Beynəlöalq əlaqələrin ən etibarlı

Bəs dövlətlər arasında heç vaxt səngiməyən rə-qabət meylləri fonunda danışıqların tərəflərini (döv-lətlər, hökumətlər və s.) inteqrasiyaya nə vadar edir?

1.Müxtəliflikdən uzaqlaşmaq üçün birləşmək

( taktika fərqli -məqsəd bir).

2.Oxşarlıqlar əsasında birləşmək (ümumi məq-

səd -ümumi yol).

3.Müdafiə olunmaq üçün birləşmək (ümumi

rəqibin hücum cəhdlərini dəf etmək).

4.Hücum etmək üçün birləşmək (ümumi rəqibi

məhv etmək) .

Tərəflər arasında əməkdaşlığın dayanıqlı olması ehtimalı siyasi iradə tələb edir. Bəzən tərəflərdən biri-nin davranışı “birgəyaşayış qaydalarını poza bilər. Necə deyərlər:”Əbədi dostlar yoxdur,əbədi maraqlar var.” (Palmerston) ³

Polemik(mübahisəli) model

Bu zaman tərəflərin danişıqların predmeti ilə bağlı subyektiv təsəvvürləri ziddiyyətli olur. Mövqe-lərin barışmazlığı problemə alternativ yanaşmadan qay-naqlanır və bu kimi əksiliklər danışıqların abu-havasını formalaşdırır.Qarşıdurma modelində davam edən danı-şıqlarda tərəflər həm güc, həm də müdafiə taktikasından yan ötmürlər.Polemik danışıqlar tərəf-lərin daxili barışmazlığı üzündən açı, aqressiv davra-nışla tamamlana bilər. Belə sərt mövqe konfliktin baş qaldırmasına təkan verə biləcəyindən bir çox hallarda axıra qədər tətbiq olunmur. Bu da hökm kimi yozula bilməz. Danışıqların predmetinə daxil olan hər şey, hətta termin və anlayışların özü də mübahisə yarada

bilər. Ortaq məxrəcə gəlmək istəyən tərəflər konkret halda hansısa terminin məhz tərəflərin qəbul etdiyi mənada istifadə olunacağını razılaşdırırlar.

Danışıqlar prosesində mübahisə zəminində bir sıra anlaşılmaz məsələlər həllini tapa bilər. “Бир-бирини баша дцшмяк истяйиндя олан ики шяхс яввялъя мцбащися етмялидир.”(Г.Башлйар ХХ яср франсыз философу) deyi-mində, güman ki, gizli bir həqiqət yaşanır. Ümumi-likdə isə, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, effektli danı-şıqlar konsensus şəraitində baş tutur.

Rasional(faydalı)model

Hətta maraqların uzlaşmadığı səraitdə də, az da ollsa fayda gətirdiyinə görə rasional danışıqlar mode-lini faydalı danışıqlar adlandırmaq olar.Doğrudur, tərəflər qarşılıqlı güzəşt addımını atmağa o qədər də tələsmirlər. Çünki bir tərəfin azacıq geri çəkilməsi qarşı tərəfdə qalib ruhunun formalaşması ilə müşayət olunar. Hər bir güzəşt, əslində, müəyyən normaları özündə ehtiva etməlidir, danışıqlar isə üzdə mülayim, daxildə sərt çərçivədə davam etdirilməlidir.Sağlam mənəvi atmosferin yaradılması, qarşı tərəfin maraq-larını üstələmədən problemin müzakirəsinin məntiqi ardıcıllıqla aparılması nəticədə xoşməramlı əlaqələrin davamlı olmasına yol açmalıdır.

Danışıqların aparılması adətən dipldmatların işi sayılır.Bəlkə də belə qənaət səbəbsiz deyildir. Odur ki, «…Дипломатын цмуми мядяниййяти, йцксяк интеллек-туал сявиййяси, бир нечя дил билмяси олдугъа зяруридир. Анъаг дипломатларын дилдян истифадя етмяк баъарыьы, етикет дуйуму, цнсиййят чевиклийи, гаршы тяряфин фикирля-рини охуйа билмяк мящаряти сийасятчилярдян дя йцксяк олмалыдыр».¹

Danışıqlar münaqişə ilə əməkdaşlıq arasındakı yoldur.

R.Lone

Danışıqlar,ünsiyyət

və kommunikasiya
1Ünsiyyət danışıqların əsas elementi kimi

2.Ünsiyyət və kommunikasiyanın ortaq və fərqli xü-

susiyyətləri

3.Müzakirə (diskusiya) və danışıqlar

4.Mübahisə (polemika) nədir?

