Bəxtiyar Tuncay azərbaycan imperatorluğU

ll BÖLÜM

AZƏRBAYCAN SƏLTƏNƏTİ (İMPERATORLUĞU)
VAHİD AZƏRBAYCAN XALQININ FORMALAŞMASI

Roma imperiyası ilə əsrlər boyu aparılan uzunmüddətli müharibələrin Parfiya (Türk-Arsaklar) imperatorluğunun zəifləməsindən istifadə edən farslar 224-cü ildə Arsaklar sülaləsi ilə qohumluq bağlarına sahib olan Ərdəşir adlı bir farsın başçılığı ilə üsyan qaldırdılar və romalıların maddi və mənəvi dəstəyi nəticəsində içəridən bu böyük türk imperatorluğunu ələ keçirməyə nail oldular. Döyüşlərin birində sonuncu Arsak xaqanı Artabanı məğlub edən Ərdəşir özünü şah elan etdi və fars-Sasanilər sülaləsinin əsasını qoydu. Beləcə, 500 ildən artıq mövcud olmuş Parfiya türk imperatorluğunun yerində fars-Sasani imperatorluğu yarandı. Atropatena da avtomatik olaraq bu imperiyanın tərkibinə keçdi. Ərməniyyə və Albaniyada hakimiyyətdə olan Arsaklar bu ölkələrin müstəqilliklərini elan etdilrər və bir müddət onların farslar tərəfindən işğalna imkan vermədilər. Beləcə, sözügedən dövlətlər türk dövlətləri kimi varlıqlarını sürdürdülər. Bununla belə, onların hər ikisi Sasanilərlə hesablaşmağa məcbur idilər və farslar onların işinə daim müdaxilə edirdi.

Roma imperiyasının iki yerə parçalanması ilə bu imperiyanın şərqində yaranan Bizans imperiyası ilə fars imperiyası arasında başlayan və müharibələrlə müşayiət olunan güclü rəqabət Qafqaz və ətraf bölgələrin geosiyasi çəkişmələr meydanına çevrilməsinə səbəb olmuşdu. Bu çəkişmələrin başqa bir güclü subyekti də var idi. Bu subyekt rolunda ilk dövrlərdə hunlar, sonrakı dövrlərdə isə xəzərlər çıxış edirdilər. Bölgə uğrunda mübarizə aparan qüvvələr içərisində farslar öz aqressivliyi ilə seçilidilər. Onlar hər vəchlə öz dinlərini-atəşpərəstliyi yaymağa çalışırdılar. Bizanslılar da xristianlığın təbliğatına üstünlük verirdilər. Bu cəhdlərin nəticəsində öncə Albaniyada, bir qədər sonra isə Ərməniyyədə xristianlıq sürətlə yayılmağa başladı.

Bu ölkələrdə xristianlığın yayılmasında həmin ölkələrin hakim sülalələri kimi Arsaklar nəslinə mənsub olan Müqəddəs Georginin son dərəcə böyük rolu olmuşdur. Bu həmin müqəddəs Georgidir ki, onun təsviri bu gün dünyanın bir çox kilsələrini, eləcə də Gürcüstan və Rusiyanın dövlət gerblərini bəzəyir.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, xristianlığın türklər arasında yayılması və bu dinin türk kimliyinin məhvində oynadığı rol mövzusu araşdırıcıların diqqətini lazım olan səviyyədə cəlb etməmişdir. Halbuki, məhz bu dini qəbul etdikdən sonra Balkan bulqarlarının slavyanlaşaraq bugünkü bolqarlara, qıpcaq türklərinin bir qolu olmuş urusların və Şimali Qafqaz, eləcə də Ukraynada yaşayan kazakların (qazaxların) da eyni aqibəti yaşayaraq bugünkü ruslara, Macarıstandakı sekellərin, kumanların və yasların (asların) xristian olduqdan sonra macarlaşaraq macarların bir hissəsinə çevrildikləri, yəni türk kimliklərini və dilini itirdikləri məlumdur. Eyni zamanda xristian türk albanların da bir qisminin zamanla (XlX əsr) erməniləşdiyi söylənilir. Maraqlıdır ki, xristanlığın yaradıcısı hesab edilən Həzrət İsaya (ə) ilk iman gətirənlər və səcdə edənlər (təbii ki, Allahdan aldığı vəhy sayəsində onun peyğəmbər olacağını hər kəsdən öncə bilən Həzrət Məryəmdən sonra) üç nəfər azərbaycanlı olmuşlar. Bu barədə İncil məlumat verməkdədir. Belə ki, Matta “İncil”inin ll fəslinin 1 və 2 – ci ayələrində deyilir:

“İsa hökmdar Hirodun (hakimiyyəti) günlərində, Yəhudeya Beytlehemində anadan olduğu zaman, Şərqdən Yerusəlimə (Qüdsə) münəccimlər gəlib dedilər:

-Anadan olmuş yəhudi hökmdarı haradadır? Çünki onun ulduzunu Şərqdə gördük və ona səcdə qılmağa gəldik”

Məlumat üçün bildirək ki, İncildə və ümumiyyətlə Bibliyada “Şərq” dedikdə Azərbaycan ərazisi nəzərdə tutulmuşdur ki, bu barədə yuxarda ətraflı məlumat vermişik. Bibliyanın yunanca olan ən əski mətnlərində Azərbaycan türkcəsinə “münəccim” kimi tərcümə edilmiş söz “maq” kimi yazılmışdır. Bibliyanın sonrakı dövrə aid mətnlərində isə “maq” kəlməsi “volxv” (sehirbaz və şah anlamlarına gəlir) kəlməsi ilə əvəz edilmişdir. Maqların isə 6 əsas Midiya (Maday) boyundan biri olduğu məlumdur. Midiya iki yerə - Böyük Midiya və Atropatenaya (Azərbaycana) parçalandıqdan sonra isə bu boyun məhz Atropatenada, yəni Azərbaycanda qaldığı məlumdur. Yəni bütün əski müəlliflər onları maq, mik, muğ adı altında Azərbaycan sakinləri kimi yad etmişlər. Muğanın adı da onların adı ilə bağlıdır. Nəzərə alsaq ki, Muğanın bir hissəsi Kürdən şimalda, yəni əski Albaniya ərazisində, əsas hissəsi isə Kürdən cənubda, yəni əski Atropatena ərazisində yerləşir, tam qətiyyətlə deyə bilərik ki, maqlar həm Atropatenada, həm də Albaniyada yaşamışlar. Bibliyada və ümumiyyətlə yəhudi və xristian mənbələrində “Şərq” dedikdə, bilavasitə əski Albaniya ərazisinin nəzərdə tutulduğunu göz önündə tutsaq, sözügedən üç nəfərin Atropatenada deyil, Albanyada yaşayan maqlardan olduğunu söyləyə bilərik. Lakin Oruc bəy Bayatn (Don Juann) da xatırlatdığı kimi, müqəddəs Antoni onların Midiyadan olduğunu yazmışdır. Bu halda söhbət, təbii ki, Kiçik Midiyadan, yəni Atropatenadan gedir. Və, əlbəttə ki, “maq” ifadəsi də “sühirbaz, münəccim, volxv” anlamında yox, etnonim kimi işlənmişdir. Yəni bu halda midiyalların (madayların) 6 soyundan biri olan, qədim yunan mənbələrində adları “maqos”, qədim Elam yazılarında “makuiş”, ərəb – fars mənbələrində “muğ”, əski türk mənbələrində isə “moğoç” kimi çəkilən maqlar nəzərdə tutulmaqdadır. Bunu dövrümüzədək uyğur əlifbası ilə və uyğur türkcəsində gəlib çatan və Matta “İncil”ində söylənilənlərlə üst – üstə düşən əfsanə də təsdiqləyir. Orada “moğoç” etnonimi işlənmişdir.

Həmin üç nəfər midiyalı maq haqqında Matta “İncil”ində daha sonra oxuyuruq:

“...Onların Şərqdə gördükləri ulduz qabaqlarında gedirdi və körpənin olduğu yerə gələrək həmin yerin üzərində durdu. Onlar da ulduzu gördükləri zaman çox böyük sevinclə şadlandılar. Evə girib anası Məryəm ilə körpəni gördülər və yerə sərilib ona səcdə qıldılar. Sərvətlərini açaraq ona hədiyyələr – qızıl, buxur və mirra təqdim etdilər.”

Matta “İncil”ində söylənilənlrlə heyratamiz şkildə səsləşən və çox gümün ki, hansısa başqa bir “İncil” variantının tərcüməsi olan uyğur əfsanəsi isə belədir:

““...Gəlib onun ləyaqətinə sitayiş edək” – deyib otündülər. O zaman Xirodis xan (Romanın Yəhuda canişini Hirod) beləcə deyib, onlara əmr etdi: “İndi, ey sevimli balalarım, yaxşıca yola düşün, ürəkdən can atıb xahiş edin, istəyin. Nə şəkildə tapsanız, geri dönün, gəlib mənə bildirin. Mən də gedib sitayiş edim ona.”