Bibliyografya : 6 kelb (benî kelb) 6

KEMALİ, ZİYÂEDDİN

(1873-1942) Tatar Türkleri'nin Cedîdci düşünür ve yazarlarından.

9 Aralık 1873'te Ufa'ya (Başkirdistan) bağlı Telaş (Kileş) köyünde doğdu. Asıl adı Pervâzeddin, künyesi Cemâleddin b. Ke­mâleddin b. Abdüsselâm b. Mustafa'dır. ilk eğitimini köyünde aldıktan sonra Ahund Hayrullah Osmânî'nin Ufa'da açtığı Osmaniye Medresesi'ne devam etti. Bu­radan mezun olunca aynı medresede ders okutan Ziyâeddin Kemâli, Ufa Cem'iyyet-i Hayriyyesi tarafından Mısır'a Ezher Üni-versitesi'ne gönderildi. İstanbul, Kahire ve Medine gibi ilim merkezlerinde çeşitli âlimlerin ders meclislerinde bulundu, bil­hassa Muhammed Abduh'un etkisinde kaldı. 19O4'te memleketine dönüp yine Osmaniye Medresesi'nde ders vermeye başladı. Muhammed Sâbir el-Hasenî ve Şeyhuattar Abızgildin ile birlikte çıkardığı el-Âîem ü 'l-İslâmî gazetesi kısa ömürlü oldu (Mayıs 1906-Ocak 1907). Yüksek bir medrese kurma arzusunu, büyük çabalar sonucunda Ufa'da Ekim 1906'da Med-rese-i Âliye-i Dîniyye'yi açarak gerçekleş­tirdi. Buranın müdürlüğünü yürüttüğü gibi tefsir, hadîs, siyer ve psikoloji ders­leri de verdi. 1909'da Ufa'da ikinci mes-cidde imam ve müderris oldu. 1914'te yine Ufa'da kızlar için bir okul açtı. İdil -Ural bölgesi müslümanlarının 19l7yılın-da telif etmeye çalıştıkları Mecelle-i Ah-kâm-ı Şer'iyye mecmuasının telif heye­tinde Âlimcan Barudi. Rızâeddin b. Fah-reddin, Mûsâ Cârullah, Hasan Ata Abesi, Necib Tünterî gibi âlimlerle beraber yer aldı. 1923'te Orenburg Müftülüğü'ne ka­dı, bir yıl sonra üçüncü mahallede imam oldu. 19O5"ten itibaren İdil-Ural bölge­sinde yayımlanan gazete ve dergilerde, 1924 -1927 yılları arasında Ufa'da çıkan İslâm Mecellesi'nde çeşitli yazılar yazan Kemâli 1930'da Bolşevikler'in yaptığı kı­yımda mahkûm edildi ve 1942'de Sama-ra'da öldürüldü. Kemâlî'nin şarkiyatçı Hermann Arminius Vambery ile Özel bir dostluğu bulunduğu, onun Asya seyaha­tinde Ufa "ya uğradığı sırada kendisiyle görüştüğü, yazdığı eserleri Vâmbery'ye göndererek okuttuğu ve onunla mektup­laştığı bilinmektedir.

Şehâbeddin Mercânî'nin fikirlerini ta­kip eden Ziyâeddin Kemâlî, İdil-Ural böl­gesi dinî yenileşme (Cedîdcilik) hareketi­nin önemli isimlerinden biridir. Kurduğu Cedîdci medrese yanında İdil-Ural bölge­sindeki medreselerin programlarının ye-nileştirilmesiyle de uğraşmıştır. Tasavvu­fu Kur'an ve Sünnet kaynaklı görmediği gibi sûfîlerin kullandıkları ıstılahları, yap­tıkları uygulamaları da ²⁸⁷ İslâm'a aykırı bulmakta ve bunların İslâmiyet'e Hint, Fars, Yunan kültürün­den girdiğini kabul etmekteydi. Kemâlî'­nin bu fikirleri Mûsâ Cârullah ve Abdül-hamîd Müslimî gibi âlimlerce eleştiril­miştir.