5.”Beynəlxalq mübadilə”danıııqların forması kimi

Ünsiyyət prosesində insanlar yalnız gərəkli in-formasiya ehtiyaclarını ödəməklə kifayətlənmir. Eyni dərəcədə duyğu və düşüncələrini realizə edirlər, öz səlahiyyətləri daxilində rəsmi dövlət və diplomatik, si-yasi, ideoloji tapşırıqları yerinə yetirirlər. Əslində sırf fərdi fəaliyyət kimi başa düşülən ünsiyyət(nitq) top-lumdaxili qarşılıqlı anlaşmaya şərait yaradan yeganə şüurlu və məqsəyönlü fəaliyyətdir. Ünsiyyət insanın yaşam tərzi olmaqla, həm də həyati ehtiyaclarından (yemək, geymək və s.) biridir. Elmi ədəbiyyatda kom-munikasiya,danışıqlar, müzakirə, mübahisə kimi pro-seslər arasında ortaqlıq sadalananların birbaşa ünsiy-yət aktı olması ilə izahlana bılır. Ancaq bunlar ara-sında fərqləri ortaya qoymaq xeyli çətindir.

Şərti olaraq razılaşaq ki, danışıqlar ünsiyyətin və kommunikasiyanın bir formasıdır. Con Berton da-nışıqları ünsiyyətin tərkib hissəsi adlandıraraq yazır ki,“... danışıqlar prosesinin iştirakçıları hər iki tərəfi qane edəcək effektli nəticəni qazanmaq üçün, öncəsi axtarış səciyyəli ünsiyyət bağlayır.” Çox bəsit dildə səslənən bu fikirdən fərqli olaraq R. Fişer və U. Yuri ünsiyyəti danışıqların yeddi vacib elementindən biri kimi xarakterizə edirlər.

Məntiqi nəticə isə ünsiyyətsiz danışıqların ol-madığının təsdiqlənməsindən ibarətdir.Bütün formalı danışıqların əsanda dayanan«…цнсиййят просеси мяг-сядли бирэя фяалиййятя гатылмагла ещтийаъларын юдянмяси вя бу заман инсанлар арасында ялагя гурулмасы, мювъуд ялагялярин инкишаф етдирилмяси, информасийа мцбадиляси апарылмасы, нювбяти гаршылыглы фяалиййят стратеэийасынын мцяййянляшдирилмяси, диэяр шяхслярин фикирлярини дуймаг вя анламаг просесидир».¹

Göründüyü kimi, ünsiyyət yalnız fərdi münasi-bətlərin deyil, eyni dərəcədə sosial və peşəkar sahələr-də fəaliyyətin obyektiv zərurətdən doğan faktorudur. Ünsiyyət mübadiləsinin aparılmasında verbal və qey-ri-verbal vasitələrin iştirakı bu prosesin axıra qədər proqnozlaş qırılmasını çətinləşdirir. Unutmamalıyıq ki, digərbütünvasitələr danışıqların yardımçı element-ləridir. Çünki dil (nitq) olmadan danışıqlardan danı-şmağa haqqımız yoxdur. Нобел мцкафаты лауреаты Луи де Бройл чох щаглы олараг гейд едир ки, «… Бяшяри кяшфляри дя, ялдя олунан билэиляри дя рийази дцстурларла ифадя етмяк мцмкцндцр. Лакин бцтцн бунлары инкишаф етдирмяк, нятиъяляриндян файдаланмаг цчцн илк бахыш-дан чох ади тясир баьышлайан ядяби дил лазымдыр. Ади эюрцnмяйиня бахмайараг, дилин дягиглийи дцстурларын дягиглийиндян гат-гат эцълцдцр.»

Kommunikativ fəaliyyətdə insanlar arasında qarşılıqlı anlaşma baş tutur. Ünsiyyətin bir forması olan kommunikasiya bəzən dəbdəbəli səsləndiyindən daha çöx istifadə olunur. Ancaq kommunikasiya və ünsiyyət arasında fərq arayanlar da az deyildıir.

Razilaşmalıyıq ki, bu cür qarışıq fikirlərin də-qiq eimi-nəzəri bazasının və yetərli dəlillərin olma-ması əslində hansısa bir müəllifə haqq qazandırmır. Ümumilikdə, psixoloqlar (L.S.Vıqotskiy, A.A.Leon-tyev, M.İ.Lisina) belə qənaətdədirlər ki, kommunika- siya obyekt və subyekt arasında informasiya müba-diləsini nəzərdə tutur.Bu tipli yanaşmalar müxtəlif dövrlərdə və müxtəlif tədqiqatçılar tərəfindən dərin tədqiq olunmadan səslənsə də uğur qazanmamışdır.

