Beynəlöalq əlaqələrin ən etibarlı
«Щягигят щеч кяся бцллур кими саф эялиб
Yüklə 1,53 Mb.
|
«Щягигят щеч кяся бцллур кими саф эялиб чатмыр вя чатмайаъаг». Ксенофан(antik dövrün filosofu) Danışıqların dialektikası 1.Dialektika nədir? 2.”Kommunikativ strategiya“ və şərh formaları 3.Yaradıcılıq texnologiyası. 4.Danışıqlarda faktların yeri və rolu İnsanların gündəlik həyatda yaşadığı məqam-lara adekvat münasibəti daha cox kommunikativ davranışında özünü biruzə verir. Beynəlxalq münasi-bətlərin aktorları (dövlətlər, beyhəlxalq təşkilatlar) arasında ünsiyyət (danişiqlar, muzakirə, mübadilə və s.) aparılması zərurədən doğan və formalaşan bir proses kimi dinamik inkişafda olan manasibətlərin vacib faktoruna çevrilir. Ünsiyyətin çeşidli formaları məqsədəyönlü fəaliyyət prosesi kimi bilavacitə infor-masiya mübadiləsi aparılmasına xidmət edir. Ancaq bu ardıcıllıqda baş tutanları danışaqlar aparılması prosesi ilə eyniləşdirmək elmi-nəzəri baxımdan doğru deyildir. Danışıqlar hər hansı beynəlxalq əhəmiyyətli problemə münasibəti aydınlaşdırmaq, qarşı tərəfin (tərəflərin) birgə atacağı addımların formalarını seçmək, gözlənilən nəticənin əldə olunması üçün tələb olunan resursların həcmini müəyyənləçdirmək məq-sədi ilə aparılır. Danışıqların uğurlu və yaxud uğursuz olacağı haqqında öncə hansısa qəti qərar verilməsi sağlam düşüncədən kənardır. Ancaq tərəflər maraqlarını düz-gün bölüşməklə bu prosesin yetərli dərəcədə səmərəli olmasını təmin edə bilər. Bu yolda hər sey danı-şıqların dialektikasının səviyyəsindən asılıdır. İnfor-masiyanın ötürülməsi üçün müəyyən məntiqi ardıcıllıq prinsiplərinin qorunması vacibdir. Dialektika anlayışı mürəkkəb yanaşma tələb edir və ona birmənalı baxıla bilməz. Əslində hər şey danışıqların növü(forması) və məqsədi ilə bağlıdır və bu prosesə yalnız öz nəzərləri ilə deyil, həm də qarşı tərəfin nəzərləri ilə baxmaq zəruridir. Bu o deməkdir ki, danışıqların müsbət və mənfi çalarları, praktik mahiyyəti və nəzəri cəhətdən dolğunluğu tərəzinin gözünə qoyulmalıdır. Dialektika danısıqların aparılması məharətidir. Eyni bir hadisəyə məqam daxilində hərtərəfli nəzər yetirmək, qiymətləndirmək və düzgün qərar qəbul etmək həqiqətən məsuliyyətlidir və çətindir. Dialektika gerçək olanla arzu olunan arasındakı gəzişmələr kimi təsəvvür olunmalıdır. Başqa bir hə-qiqət də ondan ibarətdir ki, danışıqlarda, ola bilər ki, heç bir nəticə əldə olunmasın. Çalışmaq lazımdır ki, hadisələrin axarını müsbət məcraya yönəlməklə tərəflərin arzusunda olduğu nəticə qazanılsın. Dialektika ehtimalların, ümidlərın, atılacaq hər bir növbəti addımın məcmusudur.Bütün hallarda isə dialektika və nitqin məntiqiliyi vəhdət təşkil edir. Bu vəhdət isə uğurlu «коммуникатив стратеэийа»1 kimi başa düşülməlidir. Бцтцн щалларда данышанын гаршысына гойдуьу мягсядя наил олмасы бирбаша щягигятин ачыгланмасындан асылыдыр.