Ziyâeddin Kemâlî'nin devri için dikkate değer bir görüşü de İslâmiyet'i selef as-rındaki sadeliğine döndürebilmek için İs­lâm ülkelerinin Kur'an'ın mânasını kendi ana dilleriyle anlayabilmelerinin şart ol­duğunu belirterek Kur'ân-ı Kerîm'i tercü­meye girişmesidir. 1913'te Ufa'da çıkan Dînî Tedbirler adlı risalesinin sonunda­ki ilânda tercümenin bir tarafında Arap­ça'sı, bir tarafında Türkçe'si olmak üzere iki cüz halinde 1914'ün yaz aylarında ba­sılacağı bildirilmişse de bu teşebbüs ger­çekleşmemiştir.

"Felsefe-i İslâmiyye" başlığıyla çeşitli kitaplar yayımlayan Kemâlî'nin bu dizide­ki eserleri sırasıyla şunlardır: Felsefe-i İ'tütâdiyye (Ufa 1910), Felsefe-i İ'tikâ-diyye (Ufa 1911), Felsefe-i İbâdât {Ufa 1909), Felsefe-i İbâdât (Ufa 1911), Fel­sefe-i İslâmiyye 'den Allah Adaleti (U fa 1911), Dînî Tedbirler (Ufa 1913). Kemâ­lî'nin Kur'an tercümesi dışında Kur'an Hidayetleri ve Dînî Mektep ve Med­reselerimiz gibi basılmamış eserleri ol­duğu da belirtilmektedir.

Bibliyografya :

Rızâeddin Fahreddin, Mahkeme-i Şer'iyye-miz Müftülerimiz oe Kadılar Hakkında, Mauçmy Arhiv üfimskovo Nauçnovo Tsentra Rossiskoy Akademii Nauk, Tom 13, Novty Akt, vr. 140"; Ziyâeddin Kemâlî, Dinî Tedbirler, Üfa 1913, s. 15-32, 58-75; Rusya Müslümanlarının İkinci ümümt İsyezdine Mahkeme-İ Şer'iyye Tarafın­dan Daktad, üfa 1917, s. 24-26; İ. Ramiysv, Va­kitli Tatar Matbuatı, Kazan 1926, s. 19-20;Sö-leyman Rahimov, Azade Ayşe Rorlich: The Vol-ga Tatars a Profile in liationat Resilience, Stan-ford-California 1986, s. 61,91; "Galiya Medre­sesi", Medreselerde Kitap Kiştesi, Kazan 1992, s. 114-128; Tavkil Kamalov, Tatarskie Bogoslouı Ziya Kamali, Kazan 1997, s. 6-9. 18-30, 48-53; Nadir Devlet. 1917 Ekim İhtilâli ve Türk-Tatar Millet Meclisi, İstanbul 1998, s. 98, 192; Ravi! ötebay Kerimî - Marsel Farhşatov, "Galiya", İs­lam na territorü bıuşey Rossiyskoy imperii, Moskova 1998, s. 29-30; İsmail Türkoğlu, Rus­ya Türkleri Arasındaki Yenileşme Hareketinin Öncülerinden Rızâeddin Fahreddin, İstanbul 2000, s. 147, 242, 279; İbrahim Maraş. İdil-Ural Türklerinde Cedidcilik (Yenilikçilik) Ha­reketi; 1850-1917 (doktora tezi, 2000), ACİ Sos­yal Bilimler Enstitüsü, s. 53-55, 138-155; M. Hanefi Muzaffer, "Dinî Tedbirler Hem Ufak Fi­kirler İsimli Kitaplar Hakkında Muhakeme-I", Şûra, sy. 4, Orenburg 1916, s. 91-93; Ravi] Öte­bay Kerimî, "Dehşetli Devir Korbannan", Gasır-lar Avazı, 1/2, Kazan 1996, s. 174-180. İsmail Türkoğlu - İbrahim Maraş

KEMALİ EFENDİ

(1862-1954) Mutasavvıf-şair.

Erzurum'un Pasinler ilçesine bağlı Gül-lüköy'de dünyaya geldi. Asıl adı Osman'­dır. Doğum tarihi nüfus tezkeresinde 1881 olarak kaydedilmekteyse de bizzat kendisinin kaleme aldığı hal tercümesin­den bu tarihin 1862 olması gerektiği an­laşılmaktadır.