Amerikalı riyaziyyatçı K.Şennon və onun həm-vətəni U.Uiver tərəfindən 1949-cu ildə işlənən kom-munikasiya modeli bir müddət rəğbətlə qarşılansa da, yeni heç nə təklif etmədiyindən çox keçməmiş unu-duldu. Xatırladaq ki, beşpilləli Şennon- Uiver mode-lıni aşağıdakı kimi təsvir etmək olar.İnformasiya mənbəyi, ötürücü, öturmə kanalı, qəbuledici və son məqsəd. Bu model mənbələrdə “xətti model” adlanır.

Şennon- Uiver modeli (xətti model)

Komunikasiyanı “nəzarət olunan ünsiyyət” (İ.Zartman) kimi qələmə verməklə də ünsiyyət və komunikasiyanı fəqləndirmək cəhdi uğurlu olma-mışdır. Biz şərti olaraq kommunikasiyanı və ünsiyyəti eyniləşdirməli olsaq, onda bunların ortaq funksiya-larına diqqət çəkməliyik.

Nəticə etibarilə, qeyd olunmalıdır:

a)Üsiyyət həm praktik, həm də mənəvi bir pro-

ses kimi təsəvvür olunursa, kommunirfsiyaya,

daha çox informasiya ötürülməsinə xidmət edir.

b)Ünsiyyət subyektlər arasında dialoq səklin-

də qarşılıqlı təmas formasıdır. Kommunikasi-

ya isə bir subyektin digər subyektə (subyekt-

lərə)birtəfli münasibətidir, yəni monoloqdur.

Haqqında fikir formalaşdırmağa çalışdığımız kommunikasiya və ünsiyyət terminlərinin eyni anlam-da olması inkarolunmazdır. Bu səbəbdən birinciyə (kommunikasiya), yaxud ikinciyə (ünsiyyət) üstünlük verilə bilməz. ⁴

Doğru olan odur ki, danışıqlar çox müxtəlif for-malı (müzakirə, mübahisə, polemika və s.) interaksi-yadır.Bu qənaət onunla izah olunır kı, ünsiyyət (kommunikasiya) sual-cavab, yəni qarşı tərəfin re-aksiyasını, tələb edir. Növbəti cavablanmalı sual mü-bahisə və polemika ətrafındaki fikirayrılıqlarından irəli gəlir

Mübahisə və müzakirə

Mцзакиря вя mцбащися анлайышларына бир йердя бахыл-масы онунла баьлыдыр ки, щяр бир мцзакиря бу вя йа диэяр дяряъядя мцбащися иля тамамланыр. Яслиндя мцзакирянин юзц дя мцбащисядир. Щягигятин ортайа гойулмасы наминя апарылан мцзакиря (дискусийа)^* файдалы мцбащисядир. Бу заман тяряфляр йцксяк дяря-ъядя интизамлы davranışla, бир-бириня qarşılıqlı щюр-мятля щадисялярин мяърадан чыхмамасына нязарят едирляр. Ортаг нятиъянин ялдя олунмасы конструктив мцзакиря няиъясиндя мцмкцн олдуьундан цнсиййят актынын иштиракчылары мцзакиря олунан щяр бир мясяля ятрафында илк юнъя дярин дцшцнмялидир. Ən azı ona görə ki,”...Бириси иля мцбащися едяндя чалышmaq lazımdır ki, сюзляр ipək kimi йумшаг, дялиллярин мющкям олсун. Рягиби сусдурмаь йох, инанdырмаq daha faydalıdır.” (Ъоръ Уилкс. инэилис публисисти) Яэяр биз мцзакиряни “дискусийа” кими гябул едирикся, онда мцбащися поле-мика кими гиймятляндирилмялидир. Бу заман тяряфлярин проблемя мцнасибяти зиддиййятли олур.

Mцзакиря (diskusiya) əslində danışıqların bir forması kimi baxılmalı olan fikir mübadiləsi pro-sesidir.Tərəflərin mövqelərinin açılması məhz bu mər-hələdə qismən baş tutur.Bu zaman razılığa gəlmək ehtimalı da aşağı olur. Ümumiyyətlə, buna cəhd olun-ması yersizdir.

1.Mцзакиря (diskusiya) aparan tərəflər ayrı-

ayrılıqda öz təkliflərinin başqalarından daha

ağıllı olduğuna inandırmaq cəhdində olur.

2.Mцзакиря (diskusiya) daha çox ziddiyyətli

məqamlardan qaynaqlanır.Gözləmək olar ki ,

məhz bu mənada diskusiya fayda gətirə bilər

Əksər hallarda isə qarşılıqlı ittihamlar sağ-

lam düşüncəni üstələdiyindən yersiz mübahisə

boy atır.