Бяс факт нядир? Илк юнъя гейд едяк ки, щяр бир факт информасийадыр. Бейнялхалг мцнасибятляр вя дип-ломатийа сащясиндя дя диэяр сащялярдя олдуьу кими информасийа фяалиййятин уьур факторудур вя там мц-балиьясиз демяк олар ки, информасийа эцъ демякдир. Американ тядгигатчысы Норберт Винер инсанларын инфор-масийа ещтийаъларына цз тутараг йазыр ки, «...Щягиги мянада йашамаг о демякдир ки, инсан щяр эцн дцзэцн информасийайа йийялянир». Бязян тядгигатчылар информасийаны билик анлайышы иля ейниляшдирирляр Яслиндя бу ики анлайыш бир-бири иля баэлы олдуьу щалда, ейни сайыла билмяз. Билик йалныз мягсядя хидмят етдикдя информасийайа чеврилир. Бу инъяликдян йан ютмяк вя ону нязяря алмамаг мцм-кцн дейилдир. Чцнки факт(йяни информасийа) цнсиййятин майасыдыр. Фактлар истифадя олунмадыгда сандыгда сахланылан зинят яшйасындан савайы бир шей дейилдир. Бе-ляликля, щягигяти инкар етмяйян, йохланылмасы мцм-кцн олан щяр бир информасийаны факт саймаг олар. Мцяййян системдахили ганунауйьунлуглар да фактдыр. (Мисал цчцн: 2+2=4 вя с.) Коммуникатив стратеэийа бахы-мындан щяр бир факт чох дяйярлидир. Бунунла беля, данышанын архайынчылыьа вармасы йерсиздир. Чцнки гаршы тяряфин она дярщал инанаъаьы, фактлары инкар етмяйя-ъяйи щяля суал алтында галыр. Гаршы тяряф разылаш-мазса, щятта «2+2=4» факты ятрафында сонсуз мцбащися етмяк мцмкцндцр.Коммуникатив стратеэийа коммуника-тив мягсяддян (хатыrладаг ки, нитг бцтцн щалларда мягсядлидир) иряли эялир вя онун ики формасы мюв-ъуддур: ретроспектив вя мянтиги системли.
Гейд едяк ки, бу типли бюлэц йалныз шярти ха-рактерлидир. Ян азы она эюря ки, нитг, бязи истисналар нязяря алынмазса, бцтюлцкдя мянтигиликля баьлыдыр вя стратеэийанын да щяр щансы бир формасы мянтигиликдян кянар тясяввцр олуна билмяз. Диэяр тяряфдян, садала-нанлар синтетик шякилдя тязащцр едир, йяни бири-бирини явязляйир. Лакин нитг(цнсиййят) ахарында диггяти даща чох чякян бязи мягамлар мювъуддур ки, щеч бир чятинликсиз данышанын стратеэийасыны мцяййянляшдир-мяйя имкан верир.Бу сырада шярщ формалары ясас йер тутур. Мисал цчцн, ретроспектив стратеэийа ашаьыда са-даладыьымыз елементлярин,йяни шярщ формаларынын ба-засында реаллашыр. Бу заман данышан щадисянин (проб-лемин) кечмишиня диггят тушлайыр, онун бу эцн цчцн дя актуаллыьыны габартмаьа сяй эюстярмякля пилляли, хроноложи, индуктив вя с. шярщ формаларына цстцнлцк ве-рир Данышыглар просесиндя стратеэийанын дцзэцн се-чилмяси бирбаша гаршы тяряфин щадися ятрафында билэи-ляринин (фон биликляри) сявиййясиндян асылыдыр. Шяксиз ки, Гарабаь мцнагишяси барядя щеч бир тясяввцрц олма-йан шяхсля данышмаг цчцн юнъя ону ятрафлы мялумат-ландырмаг тяляб олунур. Стратеэийанын эерчякляшмяси ися тактикадан, даща доьрусу, « йарадыъылыг техноло-эийасы»ндан 1 бирбаша асылыдыр. 1. Пилляли шярщ. Бу заман сонракы щяр бир фикир юзцндян яввялки фикрин базасында гурулур вя ону тамамлайыр. Дипломатик данышыгларын, демяк олар ки, бцтцн мярщя-ляляри цчцн пилляли шярщ ян популйар формадыр. 2. Консентрик шярщ. Щяр щансы проблеми щяртяряфли шярщ етмякля юз мювгейини гаршы тяряфя чатдырмаг. 3. Спиралвари шярщ. Фикрин ачыгланмасы заманы цмц-ми мцддяалара тохунмагла айры-айры деталларын даща дяриндян шярщ олунмасы. Мисал цчцн, Хязяр дянизинин бейнялхалг щцгуги статусу иля баьлы принсипляр шярщ олунаркян илк юнъя мювъуд бейнялхалг щцгуг прин-сипляри ачыгланыр вя гаршыйа чыхан проблемляря нязяр тушланыр. 4.Хроноложи шярщ. Щяр щансы проблемин тарихи ардыъыл-лыгла инкишаф динамикасыны диггятя чатдырмаг. Ермя-нистан-Азярбайъан-Даьлыг Гарабаь мцнагишясинин низамланмасы сямтиндяки данышыгларда бу формайа цстцнлцк верилир. 