Bir buçuk yaşında iken geçirdiği çiçek hastalığı sonucunda gözlerini kaybeden Kemâlî Efendi, altı yaşına geldiğinde bir süre köyün hocasından hafızlık dersi al­dıysa da bir ilerleme sağlayamadı. Bunun üzerine Erzurum'a götürüldü. Burada bir medresede şanssızlık eseri hafız yetiştir­me usulünü bilmeyen bir hocaya teslim edilince yine bir netice alınamadı. Kendi ifadesine göre hocanın bilgisizliği yüzün­den dört yıl kaybettikten sonra oradan alınarak Erzurum ulemâsından Yeşil İmam diye anılan Cafer Ağa Camii imam ve hatibi Seyyid Mustafa Efendi'ye teslim edildi. Onun yanında bir yıl içinde Kur'ân-ı Kerîm'i ezberlediği gibi kıraat ilminde de icazet aldı. Bu sırada on sekiz yaşında olan Kemâlî Efendi Taşkesenli Şeyh Ahmed Efendi'den dinî ilimleri tahsile başladı. Bir yandan da Hâfız-ı Şîrâzî ve Fuzûlî'nin di­vanları ile Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî'nin Mesnevfsini ezberledi. Ayrıca medrese derslerine devam ederek icazet almaya hak kazandı.

Kemâli Efendi yüzünü göremediği bir sevgiliye âşık olduğu bu dönemde derdi­ne derman ararken Kolağası Ali Rızâ adlı arif bir zatla tanışarak sohbetlerine de­vam etmeye başladı. Bu sohbetler sıra­sında mecazi aşkı ilâhî aşka dönüştü. İlâhî aşkın cezbesiyle Erzurum'dan ayrılarak on bir yıl süren seyahate çıktı. Bu sırada yirmi sekiz yaşında olan Kemâlî Efendi yaya olarak Diyarbekir'e gitti, oradan Mu­sul ve Bağdat'a geçti. Necef ve Kerbelâ'yı ziyaret etti. Buralarda mersiye ve kaside­ler okuyarak Hz. Peygamber'in soyuna ve onları sevenlere reva görülen zulüm ve haksızlıkları dile getirdi, Ehl-i beyt mu­habbetini terennüm etti. Ardından yo­luna devam ederek Trablusşam'a geldi. Şehrin müftüsü ile tanışıp onunla dost oldu ve bir yıla yakın bir süre burada kal­dı. Daha sonra İskenderun, Antakya ve Halep'e geçti. Gittiği yerlerde Ehl-i beyt sevgisini ateşli bir dille telkin eden mer­siye ve gazeller söylediğinden Alevî olarak tanındı. Halep Mevlevîhânesi'nde bir süre kalıp Konya'ya geldi. Ehl-i beyt muhibbi olan Mevlânâ Dergâhı postnişini Abdül-vâhid Çelebi tarafından dergâhta uzun­ca bir süre misafir edildi. Abdülvâhid Çe-lebi'nin oğlu Abdülhalim Çelebi ile de dostluk kuran Kemâlî Efendi'ye onun va­sıtasıyla mesnevîhanhk icazeti verilerek mevlevî sikkesi giydirildi.

1901 'de İstanbul'a giden Kemâlî Efen­di, bir süre Rami'de bostan bekçiliği ve Beyazıt Camii avlusunda arzuhalcilik yap­tı. Bu sırada, kendisini Erzurum'dan tanı­yan Fâtih müderrislerinden Hacı Nazmi Efendİ'nin ısrarı üzerine Fâtih Camii'nde Mesnevi okutmaya başladı. Ayrıca Ha­cı Nazmi ve Manastırlı İsmail Hakkı'nın derslerini takip ederek onlardan da ica­zet aldı. Fâtih Camii'nde Mesnevi okut­tuğu bu dönemde aynı camide vaaz veren Said Nursi tarafından Rafızîlik ve zındık­lıkla itham edildi. 1903 yılında üç aylarda dinî hizmetlerde bulunmak üzere Selâ-nik'e gönderildi. Burada İttihad ve Terak­ki Cemiyeti'nin ileri gelenlerinden dok­tor Şükrü Kâmil, Mehmed Sâdık, Talat ve Manyasîzâde Refik beylerle tanıştı. İstan­bul'a döndüğünde Şehzadebaşı'nda Ka­nunî Sultan Süleyman'ın âmâların barın­ması için vakfettiği imarete yerleşti. İma­rette yaşayan âmâların durumlarının çok kötü olduğunu farkederek vakfiye şart­larına uyulmasını sağlamak amacıyla bir selâmlık resminde Sultan Abdülhamid'e dilekçe verdi. Ertesi hafta saraya davet edilen Kemâlî Efendi, padişahın huzuru­na çıktığında ona âmâların İçinde bulun­duğu zor şartlan ve vakfiyede kendileri­ne tanınan imkânları anlattı. Görüşme­den memnun kalan padişah vakfın ihya­sını ve Kemâlî Efendİ'nin imaretin yöne­ticiliğine tayinini istedi. İmaretin Meşru-tiyet'ten sonra, Kemâlî Efendİ'nin kendi­sini Şam'da ceza reisi iken tanıdığı Şeyhü­lislâm Ürgüplü Mustafa Hayri Efendi ve Selanik'te tanıştığı Dahiliye Nâzın Talat Paşa'nın üye olarak bulunduğu hükümet tarafından lağvedilmesine karar verilmiş, ancak bu ikisi, kararın çok hürmet ettik­leri Kemâlî Efendİ'nin İstanbul'da bulun­duğu sırada uygulanmasının doğru olma­yacağını belirtince Kemâlî Efendi bir ve­sile ile Erzurum'a gönderilmiş ve imaret bu sırada lağvedilmiştir.