Хатырладаг ки, цнсиййят просесиндя бязян щеч няйя мящял гоймадан гаршы тяряфи юз ирадясиня табе етмяк ъящдиндя оланлар да тапылыр. Хцсусиля статус вязиййяти бу фактора йол ача билир. Тябии ки, нитг мядяниййяти вя етикет дахилиндя бу щадисяйя гисмян щагг газан-дырмаг олар.Няйин бащасына олурса олсун мцбaщисяни удмаг ъящди “еристика” термини иля адландырылыр.Бу тялим инсанларда, бир нюв,«Аьа дейир сур дяряйя, сцр» шцуруну тялгин едир, юзцндян бюйцкля мцбащися етмяйин йерсиз олдуьу фикрини тясдигляйир. Бтр сюзля, «Надан адамларла сямими мцбащися етмяк мцмкцн дейилдир»(Мишел Монтен).

Доьрудур, мцбащися сюзц гиймятвериъилик ъяд-вялиндя мянфи бюлэцдя бахылан сюздцр. Мцбащися ет-мяйин файдасыз олдуьуну билдикдя беля, инсанлар мц-яййян гайдалар дахилиндя буна йол вермяк ъящдиндян узаглаша билмирляр. Бу гайдалар, там мянасында, универсал олмаса да мцяййян мягам дахилиндя тяряф-лярин гаршылыглы мцнасибятиндя эярякли сайыла биляр. Хц-сусиля дювлятлярарасы мцнасибятлярдя ъидди мцзакиря обйектиня чеврилян проблемлярдя мубащисяли мягам-лар ясл дипломатик йанашма тяляб едир.

Мцбащися едяркян йадда сахламаг лазымдыр:

1.Щяр кяс йалныз юзцня мялум олан проблем ятрафында мцбащисяйя гатылмалыдыр. Юз билмяди-йини башгасына сцбут етмяйя ъящд эюстярмяк доьру дейилдир.

2.Юз оппонентиня мцзакиря олунаъаг проблемля

таныш олмаг имканы йаратмаг. Мцзакиряйя ayры-

лан вахта щюрмят етмяк.

Цнсиййятин баш тутмасы мягсядин ялдя олуна-ъаьына яминлик йаратса да, данышан вя динляйяниn ъящдляри ахыраъан ейни мяърайа йюнялмялидир. Биз идеал формада ики шяхс арасында цнсиййят просесини нязярдя тутуруг. Реал щяйатда ися чохтяряфли цнсиййят мягам-лары даща апарыъыдыр.Тябии ки, беля олдугда, гаршылыглы анлашма хейли чятинляшир. Бу ися мювгелярин çarpaz-laşмасы демякдир, йяни мцбащисядир.

Йадда сахламаг лазымдыр ки, мцбащисяйя гаты-лан субйектляр щеч юзляри дя диггят айырмадан бир-бири иля фикир мцбадиляси едир, дцшцнъялярини бюлцшцр, йени-йени идейалар иряли сцрцр вя сонуъда юз марагларыны юн плана чыхыармаьа сяй эюстярирляр.Гаршы тяряф дя юз нюв-бясиндя мювгелярини ялдян вермямяк ъящдийля мцба-щисяни давам етдирир. Лакин сонсуз мцбащися етмяк дя доьру дейилдир. Бу просес эеъ-тез анлашма иля ня-тиъялянмялидир. Бунун цчцн тяряфлярин гаршылыглы ком-промися (гаршылыглы эцзяштя) эетмяляри мяслящятдир. Мцбащися зямининдя цнсиййят ашаьыдакы ардыъыллыгла тязащцр едир:

Эюстярдийимиз ардыъыллыг бирбаша нитгин функ-сийаларынын ардыъыллыьыдыр. Йяни биринъи мярщялядя ин-санлар бири-бири иля информасийа мцбадиляси апарыр (нитгин информатив функсийасы), икинъи мярщялядя гар-шылыглы фяалиййят нцмайиш етдирирляр (нитгин коммуни-катив функсийасы), цчцнъц мярщялядя ися инсанын инсаны дярк етмяси просеси (нитгин тясирэюстярмя функсийасы) баш верир.