5.Мянтиги шярщ. Проблемин тарихиня нязяр тушлан-мадан онун щяллиня ситемли-структур ардыъыллыьыы иля йанашма. 6.Дедуктив шярщ. Цмуми мцддяалардан конкрет мягамлара кечидля цмуми нятиъя чыхармаг. 7.Индуктив шярщ. Фактларын анализиндян цмумиляшмя мягсяди иля исифадя олунмасы. 8.Мцгайисяли шярщ. Бу заман щадися вя просесляр гаршылашдырылыр, тутушдурулур. 9.Проблемин анализи.Бу бир нюв цмумиляшмя апарыл-масы мягсяди дашыйыр. Гейд едяк ки, нитг практикасында эюстярилянляр гарышыг щалда тязащцр едир вя данышан юз фикрини ачыгламаг цчцн эащ бу, эащ да диэяр шярщ формасына мцраъият едир. Бцтцн бунлар ися бцтювлцкдя нитгин композисийасыны тяшкил едир. Лакин ола биляр ки, щяр щансы мягамда бунлардан щансыса biri апарыъы мюв-гедя дурсун. Биз эцндялик мцшащидяляримиздя Азярбайъан Республикасы Президенти Илщам Ялийевин республика-мыза эялян мцхтялиф сявиййяли нцмайяндя щейятляри, бейнялхалг тяшкилатларын нцмайяндяляри, сяфирляр, харi-ъи иш адамлары, мядяниййят вя инъясянят хадимляри, дювлят мямурлары, гачгынлар вя с. иля кечирдийи эюрцш-лярин вя сющбятлярин шащидиня чеврилирик. Президентин йцксяк сийаси-дипломатик вя дювлят-чилик тяърцбяси, юз фикирлярини мцсащибиня системли-мянтиги вя йахуд ретроспектив ардыъыллыгла чатдырмаг мящаряти, нитгин предметиня дахил олан щяр бир проб-лемин мащиййятинини дуймаг, нятиъяни прогнозлаш-дырмаг баъарыьы, мягамы дяйярляндирмяк, вербал вя гейри-вербал цнсиййят васитяляриндян бящрялянмякля тясир эюстярмяк хцсусиййятляри, нитг мядяниййяти, ети-кет, цнсиййят технолоэийасы эяляъяк дипломатлар, сийа-сятчиляр, ъямиййятин щяр бир цзвц цчцн ясл мяктябдир. Йарадыъылыг технолоэийасы бир чох щалларда нитг цслубиййаты анлайышы иля дя тутушдурулур. Бу да там тябии йанашмадыр. Щям йазылы, щям дя шифащи нитгин юзцнямяхсус композисийасы вя цслубу вардыр. Бядии тяхяййцлцн эенишлийи йарадыъы инсанларын мисилсиз сянят нцмуняляри йаратмасына имкан верирся, дипломатийа-да бу имканлар хейли дяряъядя мящдуддур, анъаг еля бядии йарадыъылыгда олдуьу гядяр дя зяруридир. Dialektika və haqqında danışdığımız yaradıcılıq texnologiyası danışıqlarda фикри qarşı tərəfə düzgün чатдырмаğa təminat yaradır. Çünki, фикир йалныз онун дашыйыъысына бяллидир, онун фярдиликляри ахыраъан ачыглана вя йахуд мянимсяниля билмяз. Мяшщур алман психологу вя дилчиси Готтлоб Фреге юз мягаляляринин бириндя бу фикри ачыглайараг йазмышдыр:-«Минерологла мцгайисядя мяним вязиййятим хейли чятиндир: oнун имканы вар ки, даь кристалыны сющбят-дашына эюстяря билсин. Мян ися фикри охуъуларын овъуна гойуб дейя билмярям: алын, ону йахшы-йахшы нязярдян кечирин. Мяним эцъцм она чатыр ки, юзлцйцндя дуйул-майан фикри дуйулан дил габы-ьында охуъуйа тягдим едим». Бяли, фикри чатдырмаг проблеми, щятта бунун цчцн тяляб олунан ишаряляр системи(дил) мювъуд олдугда да, хейли чятиндир. Фикри ифадя етмяк вя ифадя едилмиш фикри анламаг ня демякдир? Цмумиййятля, дилдя ишлянян «фикри чатдырмаг», «фикрини алмаг», «фикриня шярик чыхмаг» вя с. кими ифа-дяляр мяъаз кими ишлянир вя елми ясаса малик дейилдир. Анлашма инсанын бейниндя мцяййян фикрин йаранмасы демякдир. Лакин динляйянин бейниндя йаранмыш фикрин данышанын фикриня мцвафиглик дяряъяси мцхтялиф ола би-ляр. Фикир шцур фактыдыр, тяфяккцр просесинин мящсулу-дур. Фикрин сцрятинин нитг темпиндян (сцрятиндян) 3-4 дяфя йцйряк олдуьу алимляр тяряфиндян тясдиг-лянмишдир.Бу просесдя бир чох факторлар (щяйат тяърц-бяси, билэиляр, фяалиййят сферасы вя с.) рол ойнайыр.
