Bəxtiyar Tuncay arqun xanin yarliqlari təkədur Xan və gənc Arqun. Orta əsrlər Şərq miniatürü

Arqun Xanın Fransa kralı IV Filippə Hubilay Xaqanın adından göndərdiyi yarlıq

Arqun Xanın dövrümüzədək orijinalı yetişmiş yarlıqlarından biri onun Hubilay Xaqanın adından Fransa kralı IV Filippə göndərdiyi yarlıqdır. Uyğur hərfləri ilə, xaqaniyyə türkcəsində yazılmış bu yarlığın, eıəcə də onun latın dilinə tərcümə variantının krala Genuyalı Buskarello Gizolfi tərəfindən çatdırıldığı bilinməkdədir. İngilis kralına ünvanlanmış yarlığı çatdıran da eyni şəxs olmuşdur.

Bu yarlıqlarında Arqun Xan 1290-cı ilin qışında Məmlüklərə qarşı yürüşə çıxmağa, artıq 1291-ci ilin baharında isə Dəməşq yaxınlığında düşərgə salmağa hazır olduğunu bildirir, Avropa qoşunları üçün 20-30 min at və ərzaq hazırlamağa boyun olurdu.

Buskarello Fransada IV Filipdən xana çatdırmaq üçün daha öncə Saumanın gətirdiyi yarlığa cavab məktubuni aldı və 1290-cı ilin 5 yanvarında Londona gəldi. Burada İngitərə kralı ilə görüşdü. Kral ona işində hərəkətə keçməyə hazır olduğunun, hərəkətə keçər-keçməz bu barədə xana xəbər köndərəcəyinin bildirildiyi məktub verdi.

Yarlığı elm aləminə ilk dəfə tanıdan şəxs Loran Moshaym olub və o bu barədə ı 1741-ci ildə dərc etdirdiyi “Historica Tartarorum Ecclesisastica” adlı əsərində məlumat verib (Mosheim J. L.,1741). Daha sonra sənəd Abel Remusatın diqqətini çəkib və o, Varikanın gizli arxivlərində bulunan tatar xanlarına aid digər yarlıqlarla yanaşı bu yarlığı da diqqətlə incələyib (Abel Rémusat, 1822). Məhz onun tədqiqatları sayəsində mövzu Pol Pellio, Antuan Mostart və Frensis V. Klivs kimi elm adamlarının da marağına səbəb olub və mövzu ilə bağlı dəyərli fikirlər söylənilib.

Arqun Xanın Fransa kralı IV Filippə Hubilay Xaqanın adından göndərdiyi yarlıq bugünə qədər türkoloqlarn diqqətini çəkməyib. Əvəzində monqolşünaslar həmin səbədin latın dilində olan variantlarını monqol dilinə çevirərək ortaya çıxan tərcümə mətnini orijinalın mətni kimi qələmə vermişlər. Həmin saxta mətn belə səslənir:

Monkh Tengeriin khuchin dor. Khaanii suu dor. Argun ug maani. Ired Faransaa. Nodnin chi Mar Bar Sawma sagura terguuten elchineer ochij ilgeeruun: Ilkhanii tserguud Misiriin zug morilvoos bid beer endees morilj khamsay khemen ochij ilgeesniig chin zovshooj Tengeriig zalbirch bars jil ovliin etses sard morilj khavryn terguun saryn arvan tavnaa Dimisq buuya khemeev. Edugee unen ugtee khuren, tserguudee bolzol dor ilgeej, tengert mor ogtoj, ted irge avbaas Orislimiig tanaa ogiye. Khem bolzol khojdoj tserguudiig nemuulbees yu zokhikh? Khoino beer genevees yakhan tus aa? Bas ali beer khelen nemen elchineeree jiguur aguulgan Ferenkuudiin gazryn tansguud, shonkhod, eldev ongoton goroos ogch ilgeevees kher ba soyorkhokhiig Tengeriin khuchin Khaany suu medtugei, khemeen Muskeril khorchiig ilgeev. Bichig maani ukher jil zuny terguun saryn zurgaan khuuchdad Khondlonoo bukhui dor bichvei (Mostaert Cleaves, 1952).

Fransa kralı IV Filipp
Mətnin “monqollaşdırılmasına” baxmayaraq, birinci iki cümlədən onun türkcə olduğu açıq atdın görünür. Söhbət, təhrif edilməsinə rəğmən, ilkin şəklini saxlayan aşağıdakı cümlələrdən gedir:

Mengü Tenqrinin gücütür (Əbədi Tanrının gücüdür).