Mübahisə (polemika) isə tərəflərin müzakirə predmetinə biganə olmadığının əsas göstəricisidir. Danışıqlar prosesində sübyektlərin polemik davra-nısı üçün bir neçə səbəb əsas ola bilər:

1. İstənilən tərəfin hər hansı informasiyanı dəqiq-

ləşdirməyə daxili tələbatı

2 .Özünün müzakirə predmeti ilə bağlı bildiklə-

rini nümayiş etdirmək cəhdi;

3. Öz baxış bucağını başqalarına qəbul etdirmək

istəyi;

4. Faktlar və dəlillərın doğruluğuna şübhə;

5. Qarşı tərəfə açıq etinasızlıq;

Əlbəttə, bu göstərilənlər dövlətlərarası danışıq-lar üçün bir o dərəcədə xarakterik sayılmamalıdır. Bunula belə danışıqlarda bu cür halların baş vermə-yəcəyinə təminat yoxdur.

Эюстярилян принсиплярин щяйата неъя вясигя газандыьына 1941-45-ъи илляр Икинъи Ъащан савашындан сонра мяьлуб Алманийанын эяляъяк талейини мцяй-йянляшдирян Потсдам конфрансында цч дювлят башчы-sıнын "Алманийа"ады иля баьлы мцбащисясиндя излямяк олар.

Чюрчилл. Мяним биръя суалым вар. Биз бурада тез-тез

"Алманийа" сюзцнц ишлядирик."Алманийа" ня билдирир? Бу сюзц мцщарибяйя гядярки мянасында баша дцшмяк олармы?

Трумен. Бу суалы совет нцмайяндя щейяти неъя баша дцшцр?

Сталин. Алманийа мцщарибядян сонра олдуьу кими. Башга бир Алманийа йохдур. Мян буну беля гябул едирям.

Трумен. Бялкя Алманийаны мцщарибядян яввялки кими,йяни 1937-ъи илдя олдуьу кими тясяввцр едяк?

Сталин. 1945-ъи илдя олдуьу кими.

Трумен. Инди фактики олараг Алманийа йохдур. О 1945-ъи илдя щяр шейи итириб.

Сталин. Алманийа, неъя дейярляр, индики щалда йалныз ъоьрафи аддыр. Буну беля дя гябул етмяк лазымдыр. Мцщарибянин нятиъяляриндян гачмаг лазым дейилдир.

Трумен.Щяр щалда "Алманийа" анлайышына айдынлыг эя-тирилмялидир.Беля дцшцнцрям ки,1886-ъы ил, 1937-ъи ил Ал-манийасы 1945-ъи ил Алманийасы иля ейниляшдириля билмяз.

Сталин. О мцщарибянин нятиъясиня эюря дяйишмишдир. Биз буну гябул едирик".¹

Эюстярилян нцмуня бир даща тясдигляйир ки, ян ади бир сюз дипломатийада ясл müzakirəyə (diskusi-yaya) və фикирайрылыьына сябяб ола биляр.Лакин усталыг он-дадыр ки,ян мцряккяб шяраитдя дя гаршы тяряфин мягсядини, ня демяк истядийини мцяййянляшдиря биля-сян. Сюзцн лцьятлярдяки мяналары данылмаз олса да, даныша-нын вя динляйянин бу мянадан истядийи вахт йан ют-мяси ясл полемикайа йол ачан амилдир.Nцмуня щям диалог, щям мцзакиря, щям дя мцбащися кими бахыла биляр.

Beynəlxalq mübadilə

Beynəlxalq münasibətlərdə uzun müddət döv-riyyədə olan, indiki dövrdə bir qədər dəyərsizləşən ünsiyyət formalarından biri də “beynəlxalq müba-dilə”dir. Təbii ki, beynəlxalq münasibətlərin aktorları öz aralarındakı ziddiyyətləri nizamlamaq, həll etmək üçün çox müxtəlif seçimlər etməli olurlar. Bu istiqa-mətdəki birinci addım isə öz maraqlarını qaşı tərəfin maraqları ilə müqayisə etməkdən başlanır. Maraqlar arasında ciddi bir fərq olmadığı halda dövlətlərası münasıbətlərın dostluq, əməkdaşlıq məcrasına yönəl-dilməsi problem yaratmır.

Mübadilə diplomatık fəaliyyətin (danışıqların) bir forması kimi “maraqların ziddiyyətlərini” aradan götürməyə xidmət edir və bü zaman tərəflər mümkün vasitələrdən (hərbi, iqtisadi, psixoloji və s.) bəhrələ-nir. Əslində kompromisə hesablanan bu proses bir-başa ikinci dərəcəli maraqların qurban verilməsi ilə tamamlanır.