Danışıqlara hazırlaşan tərəflər öncə bir neçə problemə aydınlıq gətirməlidir. 1.Danışıqların hansı məsələlər ətrafında aparıla-cağını qarşı tərəflə razılaşdırmaq. Bu prosesi diplomaik dildə “danışıqlar haqqında danışıqlar” adlandırırlar. Bu mərhələdə danışıqların vaxtı və keçiriləcəyi yer, təm-silçilik səviyyəsi və gündəlik razılaşdırılır. 2.Hər bir tərəf özü-özlüyündə qarşıdakı danı-şıqlarda öz mövqeyini formalaşdırır, problemin həl-linin mümkün və alternativ yollarını tutuşdurur, döv-riyyəyə buraxılacaq faktların və dəlillərin doğru-luğuna diqqət yetirir, danışıqlarda ıştirak edəcək nü-mayəndə heyətinin üzvlərinə təlimatlar verilir. Danışıqlar prosesində tələb olunan sənədlərin toplanması da bu mərhələdə nəzərdə tutulur. Danışıqlar prosesı üç mərhələdən ibarətdir: 1  .Hazırlıq mərhələsi
2.Danışıqlar mərhələsi 3.Qərar qəbul olunması mərhələsi Aydındır kı, hər bir proses başanğıcla son ara-sında təsəvvür olunmalıdır.Elə danışıqların özü də istisnalıq təşkil etmir. Sadəcə olaraq bu prosesın sonu haqqında birmənalı danışmaq çətindir.
Tədqiqatçılar danışıqların mərhələləri ardıcıllığını təsvir etdikləri halda onlara ayrılan vaxtın bölgüsünün məqbul ölçülərini araşdırmaqda xeyli çətinliklərlə üzlə-şirlər. Nisbi yanaşmaqla təcrübədə diaqnostikaya ümumi vaxt çərçivəsində 16%, məqsəd aydınlığına 33%, alter-natıv yanaşmalara 8%, taktıkaya 25%, strategiyaya 16% pay düşür.Təbii ki, göstərilən rəqəmlər çox müxtəlif nisbətlərdə dəyisə bilər və bunun da çox müxtəlif sə-bəbləri ola bilər. Danışıqlar təcrubəsində eyni bir problemin za-man içində illərcə uzandığına, onun həllinə bir neçə nəsil dövlət və hökumət başcılarının, siyasətçilərin, diplomatların qatıldığına xeyli nümunə göstərmək olar.(İsrail-Fələstin münaqişəsi, Almaniyanın birləş-məsi, Dağlıq Qarabağ mqnaqişəsi və s.) Birinci mərhələyə gəlincə, yenə vacib olan bir şərti vurğulamaq lazımdır.Danışıqlara başlamaq üçün potensial iştirakçıların ortaq maraqları, eləcə də “maraqların ziddiyyəti” tələb olunur.(F.İkle). Hazrlıq mərhələsində görüləcək işlər Tədqiqatçılar U.Zartman və M.Berman bu mərhələyə “diaqnostika dövrü” kimi yanaşırlar.Yetərsiz hazırlıq sonrakı uğursuzluğa doğ-ru atılan addımdır. Növbəti mərhələ (diskusiya dövrü) kimi qiy-mətləndirilir.Nəzəri baxımdan tərəflər problemin həl-linin faydalı olduğunu etiraf edir və birgə həllin yolunda atacağı addımları uzlaşdırırlar. Bəs bu mər-hələ hansı zaman içində başa çatmalıdır? Təəsüf ki, elmi-nəzəri ədəbiyyatda bu suala cavab yoxdur. Rus tədqiqatçısı A.Kovalyovun yazdığı kimi, bu dövr danışıqların “lal dövrüdür”. İlk baxışdan sadalananların ciddi problem ol-madığı təsəvvürü formalaşır. Əslində isə düşünməyə dəyər.Xüsusilə yerin seçilməsi danışıqların sonrakı taleyinə təsirsiz deyildir.Bu məsələdə“kim-kimin aya-ğına getməlidir” düşüncəsi ortaya ğəlir. Ermənistan-Azərbaycan-Dağlıq Qarabağ münaqışəsinin həllində vasıtəçilik edən “Minsk qrupu”məhz bu səbəbdən Prezidentlərinin ğörüşlərini müxtəlif vaxtlarda, dün-yanın ən müxtəlif dövlətlərində (Şarm-əş Şeyx (Misir), Ki-Uest (ABŞ), Rambuyye (Fransa), Moskva (Rusi-ya) keçirmək məcburiyyətində qalmışdır. Bey-nəlxalq danışıqların aparılması üçün Австрийа вя Исвечря кими нейтрал дювлятляр даща шанслы олур.
