Bakirköy ruh ve siNİr hastaliklari hastanesi

Bayrampaşa

İstanbul Ansiklopedisi

YENIOOĞAHÜÇŞEHlTUR GÜmÜŞSUYl

BAYRI, MEHMET HAIİT

(8 Şubat 1896, istanbul - 27 Ekim 1958, istanbul) Folklorcu.

Deniz binbaşısı Diyarbakırlı Ahmed Muammer Bey'in oğludur. Üsküdar Kazasker Ahmed Efendi Mahallesi'nde doğdu. Beş yaşında babasını kaybettiği için annesi Maide Hanım tarafından yetiştirildi. İstanbul Darülfünunu Edebiyat Fakültesi'ni bitirdi. Askerliğini I. Dünya Savaşı (1914-1918) sırasında Çanakkale' de yaptı. Savaştan sonra bir süre Ayan Meclisi'nde kâtip olarak çalıştı. Cumhu-riyet'ten sonra İstanbul Belediyesi Şehir Meclisi bürosunda (1925), Belediye İstatistik ve Neşriyat Şubesi şefliğinde (1930-1936), İktisat İşleri müdür muavinliğinde (1936-1929), hesap kontrolörlüğünde (1939-1946), levazım müdürlüğünde (1950-1953) bulundu ve buradan emekli oldu. Kozlu Mezarlı-ğı'nda gömülüdür.

Yazı hayatına Mütareke yıllarında (1918-1922) M. Fuad (Köprülü) ve Yahya Kemal'in (Beyatlı) özendirmeleriyle atıldı. İsmail Hikmet (Ertaylan) tarafından çıkarılan Düşünce (1922) ile Mükri-min Halil (Yınanç), Hilmi Ziya (Ülken), Ziyaeddin Fahri (Fındıkoğlu) gibi düşünce ve sanat adamlarının çıkardığı Anadolu Mecmuası'nm (1924-1925) yazı işleri müdürlüğünü yaptı. Bu dergi, Türk düşünce tarihinde "Anadoluculuk" diye adlandırılan ve 1970'li yıllara kadar değişik adlar altında devam eden bir hareketin başlangıç noktasını oluşturmuştur.

1927'de Ziyaeddin Fahri (Fındıkoğlu) ile birlikte Ankara'da Türk Halk Bilgisi Derneği'ni kurdu. Bir yıl sonra derneğin İstanbul'da açılan şubesine "umumi kâtip" oldu. Dernek şubesinin yayın organı olarak 19 sayı (1929-1931) çıkan Halk Bilgisi Haberleri'ni(->) 20. sayıdan itibaren Eminönü Halkevi adına yazı işleri müdürü olarak 124 sayı daha çıkardı (1933-1942).

Başta Halk Bilgisi Haberleri ve Türk Folklor Araştırmalarıt.-*) dergileri olmak üzere pek çok yayın organında Divan, tasavvuf ve âşık edebiyatlarına, Türk folkloruna dair yazıları yayımlandı. Türkiye'de folklor ve halk edebiyatı araştırmalarının öncülerinden biri olan Bayrı, İstanbul konusundaki çalışmaları ile dikkati çeker. Şehri semt semt, sokak sokak dolaşarak folklor ürünlerini topladı. Bunları eski yazma ve basmalardaki bilgilerle birleştirerek değerlendiren Bayn'nın İstanbul'la ilgili ilk eseri istanbul Argosu ve Halk Tabirleri (1934), 2.000 kadar kelime ve deyimin açıklamasından oluşan önemli bir sözlüktür. Bayrı, 1927-1932 arasında İstanbul'u dolaşarak, külhanbeyi çevresinde bulunup onların devam ettiği kahvelerde oturarak hazırladığı bu kitapla şehir argosunun ilk büyük derlemesini ortaya koydu.