Danışıqlarda olduğu kimi, beynəlxalq müba-diləyə də eyni zamandə həm elm, həm də mədəniyyət kimi baxılır.Mədəniyyət müsəvisində bu proses ilk növbədə qarşı tərəfi inandırmağa, hadisəni (prob-lemi)bir tərəfin(əksər hallarda güclü tərəfin) gözü ilə görməyə hesablanır. Taktika və strategiya baxımın-dan qarşı tərəflə mübadilə əsl alver kimi təsir bağış-layır. Ancaq məqsəd nəyisə vermək, nəyisə almaq-dan getmir. Vacib olan qarşı tərəfi zəruri addım atmaga təhrik etmək, buna cavab olaraq onun müka-fatlanacağına əminlik yaratmaqdır. Qarşı tərəf bilmə-lidir ki, əks davranış nümayiş etdirəcəyi halda özünü təhlükəyə məruz qoyur.Bu halda cəza forması kimi iqtisadi sanksiyalar tətbiq oluna bilər və yaxud hərbi güc maşını hərəkətə gələr.

Amerikalı tədqiqatçı A.Rapoport beynəlxalq mü-badiləni “debatlar” və “sövdələşmələr” əsasında qu-rulan proses olduğunu yazır.Tarixən böyük (güclü) dövlətlər öz sərhədlərindən uzaqlarda nüfuz dairəsini gücləndirmək məqsədi ilə kiçik dövlətlərə iqtisadi yardımlar vəd edərək onların ərazilərində hərbi qüv-və yerləşdirməyə nail olublar və inandırıblar ki, bu addım məhz ohların təhlükəsizliyinə hesablanıb. Bu tendensiya gündəlikdən indi də silinməyib. Razılaşaq ki, diplomatiyada çox şey nisbi xarakterlidir. Məqa-mın düzgün seçilməməsi beynəlxalq mübadiləni əngəl-ləyən əsas faktordur.
Danışıqlar, ilk növbədə, tərəflər arasında informasiya

qeyri-müəyyənliyinə son qoymağa xidmət edir

H.Uinhem

Danışıqların funksiyası
1. Danışıqlar problemin ortaq həlli prosesi kimi

2. “Paretto prinsipi “ və danışıqlarda kompromis

3. Danışıqların əsas funksiyaları

4. Danışıqların yardımçı və gizli funksiyaları

5. ”İctimai diplomatiya” və dövlətin imici.
Дювлятлярарасы мцнасибятлярин гурулмасында вя инкишаф етдирилмясиндя ъанлы данышыглар ян юнямли васи-тялярдян бири, даща доьрусу, ян башлыъасыдыр. Мцасир дцнйамызда баш верян просесляря бир анлыг диггят тушламагла данышыгларын талейцклц проблемлярин щял-линдя ойнадыьы ролун ня дяряъядя бюйцк олмасынын шащиди оларыг.

Danışıqlar dövlətin xarici siyasət strategiyasının gerçəkləşməsinin mühüm alətidir.Bir çox hallarda da-nışıqların meydanını daraltmaq meylləri müşahidə olunsa da, məqsəd və ehtiyaclar nəzərə alınmaqla danışıqlar xeyli sayda əlavə (yardımçı) funksiyaların yerinə yetirilməsinə də təminat verir. Ancaq bu təmi-nat tərəflərin ortaq maraqları olduqda yarana bilər. Hər hansı problemin müştərək həlli prinsipi hər iki tərəfin (tərəflərin) eyni dərəcədə aktiv münasibəti ilə baş tuta bilər.Hər hansı formada danışıqların aparıl-ması, təbii ki, funksiyalardan kənar baxılmamalıdır. Danışıqların ana funksiyası isə mübahisəli olanı birgə müzakirə etməklə qarşılıqlı razılığı ifadə edən sazişin əldə olunmasıdır. Problemin birgə həllinin üç forması mövcuddur:

1. Kompromis və yaxud ortaq həll ;

2. Asimmetrik həll və yaxud nisbi kompromis;

3. Əməkdaşlığa söykənən yeni prinsipial həll

Birinci halda tərəflər bir-birinə
Birinci halda tərəflər bir-birinə qarşılıqlı güsəşt etməklə problemi həll etməyə çalışırlar. Bu məqamla bağlı hansısa bir hüquqi norma, eləcə də vahid tələblər mövcud deyildir. Hansısa tərəfin daha çox, yaxud tərəf-lərin eyni bərabərdə güzəştə getməsi yalnız və yalnız danışıqlar nəticəsində reallaşa bilər.Gercək olan odur ki, tərəflər çüzəşt olmadan yaranmış vəziyyətdən çıxış yolu olmadığını dərk edirlər.

