfdənsə ədəbiyyat sahəsində inkişaf etdirdi

1908-ci ildə sonra islamiyyətdən əvvəlki türk dili və ədəbiyyatı, türk tarixi, türk mədəniyyəti araşdırılmağa başlandı. Türklərin tarix boyunca meydana gətirdikləri dəyərlərin, sistemli bir şəkildə ortaya qoyulması üçün əsaslı işlərin görülməsinə başlandı. Dövrün hökuməti də bu sahədə olan fəaliyyətləri dəstəklədi.

Eyni tarixlərdə Selanikdə olan bəzi gənc şair və yazarlar türkcəni qəti şəkildə sadələşdirmək, xalqın danışdığı dildə əsər vermək üçün işlərə başlamışdır. Ömər Seyfeddin və Əli Canib tərəfindən əsası qoyulan bu hərəkata bir müddət sonra Ziya Göyalp da qoşuldu. Z.Göyalpın 1911-ci ildə yazdığı “Turan şeiri” sonradan Türkçülük və Milliyyətçilik hərəkatının proqramı şəklini aldı. Bu ədiblər 1911-ci ildə Selanikdə “Gənc Qələmlər” adlı bir məcmuə çıxarmağa başladılar. 11 aprel 1911-ci il tarixində “Gənc Qələmlər”jurnalında nəşr olunan Ömər Seyfeddin'in “Yeni Lisan” məqaləsi isə dillə bağlı ediləcək dəyişikliklərin proqramı olaraq görüldü.

Yeni Lisan tərəfdarlarının dil sahəsində həyata keçirmək istədiyi islahatları aşağıdak şəkildə qruplaşdırmaq olar:

1)Türkcədə mövcud olan ərəb və farsca qayda-qanunlar dildən çıxarılmalıdır.

2)Yeni sözlərin yaradılmasında Türkcənin öz imkanlarından yararlanmaq lazımdır.

3)Ərəb və farscada olan sözlər türk dilində olduğu kimi yazılmalıdır.

4)Elm sahələrində istifadə ediləcək terminlər üçün Ərəbcədən yararlanmaq olar.

5)İstanbul ləhcəsi əsasında yeni bir “Ədəbi dil” formalaşdırılmalıdır.

6)Əski Türk ləhcələrindən dilin lüğət fonduna yeni sözlərin keçməsinin qarşısı alınmalıdır.

7) Dil və ədəbiyyat Şərq və Qərbin təsirindən birdəfəlik qurtarılmalı, Milli ədəbiyyatın inkişafı üçün münbit şərait yaradılmalıdır.

Bu fikirlər əvvəllər də Namiq Kamal, Menemenlizâde Mehmed Tahir, Nəbizadə Nazim, Şəmsəddin Sami kimi şəxsiyyətlər tərəfindən irəli sürülsə də,bunları söyləyənlərin özləri türkcəni düşündükləri kimi istifadə etməmişdirlər.“Gənc Qələmlər” ətrafında toplanan gənclərin ən əhəmiyyətli müvəffəqiyyətləri, söylədiklərini yazılarında da tətbiq etmələri oldu.Milli ədəbiyyat axınının ən tanınmış nümayəndələrini bu şəkiləd qruplaşdıra bilərik:

Şeir sahəsində tanınan sənətkarlar: Mehmed Əmin Yurdakul, Ziya Göyalp, Ömər Seyfəddin, Əli Cânib Yöntəm, ibrahim Alaaddin Gövsa, Halit Fəxri Ozansoy, Yusif Ziya Ortaç, Enis Behiç Koryürek, Orhan Seyfi Orhon, Faruk Nafız Çamlıbel, Şükufe Nihal, Xalide Nüsrət Zorlutuna, Emin Bülənd və s.
Hekayə və roman janrının öndə gələn isimləri: Ömər Seyfəddin, Yaqub Qədri, Xalide Edip, Əhməd Hikmət, Müfide Fərid, Rəfiq Xalid.
Pyes janrının təmsilçiləri: Orhan Seyfi, Xalid Fəxri, Aka Gündüz.
Ədəbiyyat tarixi və tənqid sahəsində məşhurlaşanlar: Fuad Köprülü, Əli Cânip, ibrahim Alaattin və s...