İstanbul Folkloru (1947, yb 1972), Bayrı'mn İstanbul'la ilgili derlemelerinden küçük bir kısmını bir araya topladığı önemli bir kitaptır. "Şehir Folkloru"

başlığı altında tarihte İstanbul, folklorda İstanbul, mahalleler ve meşhur semtler, şiddetli kışlar, zelzelelerle büyük yangınlar; "Edebiyat Folkloru" başlığı altında İstanbul'da kullanılan atasözleri, dilekler, ilençler, yanıltmacalar, ölçülü fıkralar, bilmeceler, ninniler, maniler, masallar, meydan şairleri; "Sağlık Folkloru" başlığı altında hayat, sağlık ve hastalık hakkındaki inançlar, halk hekimliği, halk ilaçları, insan uzuvları ve ölümle ilgili âdet ve inançlar; "Din Folkloru" başlığı altında dünya ve ahret hakkında inançlar, dini günler ve bayramlar, İstanbul'da bazı ziyaret yerleri, büyüler, cinler ve periler; "Küçük Notlar" başlığı altında ise gençlik çağıyla ilgili âdetler, mutfak, misafir odası ve misafir kabulü, kısırlık, çocuk oyunları, Ay'a dair inançlar gibi konularla ilgili derleme ve incelemeleri ihtiva eder.

Yer Adları ve Yer Adlarına Bağlı Folklor Bilgileriyle İstanbul (ty), İstanbul toponimisiyle ilgili Türk dönemi bilgi ve kaynaklarını yansıtması bakımından çok önemlidir. İstanbul'un eski adları, köyleri ve çiftlikler, mesire yerleri, tabii arızalar, meşhur yerler, sur kapıları, meşhur semtler, çalgılı kahveler ve meydan şairleri, mahalleler, camiler, mescitler ve avlularında gömülü tanınmış şahsiyetler, buralarla ilgili tarih manzumeleri, ramazan ve bayram gelenekleri, bazı cami ve mescitlerle ilgili rivayetler, tekkeler, eski medreseler, hanlar, hamamlar, çeşme ve sebiller bu kitabın bol resimli bellibaşlı konularını oluşturur.

Bayrı'mn âşık edebiyatıyla ilgili makale ve kitaplarından birçoğunda İstanbullu ya da İstanbul'da bir süre yaşamış âşıklar ve eserleriyle ilgili yeni bilgi ve örnekler yer alır. Halk Şairleri Hakkında Küçük Notlar (1937), XIX. yy Halk Şiiri (1956) ve XX. yy Halk Şiiri (1957) âşık edebiyatı çalışmalarından birkaçıdır. Türk Halk Edebiyatına Ait Maddeler: Mâniler (1932), Halk Âdet ve İnanmaları (1939), Âşık Gevheri (1958) ve Âşık Viranı Divanı (1959) adlı kitapları Bayrı'mn birçoğu yayımlanmadan kalmış çalışmaları arasında okuyucusuna ulaşma imkânı bulan emeklerinden birkaçıdır. Bibi. N. Tezel, "Büyük Folklorcu Mehmed Halid Bayrı", Türk Dili, S. 87 (Aralık 1958), s. 160-164; 1FA-M. Halit Bayrı Özel Sayısı, S. 114 (Ocak 1959); N. Sancar, "Türk Folklorunun Büyük Uzmanı Mehmed Halit Bayrı: Kitapları, Makaleleri, Şiirleri ve Hakkında Yazılanlar", Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, IX, S 3-4 (1960), s. 127-147; Ş. Baykurt, Türkiye'de Folklor, Ankara, 1976, s. 188-189; î. Hınçer, "Bayrı (Mehmed Halid)", ISTA, V (1961), s. 2315-2317; V. Araş, "Bayrı, Mehmed Halid", TDEA, I (1976-1977), s. 366-307; A. Uçman, "Bayrı, Mehmed Halid", DlA V (1992) s. 274-275.

A. ESAT BOZYİĞİT