Danışıqların tarixi elə insanlığın tarixi qədər qə-dim olsa da, bu prosesə elmi yanaşmalar yaxın dövrləri əhatə edir. İlk dəfə kompromis anlayışını elmi dövriy-yəyə hələ XX əsrin əvvəllərində, 1904-cü ildə, italyan sosioloqu, iqtisadçı və riyaziyyatçısı Vilfreddo Paret-to(1848-1923) gətirmişdir.Müəllif münaqişədə olan tə-rəflərin ortaq qərarını adlandırmaqla həm də bu qərarın butun tərəflər üçün eynilik yaratmadığını hesablamağa müvəffəq olmuşdu. Müasir dərsliklərdə özünə yer alan “Paretto prinsipi”iqtisadi danışıqlara daha geniş tətbiq olunur. Bu prinsipin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, kom-promis bir tərəf üçün nə dərəcədə faydalıdırsa, onun şərtləri digər tərəf üçün bir o dərəcədə ziyanlıdır.

Bir çox hallarda“Paretto prinsipi” 80/20 faiz prinsiri kimi də şərh olunur. Əslində isə söhbət asim-metrik fünksiyadan gedir.Belə güman etmək olar mövcud şəraitdə tərəflərin problemlə bağlı qəbul etdiyi kompromis uzunömürlü ola bilməz.

Amerikalı tədqiqatçı Con Forbos Neş məhz bu məqamla bağlı kompromis probleminə fərqli yanaşma ortaya qoymuş və sonradan öz orijinal ideyasına görə Nobel mükafatına layiq görülmüşdür. Neş kompromisə

müsbət addım kimi dəyər verir.

Birgə razılıq faktı olduğundan onun sonradan pozulmaması üçün, müəllifin fikrincə, elə şərtlər qo-yulmalıdır ki, günahkar öz əməlindən ikiqat ziyan çəkmək təhlükəsini dərk etsin.Yalnız belə olduqda kompromis bütün tərəflər ücün eyni dərəcədə faydali ola bilər.Bəzən kompromisə “güzəşt xatirinə güzəşt” hadisəsi kimi baxılır. Yadda saxlamaq lazımdır ki, hər bir güzəşt o zaman məqbul addım sayıla bilər ki, münaqişənin aradan qalxmasına təkan versin.

Danışıqlar insanlar arasında tarixən qədim və universal anlaşma vasitəsı kimi maraqların ziddiy-yətli, baxışların müxtəlif olduğü məqamlarda barışığa təminat yaradır. Tarixi təcrübədə danışıqlar əsasən üç istiqamətdə (diplomatiya, ticarət və münaqişələrin həlli) inkişaf etmişdir.

Danışıqların tədqiqi ilə məşğul olan mütəxəs-sislər, bir qayda olaraq, beş əsas funksiyanı diqqətə çəkirlər. Halbuki danışıqlar daha çox funksiyaya ma-likdir. Əvvəlki bölmələrdə danışıqların ünsiyyət və kom-mukasiyadan kənar proses olmadığına diqqət yetirmiş-dik və ünsiyyətin funksiyalarını şərh etmişdik. Son qə-naət budur ki, danışıqların funksiyalarına da bu çərçi-vədə baxılmalıdır.

1. İnformativ-kommunikatıv funksiya;

2. Tənzimləmə funksiyası;

3. Təbliğat funksiyası;⁵

4.Daxili siyasi və xarici siyasi problemlərin çözül-

məsi funksiyası;

5. Beynəlxalq arenada dövlətin fəaliyyətinin kor-

dinasiyası (əlaqələndirilməsi) funksiyası;

Birinci qeyd olunan funksiya əslində unsiyyətə

xas olan iki əsas funksiyanı birləşdirir. Bu da təbii ba-

xılmalıdır. Çünki haqqında danışacağımız bütün funk-

siyalar sinxron bağlılığa malikdir və onların təcrid olun-ması şərtidir. Amerikalı tədqiqatçı H.Uinhem danışıq-ların informativ-kommunikatıv funksiyasının təbiətini təsvir edərək yazır ki, “...bu funksiya ilk növbədə tə-rəflər arasında informasiya qeyri-müəyyənliyinə son qoymağa xidmət edir “və sonucda ortaq qərar qəbul olunması prosesini yaxınlaşdırır.

Tənzimləmə fuhksiyası ,adından göründüyü kimi, danışıqların iştidrakçılarının son nətıcəyə aparan yolun müxtəlif mərhələlərində əldə olunan nəticələrin qorunub

inkişaf etdirilməsinə xidmət edir.Bunu daha konkret şəkildə tərəflərin davranışına nəzarət kimi də qəbul et-mək olar.Tənzimləmə funksiyası, mahiyyət etibarilə, prosesin ardıcıllığına xidmət edir.

Təbliğat fünksiyası ictimai düşüncəyə təsir gös-tərməyə hesablanan fəaliyyət kompleksidir.Tərəflər da-nışıqlarda öz mövqeyini genış auiditoriyaya catdırmaqla ictimai rəy formalaşdırmağa nail ola bilər. Məhz bu baxımdan təbliğat önəmli bir addımdır.