Kemâlî Efendi İmaretteki görevini sür­dürürken bir yandan da Üsküdar'da bir oda kiralayarak Mecelle okutmaya baş­ladı (1904). Bu dönemde dostlarından Gülzâr-ı Hakikat müellifi Fazlullah Ra-hîmî Efendi ile birlikte bir iş için Eyüp'e gittiklerinde Rahîmî Efendi, mürşidi Sey-yid Abdülkâdir-i Belhî'yi Eyüp Nişancası'n-daki Şeyh Murad Dergâhfnda ziyaret et­ti. Kemâlî Efendi dergâhın avlusunda ar­kadaşını beklerken kendi ifadesine göre on dokuz yıl Önce gördüğü bir rüyayı aynı heyecan ve tazeliğiyle yeniden yaşamaya başladı. Bu sırada karşısına çıkan rüyasın­da gördüğü kişi, yani Melâmî-Hamzavî Kutbu Seyyid Abdülkâdir-i Belhî idi. 0 za­mana kadar hiçbir şeyhe intisabı bulun­mayan Kemâlî Efendi cezbeye kapılarak hemen orada Abdülkâdir-i Belhî'ye inti­sap etti. Aynı gün girdiği dergâhtan iki yıl sonra dışarı çıkmasına izin verildi. Mürşi­din vefatına kadar on sekiz yıl kendisine hizmet edip feyiz aldı. Bu arada Fatih'in Sofular semtindeki bir tekkenin şeyhliği Meclis-i Meşâyih tarafından kendisine teklif edildiyse de mürşidine hizmeti tekke şeyhliğine tercih ederek bu teklifi ka­bul etmedi. Mürşidinin ölümünden sonra hayatını Şeyh Murad Dergâhı civarında­ki evinde geçiren Kemâlî Efendi 8 Ocak 19S4'te vefat etti. i 0 Ocak günü Eyüp Ca­mii'nde kılınan cenaze namazının ardın­dan Edirnekapı Mezarlığı'na defnedildi. Kabir taşına kendisine ait, "Cismim ruha döndü elhamdülillah Her şey fena bulur bakîdir Allah Haktır Muhammed'dir hem Resûlullah / Ben âl-i abanın kıtmîri idim" mısraları yazılmıştır.

Ziyaretine gelenleri güler yüzle karşıla­yıp hatırlarını soran Kemâlî Efendi istidat ve idraklerinin derecesine göre onlarla sohbet etmiş, yüksek kabiliyetli olanlara tasavvufun en ince ve zor konularını do­yurucu ifadelerle anlatarak gönüllerini Hakk'a yöneltmiştir. Sohbetlerinde özel­likle Ehl-i beyt sevgisini aşılamaya gayret eden Kemâlî Efendi gönlüne doğan vari­datı manzum ve mensur olarak yazdır­mış, Kemâlî Divanından Aşk Sızıntı­ları ve İrfan Sızıntıları adlı İki eseri bu şekilde meydana gelmiştir.