Дипломатийа тарихиндя Икинcи Дцнйа мцща-рибяси илляриндя цч бюйцк дювлят (кечмиш ССРИ, Инэил-тяря вя АБШ) башчысынын görüşünün кечирилмяси цчцн йерин сечилмяси бир нцмуня олараг галыр. Дцз бир ил мцддятиндя тяряфляр эюрцшцн ян мцхтялиф мякан-ларда кечирилмясини тяклиф едир вя буну чохсайлы дялиллярля ясасландырмаьа cящд едирдиляр. 2 декабр 1942 –cи илдя АБШ президенти Ф.Рузвелт эюрцшцн кечирилмяси тяклифи иля чыхыш едяркян бунун цчцн Африка гитясинин ян санбаллы сечим олдуьуну билдирир. О вахт cябщядяки вязиййятля ялагядар олараг И. Сталин Москвадан бир аддым да олса узаьа эетмяйяcяйини бяйан едир.1943-cц илин майында Ф.Рузвелт йени тяклифля чыхыш едяряк эюрцшцн Беринг боьазынын саь вя йа сол тяряфиндя кечирилмясини мягсядяуйьун сайыр. Бу тяклифин гябул олунмасыны мцмкцн сайан И.Сталин эюрцшцн Фербенкс (Алйаска) шящяриндя кечирилмясиня разылыг билдирир.Ики тяряф цчцн ялверишли олмасына бахмайараг бу йердян дя имтина олунур. У.Черчил юз нювбясиндя Шотлан-дийанын Скана-Флоу щярби дяниз базасынын эюрцш кечирилмяси цчцн даща ялверишли йер олдуьуну билдирир. Сонуcда Иран дювлятиндя щяр цч дювлятин сяфирлийи олдуьуну ясас тутараг И.Сталин конфрансын Тещранда кечирилмясини тяклиф едир. Яслиндя бу тяклифя етираз етмяйян У.Черчил Кип-ря вя йа ки, Хартума цстцнлцк вердийини дя эизлятмир. Беля олдугда Ф.Рузвелт Баьдада йахын Мисир ярази-синдя бир йер сечилмясини тяклиф едир. И. Сталинин бу дя-фяки Тещран вариантына гаршы Ф.Рузвелт сонунcу дяфя нойабрын 25-дя Бясря шящяриндя эюрцшмяйя разылыг верир. Бцтцн бунлара бахмайараг эюрцш Тещранда (1943) баш тутур. Ötən əsrin sonuna doğru beynəlxalq münasi-bətlər sistemində baş tutan köklü dəyişikliklər “soyuq müharibənin” başa çatması və SSRİ boyda dünya nəhənginin süqut etməsi ilə tarix salnaməsində yer aldı. ”Qərb dövlətlərinin, xüsusilə ABŞ dövlətinin bu istiqamətdəki səyləri məhz danışıqların intensivliyi nətıcəsində baş tutdu. Biz bu danışıqlar üçün yerin seçilməsinə diqqət yetirsək, öncə bunun şahidi oluruq ki, neytral ərazidə o vaxtlar ABŞ prezidenti Ronald Reyqanın Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının Baş katibi Mixail Qorbaçovla görüşləri 1985-ci il noyabrın 19 Cenevrədə, ikinci dəfə İslandiyanın paytaxtı Reyk-Yavikdə 1986 -cı il oktyabrın 12-13 –də keçirilmlşdir. Məhz kompomis yolu ilə seçilən bu məkan rəmzi mənadaMoskva ilə Vaşinqton arasındakı mə-safənin yarısı qədər nəzərdə tutulurdu. Danı-şıqlarda maraqlı olan iki nəhəngin hələlik əyilmək istəmədən öz maraqları naminə taktiki gedişlərə yol axtarırdılar. Sonra