Ünsiyyətin palitrası əlvan olduğundan müxtəlif metod və vasitələrlə danışıqları təbliğ etmək müm-kündür. Bu istiqamətdə işin ağırlığı şəksiz ki, kütləvi-informasiya vasitələrinin (KİV) üzərinə düşür. Mətbuat konfransları, brifiqlər, televiziya və radio müsahibələri bu günün diplomatiyasını yetərli dərəcədə şəffaflaşdır-mışdır. İndi “gizli diplomatiya”, “şəffaf diplomatiya” terminlərinə münasıbətdə də fikirlər müxtəlifdir. Bütün bu adların “ictimai diplomatiya” termini ilə ifadə olun-ması daha uğurludur.Bu ideyanı hələ Birinci Dünya mü-haribəsi baş çatdıqdan sonra o vaxtkı ABŞ prezidenti Vudro Vilson səsləndirmişdi. Beynəlxalq münasibətlər dərsliklərində dövlətin xarici mədəni siyasətinin onun imicinin formalaşmasında müstəsna dərəcədə əhəmiy-yətli olduğu diqqətə çatdırılır.“İctimai diplomatiya” termininin müəllifi kimi isə Edmund Qullionun ⁶ adı ğöstərilir.Birbaşa danışıqlar prosesi ilə bağlı ölmasa da diplomatiyanın bu forması transsərhəd kateqoriya kimi dəyərlidir və dövlətin qatıldığı danışıqlarda “mülayim ğüc” effekti formalaşdırır.

1990-cы илдя АБШ Дювлят катибинин кечмиш кю-мякчиси, сонралар ися Мцдафия Назиринин мцавини Cорc Най нювбяти дяфя АБШ мядяни сийасятини пярдяляйян «mülayim ğüc» термини иля дипломатийа тарихиндя из гойду. Най феноменинин ясасында беля бир фикир да-йаныр ки, дювлятин хариci мядяни симасыны онун щярби гцдряти вя эцclü игтисадиййаты щесабына формалашдыр-маг мцмкцнсцздцр. Бу сырайа чох ваcиб вя ящямий-йятли фактор олан «mülayim ğüc» гатылмалыдыр.Диэяр дювлятляря игтисади йардымлар эюстярмякля, демокра тик институтларын формалашмасына дястяк вермякля ряь-бят вя етимад газанмаг даща асан, аз мясряфли вя даща еффектлидир. İndi dövriyyəyə bu qəbildən olan “qaba güc”, “informasiya gücü” və digər terminlər bura-xılır.Cорc Найın nəzərləri ilə yanaşsaq, danışıqların özü də sırada baxılmalıdır. Bunu bizim danışıqların öncə sadaladığımız funksiyaları da inkar etmir.

Danışıqlar çoxfünksiyalı və coxvektorlu bir prosesdir. Daha incəliklə araşdırılarsa aşağıdakiları da əlavə olaraq danışıqların funksiyalarına qatmaq olar.

1. Fəaliyyətin koordinasiya olunması;

2. Əldə olunan razilaşmaların icrasına nəzarət;

3. Diqqəti yayındırmaq (tərəflərdən biri razilaş-

maşərtlərinə əməl etmir,vaxti uzadır və s. );

4. Tərəflərdən biri diqqəti özünə yönəltmək məq-

sədi güdür;

5. Dolamaq (qarşı tərəfdə danışıqların faydalı

olduğuna ümid formalaşdırmaq);

Şəffaflığı diplomatiyanın sonu kimi təsəvvür edənlər də var. Xüsusilə hazırki informasiya texnolo-giyaları “virtual diplomatiya” əsrinin başlanğici kimi dəyərləndirilir.Birmənalı qəbul olunmalıdır ki, danışıqlar hər zaman mövcud olacaq bir fenomendir və öyrə-nilməsinə də həmişə ehtiyac olacaq.

Öncədən hansı formalı diplomatiyanın daha uğurlu olduğunu dəyərləndirmək çətindir. Danışıqlar o zaman uğurlu sayılır ki, tərəflər ən qısa yolla qarşılıqlı razılığa gələ bilir. Dövlətlər öz daxili siyasi və xarici siyasi prob-lemlərini danışıqlarsız həll etmək iqtidarında deyil-dir.Digər tərəfdən, danışıqlar yolu ilə dövlət öz imicini formalaşdırır, beynəlxalq proseslərə təsir edir.

Kim “danışıqlar” sözünü dilə gətirirsə,

öncə “saziş” haqqında düşünür