Ğaanınq süzütür (Xaqanın sözüdür).

Bundan başqa uyğur hərfləri ilə yazılmış mətndə “bars yil” (pəıəng ili) ifadəsi də oxunmaqdadır.

Mətnin tərcüməsi:

Əbədi Tanrının gücüdür. Xaqanın sözüdür.

Arqun. El(in) xanı.

Fransa (kralına).

Ötən il sən Mar Bar Sauma başçılığımdakı elçilərini göndərərək dedin: “Əgər elxanın əskərləri Misirə doğru gedərsə, biz də buradan qalxıb sizinlə birləşərik”. Biz bundan məmnun olduq və dedik: “Bars ilində, qışın son ayında yürüşə çıxıb, baharın ilk ayının 15-də Dəməşq yaxınlarında düşərgə salarıq”.

İndi əgər siz sözünüzə sadiq qalaraq, əskərlərinizi deyilən vaxtda göndərsəniz, Tanrının yardımı ilə biz onalrı (Dəməşq əhalisini) yenərik və biz sizə Orislimi (Yerisəlim // Qüds) təslim edərik.

Deyilmiş vaxtdan sonra əsgər toplamanızı necə başa düşmək olar? Sonradan peşiman olmağın nə əhəmiyyəti var?

Bundan başqa elçilərinizi quş edib əlavə məlumatlarla, hədiyyələr, ov quşları, qiyməyli əşyalar, firəng torpaqlarında olan digər heyvanlar göndərdəniz, Tanrı və Xaqan bilir ki, biz sizə çox yaxşı münasibət bəsləyərik. Bu sözlərlə Maskerili (Buskarellonu) Xorçidən (?) sizə göndəririk.

Öküz ilində, yayın ilk ayının altıncı günündə, biz Xondolonda (?) olarkən yazıldı.

Yarlıqdakı al tamğalı möhürdə Çin dilində “Fǔguó ānmín zhībǎo” (Xalqın və xalqa barış gətirənin möhürü) anlamı verən 輔國安民之寶  heroqliflərinin qeyd edildiyi iddia edilir.
Arqun Xanın Roma papası IV Nikolasa Hubilay Xaqanın adından göndərdiyi 1290-cı il tarixli yarlıq


Arqun Xanın Roma papası IV Nikolasa göndərdiyi yarlıq
1290-cı ildə Avropaya yola düşən Çağan (və ya Zağan), Buskarello və Sədah əd-Dindən ibarət elçilər qrupu özləri ilə Arqun Xanın Avropa krallarına və Roma papasına ünvanlanmış 14 may 1290-cı il tarixli növbəti məktublarını apardılar. Buna qarşılıq olaraq, Papa IV Nikolas 1291-ci ilin avqustun sonu, sentyabrın əvvəllərində xana (elxana) və onun üçüncü arvadı Uruk Xatuna cavab məktubu göndərdi. Lakin artıq gec idi. İflicdən əziyyət çəkən Arqun Xan həyatını itirmişdi.

Avropalılarla uzun-uzadı yazışmalar heç nəyə gətirib çıxarmadı. Arqun Xanın ümid etdiyi Xaç Yürüşü təşkil edilmədi. Nəticədə xaçlıların “müqəddəs torpaqlar”dakı bütün qalaları Məmlük sultanı Əl-Əşrəf Xəlil tərəfindən alındı. Müsəlman türklər yenidən həmin ərazilərə hakim oldular.

Arqun Xanın IV Nikolasa göndərdiyi 84x92 sm. ölçülü yarlıq da eynən Fransa kralı IV Filippə ünvanlanan yarlıq kimi uyğur hərfləri ilə, xaqaniyyə türkcəsində qələmə alınıb, lakin həmin sənəd də bugünə qədər türkoloqlarn diqqətini çəkməyib. Əvəzində monqolşünaslar həmin sənədin də latın dilində olan variantlarını monqol dilinə çevirərək ortaya çıxan tərcümə mətnini orijinalın mətni kimi qələmə vermişlər. Həmin saxta mətn belə səslənir:

...busad alivaa irgen ooriin nom bichgeer zalbirahun aran hudalchihan zalbiran bui. Misiha-giin nom tengert taigch unen bui. Edugee Il Khan Misiha-giin nomd ortugai hemeej ilgeejee chi. Sain etseg mani Misiha-giin nom unen tul, sain emegiig ba shilamtai hu bulgee hemeen ta hiristan irgend ad buu hurtugei hemeen hedentee ba duulgan elchin ilgeegeed oguuleech hu ilgeen avai ze. Shilamd ortugai hemeehui chin zov. Ba Chinggis Khaany urguud ooriin Mongoljin toroor aj shilamd orvoos ba esvees beer gagts Monh Tenger med hemeej. Ed shilamd orogsod tani metes magad unen setgelten ariun aran Monh Tengeriin, Misiha-giin nom zarlig bus ul bolgon bui za. Busad irgen Monh Tengeriig umartaj, bus bolgoj, hudal hulgai uildehun uleg olon bui. Edugee namaig shilamd es orjee hemeen muulj ba setgej ah chi. Gagts Monh Tengert zalbirvaas, zugeer setgej avaas, shilamd orson met uleg bui. Bichig mani bars jil zuny terguun saryn tavan shineded Urumi-d buhui dor bichvei (Mostaert Cleaves, 1952).

Papa IV Nikolas
Yarlığın məzmunu çağdaş Azərbaycan türkcəsində belədir:

Əbədi Tanrının gücüdür. Xaqanın sözüdür.

Arqun. El(in) xanı.

Papaya

Sən məktub göndərərək dedin: “...Dünyanın digər xalqları, kimliklərindən asılı olmayaraq, öz dinlərinə və müqəddəs kitablarına uyğun olaraq dua edirlər və yanlış dua edirlər. Xristian dini Tanrıya sitayiş edir və bu həqiqətdir”. Bizim atamız (Arqun Xanın atası Abaqa Xan), eləcə də yaxın qohumumuz, - xristianlıq həqiqi dindir, - xristian olmuşlar deyib, “xristianlara pislik etdməyin” deyib, bizi məlumatlandırmaq üçün çox səy edərək, çox sayda elçi və sözlü xəbər gətirən çaparlar göndərdiniz.

Sən dedin: “Elxan xristian olarsa, bu düzgün qərar olar”. Biz Çingiz Xaqanın xələfləri deyirik: “Biz tatarlar ya xristianlığı könüllü qəbul edirik, ya da bundan imtina edirik ki, Tanrı bunu bilsin”.

Xristianlığı qəbul edən adamların eynən sizin kimi qəlbləri təmizdir, onlar dinin, Əbədi Tanrının (Mengü Tenqrinin) və xristianlığıç qaydalarının əleyhinə bir iş görməzlər.

Əbədi Tanrını unudan və ona tabe olmayan digər xalqlara gəlincə, - onlar yalan danışır, - onların sayı çox deyilmi? İndi mən xristianlığı qəbul etmədiyimi dediyim üçün sən inciyirsən və (narazılıq ifadə edən) fikirlərə düşürsən.

Əgər insanlar Əbədi Tanrıya müraciət edirlərsə və lazımi qaydada düşünürlərsə, məgər onlar xristianlığı qəbul etmişlərə bənzəmirlərmi?

Yazıldı bars ilində yayın birinci ayının aydoğuşunun 5-ci günündə (14 may 1290), biz Urmuda olanda.
Qaynaqça
Бартольд В. В. Аргун // Бартольд В. В. Сочинения. М.: Наука, 1971.

Пигулевская Н.В., Якубовский А.Н., Петрушевский И.П., Строева Л.В., Беленицкий А.М. История Ирана с древнейших времен до конца XVIII века. Ленинград: Издательство Ленинградского университета, 1958.

Пигулевская Н.В. История Мар Ябалахии Саумы // Палестинский Сборник. Вып. 2 ( 64-651). Изд. АН, Москва – Ленинград, 1956, c. 97-108.

Abel Rémusat. Mémoires sur les Relations politicies des princes chrétiens, et parisèrement des rois de France avec les empereurs mongols. Premier Mémoire. Rapports des princes chrétiens avec le grand empire des Mongols, depuis sa fondation sous Tchinggis-khan, jusqu'à sa division sous Khoubilaï  // Mémoires de l'Institut de France  Année 1822.  6  pp. 396-469.

Grousset René. Histoire des Croisades III, 1188-1291 (in French). Editions Perrin. 1935.

Mosheim J. L.  Historia Tartarorvm Ecclesiastica / Qvam Praeside Io. Lavrentio Moshemio … A. R. S. MDCCXXXXI. D. XVII. Aprilis In Ivleo Maiori Pvblico Ervditorvm Examini Svbiiciet Avctor Responsvrvs Hermannvs Christianvs Pavlsen Glvkstadio-Holsatvs … Helmstadt: Schnorr 1741.

Mostaert Cleaves. Trois documents mongols des Archives secrètes vaticanes // Harvard Journal of Asiatic Studies, 15, 1952.