Bakirköy ruh ve siNİr hastaliklari hastanesi

BARUTHANELER

İstanbul'da Osmanlı döneminde ilk baruthane, Atmeydam'ndaki(->) Güngör-mez Tekkesi yakınlarında faaliyete geçmiştir. Belgelerde kesinlik olmadığı için, buranın tarihini II. Mehmed (Fatih) dönemine (1451-1481) kadar götürmek mümkündür. 1490'da bir yıldırım düşmesi sonucu meydana gelen ve civarındaki dört mahalle ile sakinlerinin büyük zarar görmesine yol açan patlamada yok olan Atmeydanı Baruthanesi'nin yerine, Kâğıthane'de, II. Bayezid (hd 1481-1512) tarafından ikinci bir baruthane inşa ettirildi. Önceleri ahşap olarak yapılan bina, sonra olası kazaları önlemek amacıyla kagire çevrildi ve kurşunla kaplandı. Bu dönemde yapının kubbesiz olduğu sanılmaktadır. I. Süleyman (Kanuni) döneminde (1520-1566) yapılan bu değişikliklere ilaveten, buraya Cebehane Ocağı'ndan, barutçubaşı, ba-

rutçu kethüdası, gereği kadar barutçu çavuşu ve 200 nefer memur edilmişti. Kâğıthane Baruthanesi'nde, her biri onar kantarlık yüze yakın tunç dibek (havan) bulunuyor, imalat su ile işleyen çarklarla yapılıyordu. Yeterli bilgi olmamasına rağmen, buranın Sultan İbrahim dönemi sonuna kadar (1648) faaliyette bulunduğu sanılmaktadır.

IV. Mehmed (Avcı) zamanında (1648-1687) donanmanın yenilenmesi sırasında, artan barut ihtiyacını karşılamak üzere, İzmir, Gelibolu ve Selanik baruthanelerine ilaveten, Şehremini Çarşısı civarında yeni bir baruthane daha yapılmıştı. Eylül l698'de, çarkların sıçrattığı bir kıvılcım sonucu meydana gelen büyük patlamada burası yok olduğu gibi, Tarih-i Raşid'e göre, 310 kantar barutun tutuşması ile, ameleden yedi kişi ölmüş, 22 çark beygiri telef olmuş ve civarda bulunan 425 kadar ev yıkılmıştı. Ayrıca, Aksaray ve Fatih Camii ve Silivrikapı dolaylarına kadar zemini yüksekçe olan ev ve camilerin yukarı kısımları zarar görmüştü. Bazı kaynaklarda, aynı patlamanın, Hatice ve Beyhan sultanlara ait sarayların cam ve çerçevelerinin tahrip olmasına ve tavanlarının zarar görmesine neden olduğu belirtilmektedir.

Şehremini Baruthanesi'nin de yok olması üzerine, l699'da Makriköy'de (bugün Bakırköy) İskender Çelebi Bahçesi denilen yerde yeni bir baruthane inşa edildi. Yeni baruthane için önce, su kaynaklan barut imali açısından çok uygun olduğundan, Kâğıthane düşünülmüşken, burası gezinti yeri olarak ünlendiği için çıkacak bir yangının büyük bir felakete neden olacağı göz önüne alınarak Bakırköy'deki bu bahçe seçilmiştir.

Genellikle tarihi belgelerde İstanbul Baruthanesi olarak adlandırılan Bakırköy Baruthanesi l699'dan 1726'ya kadar faaliyet göstermişse de, yine büyük bir yangınla harap olmuştu. Barut imalinde kullanılan güherçilenin temininde mey-

Ataköy'deki

baruthane

binası.

Erkin Emiroğlu

Bakırköy Baruthanesi yapı topluluğundan günümüze kalmış bir kule. Erkin Emiroğlu

dana. gelen büyük güçlüklere rağmen, Bakırköy Baruthanesi, geçirdiği tamirler sonucu faaliyetine devam etmiştir.

