Bakirköy ruh ve siNİr hastaliklari hastanesi

BİR MAYIS KUTLAMALARI

Cumhuriyet Öncesi l Mayıslar

l Mayıs İşçi Bayramı ya da eski adıyla Amele Bayramı, Osmanlı'da 1908 ertesi gündeme geldi. Her ne kadar "hürriyetin ilanı"ndan önce amelenin kuzu çevirdiği, helva pişirdiği Kâğıthane âlemleri rivayet olunursa da, bu daha çok hıdrellezi çağrıştırmaktadır.

Meşrutiyet yıllarında İstanbul'da yayımlanmakta olan İştirak dergisinin 2. sayısında yer alan bir fotoğrafın altında "Pangaltı'daki Belvü Bahçesi'ndeki ef-renci 1912 senesi Mayısı'nın birinci günü Osmanlı sosyalistleri tarafından idare edilen l Mayıs Bayramı" yazısı ve çoğunluğunun aydın olduğu anlaşılan küçük bir grup görülmektedir.

Aydınlık

dergisinin

l Mayıs

için hazırladığı

özel sayının

kapağı.

Gözlem Yayıncılık Arşivi

l Mayıs 1920 tarihli ikdam gazetesi "l Mayıs tatili"nin her yıl ülkede az çok bir "in'ikası" (yansıması) olduğu halde o yıl "amele sınıfı"mn ülkedeki olağanüstü durumu göz önünde bulundurarak işi bırakmayacağını kaydediyordu.

istanbul'da gösteri yapılan ilk Amele Bayramı 1921'deydi. Bu gösterinin aynı zamanda İstanbul'u işgal altında tutan güçlere karşı bir direniş niteliği taşımasından işgal kuvvetleri komutanlığı l Mayıs gösterilerini engelleme yoluna gitti. Beynelmüttefikin Zabıta Komisyonu' nün yayımladığı bildiride l Mayıs nedeniyle amelenin işi bırakması ve bayram yapması halinde tramvay ve vapur hizmetlerinin aksayabileceği, halkın bu konuda hazırlıklı olması gerektiği, çalışmak isteyen işçi ve esnafın engellenemeyeceği, her türlü "suikast ve siyasi nümayişlerle, fabrikalarda alât ve edevatı tahrip veya ameleyi işinden men" gibi davranışların askeri suç addedileceği ve faillerinin askeri mahkemelerde yargılanacağı duyuruluyordu. Ancak her türlü gösteri yasaktı. Tüm bu engellere rağmen o yıllarda Şirket-i Hayriye, Tramvay Kumpanyası ve Haliç İdaresi'nde etkin olan Türkiye Sosyalist Fırkası Amele Bayramı'm kutlamak amacıyla çalışanlara sesleniyordu, l Mayıs günü "Bilumum İstanbul Amelesine" yayımlanan bildiride işçilerin bayrama katılmalarının bir görev olduğu vurgulanıyor, elektrik fabrikası işçileri dışında tüm çalışanlar l Mayıs günü işi bırakmaya çağrılıyordu.

\ Mayıs 1977,

Taksim

Meydanı

Ara Güler

l Mayıs 1921'de Fatih, Aksaray ve Harbiye hatlarında tramvay çalışmadı. Karaköy-Beşiktaş ve Tünel-Şişli hatlarında üçer araba ancak uzun fasılalarla sefere çıktı. Tramvayların "tatil-i sefer" etmesi üzerine kamyonlar ya da o günkü deyimle "yük otomobilleri" Karaköy-Beşiktaş, Sirkeci-Fatih ve Sirkeci-Aksaray arasında yolcu taşıdılar.

Şirket-i Hayriye vapurları seferlerini iptal etti. Boğaz'da oturanlar İstanbul'a inemediler. Bu nedenle birçok memur görev başı yapamadı. Üsküdar sakinleri ya Haydarpaşa'ya geçerek Seyr-i Sefain vapuruna bindiler ya da sandallarla İstanbul'a ulaştılar. Haliç İdaresi çalışanları da bayrama katıldıklarından Haliç'te oturanlar pazar kayıklarıyla köprüye ge-lebildiler.

Haydarpaşa-Pendik ve Sirkeci-Çek-mece banliyö hatlarında tren seferleri durdu, Bakırköy Baruthanesi, Feshane, Zeytinburnu fabrikalarıyla diğer birçok fabrika ve atölyede iş bırakıldı.

Amele Bayramı genelinde Kâğıthane ve diğer mesirelerde kutlandı. Bu arada, Türkiye Sosyalist Fırkası'mn Babıâli Cad-desi'ndeki merkezinde bir tören düzenlendi. Merkeze "kırmızı bayrak" çekildi. Bando saat 10.00'dan 13.00'e kadar Beynelmilel Marşı'm (Enternasyonal) çaldı. İşçi temsilcileri heyetler halinde merkeze geldiler ve bayramlaştılar. Temsilcilerin bir kısmı mavi işçi gömleği giymiş, kırmızı boyunbağı takmıştı. Yakalarına kırmızı rozetler iliştirildi. İşçilerin bindikleri otomobiller "kırmızı bayrak'larla donatıldı.

1922 l Mayıs'ında İstanbul'da işgal devam ediyordu. Beynelmüttefikin Zabıta Komisyonu l Mayıs yaklaşırken, 26 Nisan'da gazetelere gönderdiği bildiriyle Amele Bayramı için uyanda bulundu: "Sükûn dahilinde" bayram kutlanabilecekti, ancak kimse çalışmaktan alıkona-mazdi; işgal kuvvetleri zabıtası l Mayıs günü çalışmak isteyenleri koruyacaktı. Bildiriye göre, her türlü "tecavüz", "siyasi nümayiş" ve "ameleyi çalışmaktan men" askeri suç teşkil ediyordu.