Kemâlî Efendi, Hamza Bâlî'den sonra Hamzaviyye adını alan Bayramî Melâmî-liği'ne mensuptur. Tarikat silsilesi Seyyid Abdülkâdir-i Belhî, Seyyid Bekir Reşad Efendi ve diğer Hamzavî kutuplan vasıta­sıyla devam ederek Hamza Bâlî'ye. ora­dan da Hacı Bayrâm-ı Velî'ye; Nakşiben-dî-AIevî silsilesi Seyyid Abdülkâdir-i Bel­hî'nin babası Süleyman-ı Belhî vasıtasıyla Bahâeddin Nakşibend'e; diğer bir Melâ-mî silsilesi de Rumeli Nakşibendî Melâ­mîliğinin pîri sayılan Muhammed Nûrü'l-Arabî'ye ulaşır. Nûrü'I-Arabî 1871'de İs­tanbul'a geldiğinde Abdülkâdir-i Belhî'yi birkaç defa ziyaret ederek dergâhta mi­safir kalmıştı. Başhalifesi ve damadı Abdülkerim Fedâî'den hilâfet almakla bir­likte Muhammed Nûrü'I-Arabî'ye de hiz­met etmiş olan Hacı Abdürraûf Efendi 1919'da İstanbul'a gelince Abdülkâdir-i Belhî'yi ziyaret etmiş, bu ziyaret sırasın­da Abdülkâdir-i Belhî'nin izniyle Kemâlî Efendi'ye hilâfet vermiştir. Böylece Sey­yid Abdülkâdir-i Belhî'nin temsil ettiği Bayramî Hamzavî Melâmîliği ile Seyyid Muhammed Nûrü'l-Arabî'nin temsil et­tiği Nakşibendî Melâmîliği Kemâlî Efen-di'de birleşmiş ve kendisi melâmet ehli tarafından zamanın kâmili olarak kabul edilmiştir.

Eserleri. Kemâlî Divanından Aşk Sı­zıntıları. Şiir söylemeye yirmi yaşında başladığını ifade eden Kemâlî Efendi'nin şiirleri ilk olarak 1947 yılında derlenerek yayımlanmış, eser bu tarihten sonra söy­lediği şiirlerin ilâvesiyle iki defa daha ba­sılmıştır (İstanbul 1957, 1987). Kitap mü-nâcât, na't, gazel, kaside, mersiye ve di­van edebiyatının diğer nazım şekilleriyle yazılmış şiirlerle hece vezninin kullanıldığı çoğu tasavvuf! muhtevalı şiirlerden oluş­maktadır. Fuzûlî ve Bağdatlı Rûhî'yi on­ların seviyesinde tahmîs edecek kadar yüksek bir şiir gücüne sahip olduğu görü­len Kemâlî Efendi'nin bazı şiirleri bulun­duğu tasavvufî makamın ifadeleri oldu­ğundan bunların anlaşılması oldukça güç­tür. Eserde nasihatnâme türündeki alt­mış sekiz beyitlik "Enîsü'l-fukara" isimli manzume ile "Na't-ı İmâm-ı Ali Aleyhisse-lâm" ve "Mersiye-i İmâm-ı Hüseyin Aley-hisselâm" adiı manzumeler özellikle dik­kat çekmektedir. Bu mersiye ve hece vez-niyle yazılmış devriye niteliğindeki man­zumeler türünün son ve en güzel örnek­leridir. 2. İrfan Sızıntıları (İstanbul 1987). Kemâlî Efendi'nin itikad ve ibadete dair bazı konuları tasavvufî açıdan şerheden risâleleriyle, bir kısım âyetlerin tasavvufî tefsirlerini ve seyrü sülükle ilgili bilgileri ihtiva eden risalelerinin derlenmesiyle meydana gelmiştir.

Bibliyografya :

Kemâli Divanından Aşk Sızıntıları {haz. Ba­ha Doğramacı!. İstanbul 1977, hazırlayanın girişi, s. 11-41; İbnülemİn. Son Asır Türk Şairleri, s. 1306-1307; "Görünüşte Ama Hakikatte Her Şeyi Bilen ve Gören Alim, Fazıl Osman Kemâ­lî Efendi Bugünkü İlmini ve İrfanını Nasıl El­de Ettiğini Anlatıyor", Edebiyat Dünyası, 11/ 29, İstanbul 1949, s. 2-4; Asım Sönmez, "Şair, Bestekâr, Mesnevihan Osman Kemâlî Efendi", istanbul, sy. 69, İstanbul 1969, s. 22-23; sy. 70 (1969), s. 20-21. M Nihat Azamat