Baruthaneler III. Selim döneminde (1789-1807) kurulan Baruthane Nazırlı-ğı'na bağlanmış, padişahın imalim istediği kaliteli barut ancak 1796'da elde edilmişti. Mehmed Şerif Efendi'nin nazırlığı zamanında, Bakırköy Baruthanesi yenilenmiş, senelik 1.500 kantar mağşuş barut imali 2-3 katına çıkarılmıştı. Tanzimat döneminde baruthane yeni eklerle genişletilmişti. Daha sonra Tophane'ye bağlanan baruthane Cumhuriyet döneminde Askeri Fabrikalar İdaresi'ne geçmiş, 1955'te de Makine ve Kimya Endüstrisi Kurumu'na devredilmiştir. Tesisler artık çalışır durumda olmadığından, kurum, bu geniş araziyi Türkiye Emlak ve Kredi Bankası'na (bugün Türkiye Emlak Bankası) satmıştır. Arazide bugün Ataköy(->) kuruludur. Baruthaneden kalan binalardan biri ise yakın dönemde onarılarak Yunus Emre Kültür Merkezi adıyla hizmete girmiştir.

İstanbul'daki baruthanelerin sonuncusu Küçükçekmece Gölü'nün kuzeyinde, Yarımburgaz mağaralarının yakınında bulunan Azadlı Baruthanesi'dir. 1794' te baruthane nazırı olan Mehmed Şerif Efendi, su kaynaklan açısından zengin bu yörede yeni bir baruthane inşasına girişmiştir. Kısa sürede üretime geçen Azadlı Baruthanesi'nin çevresi daha önceki kazalar düşünülerek, sıkı denetim altında tutulmuş, baruthanede görevli kişiler çoğunlukla çadırlarda barındırıl-mıştır. Ancak Küçükçekmece boğazının genellikle kapalı olması yüzünden barut imali için gerekli olan güherçile, kükürt, kömür ve odunun taşınması güçlükle yapılmış, elde edilen barutun Bakırköy Baruthanesi'ne gönderilmesinde de aksaklıklarla karşılaşılmıştır. Azadlı Baruthanesi 1800'de Arakel Usta tarafından tamir edilmiş, çarkları ve mengenehane-si yenilenmiş, ocak kapaklan sağlamlaş-

tırılmıştır. 1819'daki tamirde çarklar, perdah yerleri, köşkler ve havuzlar; barut ezmeye ve pişirmeye mahsus tok-makhane ve kazan ocakları; kalhaneler, güherçile tavaları, ambarlar, mahzenler cami ve görevlilerin kaldıkları yerler; dükkânlar ve karakollar baştan aşağı elden geçirilmiştir.

1836'da, Azadlı Baruthanesi, Bakırköy Baruthanesi ile birlikte yeniden tamir görerek, İngiltere'den satın alınan yeni alet ve edevat ile donatılmıştı. Londra' dan getirilen tulumbaların açılması için yüz okkalık demir kirişler konulması, güherçile şerbetinin havalandırılması için olukların yapılması, dumanın atılması için baca yapımı bu dönemde olmuştur.

1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında Rus askerlerince tahrip edilen ve bu tarihten sonra kullanılmayan Azadlı Baruthanesi'nin bulunduğu alan ise, II. Meşrutiyet yıllarında Resneli Niyazi Bey' e verilmiş, 1950'lere kadar ailenin elinde kalan arsa, sonunda mirasçılar tarafından çeşitli kişilere satılmış, yerine siteler inşa edilmiştir.

Bibi. Evliya, Seyahatname, I, 483-484, 564; T. Esencan, Nizam-ı Cedid'den Evvel ve Sonra Türk Topçuluğu ve Kaynaklan, Ankara, 1946, s. 48-51; M. Erdoğan, "Arşiv Vesikalarına Göre istanbul Baruthaneleri", İstanbul Enstitüsü Dergisi, II, 1956, s. 115-138; S. Eyi-ce, "Tarihde Küçükçekmece", GDAAD, S. 6-7 (1977-1978), s. 78-79, 112-113; R. E. Koçu, "Baruthane", ISTA, IV, 2130-2131; S. Eyice, "Baruthane", DlA, V, 94-96.

İSTANBUL