Reyqan Moskvaya səfər etdi. Ardınca Corc Buş ABŞ prezidentliyinə gəldı. Öz dövlətinin siyasi kursunu davam etdirərk yeni seçilmiş prezident səxsi məktubla M.Qorbaçovla görüşmək arzusunda oldgu-nu bəyan etdi və bu çağırış müsbət cavablandı. C.Buş razılıq olduğu halda görüşün Kemp-Deviddə ABŞ prezidentinin iqamətgahında, yaxud İspaniyaya yaxın adalardan birində, ən yaxşı halda isə özünün şəhər-kənarı bağ evində keçirilməsini təklif edirdi. Fikir versək, ABŞ butun vasitələrlə üstünlüyü ələ keçirmə-yə cəhd edir. C.Buşun təkliflərinə narazılığdan sonra Maltada görüşməyin mümkünlüy müzakirə olunur. İki günlük danışıqlar əvvəlcə Marsaşlokk limanında lövbər salan“Maksim Qorkiy”gəmisində 1989-cu il 2-3 dekabr tarixində keçirildi.Bu tipli nümunələr bey-nəlxalq danışiqların tam mənzərəsini açmağa imkan verir. Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin ərazi bütövlüyü çərçivəsində həll olunması Azərbaycan dovlətinin xarici siyasətinin prioritet istiqaməti olaraq qalır. Problem öz həllini tapmadığından danışıqların da- vamlı olması zərurəti yaranır.Bu prosesdə vasitəçilik missiyasını yerinə yetirən ATƏT-in “Minsk qrupu” mütəmadi olaraq Ermənistan və Azərbaycan Prezi-dentlərının üçüncü dövlətlərin ərazizində görüşlərini keçirməyə nail olmuşdur.Bu sırada Ki Uest (ABŞ), Şarm əş-Şeyx (Misir), Rambuyye(Fransa) görüşləri və danışıqları qeyd oluna bılər. Azərbaycan və Ermə-nistan prezidentləri arasında 19 dekabr 2015-ci ildə İsveçrənin Bern şəhərində keçirilən görüş və aparılan danışıqlar münaqişənin həllində heç nəyi dəyişməmişdir. Sonuncu belə görüş ABŞ dövlətinin təşəbbüsü ilə daha geniş formatda 2016-cı il mayın 16-da Azərbay-can və Ermənistan pezidentlərinin, ABŞ Dövlət katibi C.Kerri, Rusiya Xarici İşlər naziri S.Lavrov və həm-sədrlərin birgə iştirakı ilə Vyanada ba. tutmuşdur. Hə qədər ki, sonu görünməyən bu prosesi tamamlayan yekun sənədi ortada deyil, danışıqlar davam etmə-lidir.Nəzəriyyəçilərin dili ilə desək,“danışıdlar müna-gişələrin arxada qaldığına dəlalət edir.”(R.Lone) Mövqelərin uzlaşmasına yönəldilən cəhdlər ikin-ci mərhələdə davam etdirilir.Əksər hallarda birdəfəlik nəticə qazanmaq çətin olduğundan bəzi məsələlər ət-rafında ortaq razılıq, ümumi rəy müsbət olduqda ardınca mərhələlərlə xırda problemləri aradan qal-dırmaq çətinlik yaratmır.”Minsk qrupunun”vasitəçi-liyi ilə keçirilən Azərbaycan-Ermənistan danışıqla-rında “Praqa prinsipləri”,“Madrid prinsipləri”, “Ye-niləşmiş Madrid prinsipləri” adı ilə təkliflər, təəssüf ki, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllində dönüş yarada bilməmişdir. Bütün hallarda danışıqlar öncəsi tərəflər yalnız özlərinə məlum olan və danışıqlarda bələdçi olacaq işçi bir sənəd hazırlayır.Siyasət adamlarının “yol xə-ritəsi” adlandırdığı bu sənəd əsas etibarilə danışıq-ların predmeti ilə bağlı olan sualların beş blokda qruplaşdırılmasını nəzərdə tutur:
Uğurlu “yol xəritəsi” danışıqların bütün mərhə-lələrində inamla irəli addımlamağa təminat yarada bilər.”...Danışıqlar qarşılıqlı fayda gətirən və gələcək-də atılacaq addımların razılaşdırılmasına səmtlənən yoldur” (Fil Begyuli ) fikri daha uğurlu səslənir. Beynəlxalq danışıqlarda kontekst problemi kommunikasiyanın aparılmasında verbal və yaxud qeyri-verbal vasitələrin iştirak səviyyəsi ilə izahlanır. Adətən aşağı və yüksək kontekst tıplərı göstə-rilir. Yuksək kontekstli danışıqlarda bir qayda olaraq qeyri-verbal ünsiyyət vasitələrinə (jestlər, bədən hərə-kətlərı və s.)üstünlük verilir. Aşağı kontekstlı danışıq-larda əsas etibarilə informasiya sözlər vasitəsi ilə çatdırılır. Beynəlxalq danışıqların aparılmasında peşəkar tərcüməçilərə ehtiyaç var.Xüsusilə tərəflər müxtəlif dillərdə danışırsa, demək olar ki, məsuliyyət bütöv-lükdə tərcüməçinin çiyninə düşür. Danışanın fikir-lərinin tam ardıcıllıqla qarşı tərəfə catdırmaqla yanaşı tərcüməçi həm də fikir sahibinin hiss və duyğularını translyasiya edir.Bu incəliklər mədəniyyətlərarası kontekstin tələblərinə cavab verməlidir. Tərcüməci isə tam mənasında konteksdən kə-narda olmalıdır. Butun hallarda onun zəhmətinə və şəxsiyyətinə hörmət olunmalıdır. Əgər tərcüməçiyə azacıq da olsa etimadsızlıq duyularsa bu hal bütöv-lükdə danışıqların dinamikasına mənfi təsir göstər-miş olar.Ən yaxşı cıxış yolu hər bir tərəfin öz tərçü-məçisinin olmasıdır.Kommunikativ maneələrin8 ara-dan qaldırılmasının ən etibarlı yolu peşəkar tərcümə-çilərin danışıqlara cəlb olunması ilə gerçəkləşə bilər. Danışıqlar ərəfəsində hökmən tərcüməçi ilə ayrıca söhbət aparılmalıdır.Qarşıdakı danışıqların məqsəd və məramı ona izah olunmalıdır. Bu tipli hazırlıq işi nümayəndə heyətinin qarşılaşa biləcəyi bəzı cətinlikləri aradan qaldirılmasına əminlik yaradır. Danışanla tərcüməçi arasinda bu mərhələdə dialoq qarşılıqlı anlaşma şəraitində aparılmalıdır. Tərcüməçi öz növbəsində təklif şəklində cəti ifa-dələrdən və terminlərdən istifadə olunmamasını diq-qətə catdıra bilər. Тядгигатчылар инэилис дилиндя иш-лянмя тезлийи йцксяк олан 500 сюзцн 14000 мянасы олдуьуну мцяййянляшдирмишляр. Бу о демякдир ки, тядгиг олунан щяр сюзцн орта щесабла 28 мянасы вар. Belə məna bollugu tərcüməçini hər dəfə çətin seçim qarşısında qoyur. Цмумиййятля, тядгитатчылар инсанын сюзля актив цнсиййятинин 10-11 дягигя ярзиндя баш тутмасыны мцмкцн сайырлар. Тягрибян орта юлчцлц бир ъцмлянин тяляффцз олунмасы цчцн 2,5 санийя 2 вахт тяляб олун-дуьуну нязяря алсаг, бир дягигядя ъцмлялярин сайы тяхмини 20-24 олмалыдыр. Bütövlükdə, danışıqlarda yığ-cam cümlələrdən iştifadə olunması məsləhətdir. Cümləarası pauzaların ölçüləri də adi danışıqda olduğundan fərqlənməlidir. Bununla tərcüməçinin işi-ni asanlaşdırmaq olar. Danışıqlarda anlaşmanın etibarlı olmasına tərəflərin özü də maraqlı olmalıdır. 