Bu uyarılara karşın Amele Bayramı bir yıl öncekine oranla çok daha örgütlü bir biçimde kutlandı. Türkiye Sosya-

list Fırkası, Türkiye İşçi Derneği, Beynelmilel İşçiler İttihadı, Sosyal Demokrat Fırkası, Ermeni Sosyal Demokrat Fırkası, TİÇSF (Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Fırkası) ve bazı esnaf cemiyetleri temsilcilerinden oluşan bir "l Mayıs Komisyonu" kuruldu. Komisyonun gazetelerde yer alan bir çağrısında kadın, erkek ve bir örgüt ya da sendikaya mensup olsun olmasın İstanbul'un tüm işçileri bayrama davet edildiler.

Bu kez "nümayiş" yapmamak şartıyla yürüyüşe izin verilmişti. Güzergâh Pan-galtı-Kâğıthane arasıydı. Bayram Pangal-tı'da başlayacak ve bütün gruplar toplu halde bando eşliğinde ve "beynelmilel işçi marşları" söyleyerek yürüyüşe geçeceklerdi. Kâğıthane'ye varıldığında önce l Mayıs Amele Bayramı'mn önemini vurgulayan konuşmalar yapılacaktı.

Bu arada işçi temsilcileri Türkiye Sosyalist Fırkası'mn Şişli Şubesi'nde bayramlaştılar. Şube binasına "kırmızı sosyalist bayrakları" çekildi. Mavi işçi gömleği giyen, kırmızı boyunbağı ile "sosyalistlerin alamet-i farikası" kırmızı rozet takan işçi temsilcileri fırka şubesinde "sosyalistlik hakkında hitabeler" dinledikten sonra Kâğıthane'ye giderek bayram eğlencelerine katıldılar.

1923'te savaşın kaderi belli oluyordu. Ankara hükümetinin İstanbul'daki iş çevreleri ve çalışanlar üzerindeki etkisi arttı.

1923 Amele Bayramı'na katılım büyüktü. Umum Amele Birliği'nce düzenlenen programa göre, kırmızı gömlekli, siyah boyunbağlı amele kafileleri birliğin Aksaray, Şişli, Pangaltı, Topkapı, Kalafat-yeri, Galata Rıhtımı, Boğazkesen, Beşiktaş, Arapcamii ve Tophane şubelerinden bayrak ve flamalarla yola çıktılar. Güzergâh boyunca "tezahürat"ta bulundular. Program gereğince saat 11.00'de Sultanahmet'te birliğin genel merkezi önünde toplanıldı. Bayrama katılanlar göğüslerine kırmızı kurdele takmışlardı.

İşçi kafilelerinin Sultanahmet'e varışıyla bando İstiklal Marşı ve işçi marşları çaldı. Yirmi dakika kadar Merkez-i Umumi önünde gösteride bulunuldu. Saat 11.30'a doğru Umum Amele Birliği Reisi Mehmed Bey balkona çıkarak kalabalığı

selamladı. Kısa bir konuşma yaparak "cihan proletaryası bayramı"nm başladığını ilan etti ve işçilerin bayramını kutladı. Ardından kürsüye gelen Umum Amele Birliği Kâtib-i Umumisi Şakir Rasim Bey topluluğa seslenerek l Mayıs'ın "bütün cihan amelesi için müsait bazı esasat-ı içtimaiye "yi belirleyen gün olduğunu vurguladı. İktisat Müderrisi Mustafa Züh-tü ise söylevinde l Mayıs'ın "mukaddes alınteri bayramı" olduğunu, "bütün cihan işçi halkı" için bayramın "hayırlı ve mukaddes bir mebde (başlangıç) teşkil ettiğini" belirtti.

"Türk halk inkılâbı" reisi Gazi'ye U-mum Amele Birliği'nin şükranları arz ediliyordu. Birlik, Gazi'nin barış ertesi "amele evlatları"nı iktisadi esaretten de kurtaracağı kanısındaydı.

"Enternasyonaller"e çekilen telgrafta ana tema İstanbul'daki işgalin bir an önce sona ermesi ve barışın sağlanma-sıydı. "Türkiye işçi âlemi" ancak bu koşullarda soluk alabilecekti.

Umum Amele Birliği Genel Merkezi önündeki törenden sonra işçi kafileleri önde bando, Çırpıcı Çayırı'na doğru yola çıktı. Güzergâh Divanyolu, Aksaray, Şehremini ve Topkapı'ydı. Çırpıcı Çayı-rı'nda işçiler ve aileleri için bayram eğlenceleri düzenlenmişti. Amele Bayramı nedeniyle çıkarılan Amele Gazetesi bayrama katılanlara dağıtıldı.

1923'te Umum Amele Birliği'nin a-mele bayramına alternatif bir program, İstanbul İşçi Teşkilatları Heyet-i Mütte-hidesi tarafından düzenlendi.

İstanbul İşçi Teşkilatları Heyet-i Müt-tehidesi adına Türk Mürettibin Cemiyeti Reisi Hayrullah Hayri işçi teşkilatlarına çağrıda bulundu. İşçiler mensup oldukları işçi cemiyetlerinde l Mayıs günü saat 10.00'da bayramlaşacaklar ve seçtikleri temsilci heyetlerini Babıâli Cadde-si'ndeki Türk Mürettibin Cemiyeti merkezine göndereceklerdi. Tüm işçi derneklerinin temsilcileri saat 14.00'te bu mekânda bir araya geleceklerdi.

Heyet-i Müttehide'nin l Mayıs Amele Bayramı programı gereğince Elektrik, Tramvay ve Tünel amele cemiyetleri, Türk Mürettibin Cemiyeti, Hükümet Fab-