2015-ci il noya-brın 16-da İran İslam Respublikasının paytaxtı Teh-ran şəhərində qaz ixracatçısı olan dövlətlərin baş-cılarının sammitində Rusiya Federasiyasının Prezi-denti Vladimir Putinin cıxışının dayandırılması buna misal ola bilər. İran İslam Respublikasının Prezidenti Həsən Ruhanı qonşu dövlət başçısının səsləndirdiyi fikirlərə maraqsız olmadığindan “...Mən eşidirəm, ancaq başa düşə bilmirəm.” xahişini catdırandan sonra səsqücləndiricilərin nizamlanması həyata keci-rildi. Ğüman ki, bu qarşı tərəfə daha aydın danış-mağa hesablanan bir mesaj idi. Danışıqların tədqiqatçıları(N.M.Tımçenko) kom- munikativ maneələrin aşağıdaklardan qaynaqlandığını diqqətə çəkirlər. 1. Fikrin düzgün formalaşmaması;
2. Fikrin çatdırılması üçün tələb olunan dil vahid- lərinin düzgün seçilməməsi; 3. Peşə terminologiyasına bələdsizlik; 4. Qarşı tərəfin problemə yaxın olmaması; 5. Məntiqi ardıcıllığın pozulması: 6. Nitqin tempinin yüksəkliyi; 7. Diqqətsizlik; və s. Əslində bu sıranı uzatmaq olardı. Çünki anlaş-maya aparan yolda çətinliklər məqamdaxili bir hadisə kimi baxılmalıdır.Danışıqların birbaşa aparılması bu gü-
nün reallıqlarindan biridir.Tərəflər eyni dildə səlis da-nışdıqda tərcüməçisiz ötüşməyə üstünlük verilir.Bu həm də etik çərçivədə dəyərləndirilməli bir haldır.
MDB dövlət başcılarının görüşləri və danışıqları birmənalı şəkildə rus dilində aparılır. İkitərəfli müqa-vilələr isə dövlət dillərində imzalanır. İkitərəfli danışıqların keçirilməsi üçün ənənəvi olaraq düzbucaqlı stol daha məqsədəuyğundur. Дцз-буcаглы стол архасында тяряфляр цз-цзя яйляшмяли, щяр ики тяряфдяки мяркязи йерляр нцмайяндя щейятляринин баш-чылары цчцн айрылмалыдыр. Tərcüməçi nümayəndə hey-ətinin başcısının sol tərəfində, yaxud arxasında əyləş-məlidir. Бунула беля бир нечя инъялийя бялядлик тяляб олунур. Данышыглар бюйцк вя енли стол архасында апа-рылдыгда тяряфлярин бир-биринин цзцня даща чох вя узун-мцддятли бахмасы иля мцшайият олунур. Кичик вя енсиз стол архасында тяряфляр бир-биринин эюзцня бахмагдан гачырлар. Одур ки, мцасир мярщялядя данышыглар эениш отагда, бюйцк (чох вахт даиряви вя йахуд йарым-даиряви) столлар архасында кечирилир. Çoxtərəfli danışıqlar və beynəlxalq kонфранс-larda isə нцмайяндя щейятляринин bir neçə formada əyləşməsi mümkündür. Nцмайяндя щейятиləri цчцн иcлас залында айрылмыш йерлярин протокол тялябляриня ня дяряcядя cаваб вердийи габагcадан юйрянилмялидир. Ики тяряфин иштиракы иля кечирилян данышыгларда бу прин-сипляр кифайят гядяр шяффаф олса да чохтяряфли даны-шыгларда мцяййян чятинликлярин ортайа чыхмасы да мцмкцндцр. Qeyd edək ki, hər hansı modelin seçil-
məsi danışıqların keçirildiyi yerin quruluşundan asılıdır. Bütün bu kimi incəlikləri tədqiqatçılardan Con Vud və Jan Serrenin9 təklif etdiyi modellərdə də izləmək olar. Daha populyar olan modellərə yu-xarıda ğöstərdiyimiz nümunələr daxil oluna bilər.
Yüklə 1,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
