Bibliyografya 8 İSTİVÂNÂme 8

İYAD (BENÎ İYÂD)

Adnânîler'e mensup bir Arap kabilesi.

Kabilenin ceddi olan İyâd, Nizâr b. Me-ad b. Adnan'ın oğludur. İyâd'ın Rebîa. En-mâr ve Mudar adındaki üç kardeşinin nesli en nüfuzlu Arap kabileleri arasında yer almaktadır. Meşhur Sakif kabilesinin de İyâd'ın kolu olduğu söylenir. Önceleri Tlhâme ile Necran arasında yaşayan Be­nî İyâd'ın bölge kabileleri içinde önemli bir yeri vardı. Bir ara Kabe'nin bakımını üstlenen, ancak III. yüzyılın başlarında Mudar kabilesiyle aralarında meydana gelen mücadelede mağlûp olup Mekke'­yi terketmek zorunda kalan Benî İyâd ön­ce Bahreyn'e gitti. Aynı yüzyılın ortaların­da Irak taraflarına göç etti ve başta Ayniübâğ olmak üzere Hîre'nin güneyinde­ki bölgelere yerleşti. Kabilenin bir kısmı burada yerleşik hayata geçti ve Hıristi­yanlığı benimsedi, bir kısmı Sâsânî Devleti'nin hizmetine girdi, bazıları da bede-vî olarak yaşamaya devam etti.

VI. yüzyıl başlarında İran topraklarında akınlar yapmaya başlayan İyâd, üzerleri­ne gönderilen bir İran süvari birliğini Kü­fe yakınlarında yendi. Ancak daha sonra Enûşirvân'ın sevkettiği İran ordusu tara­fından büyük bir yenilgiye uğratıldı. Kur­tulanlardan bir kısmı çöle, bir kısmı Suri­ye'ye, bir kısmı da el-Cezîre bölgesine git­ti. Zûkâr Savaşı'nda Benî Bekr'e karşı İranlılar'ın safında savaşan İyâd'ın Benî Bekr ile gizlice anlaşarak savaş esnasında kaçmaya başlaması İran ordusunun ye­nilmesine yol açtı. Bu savaşın ardından el-Cezîre'de Benî İyâd, bölgede yaşayan diğer hıristiyan Arap kabileleri gibi bir­kaç yıl İranlılar'ın idaresi altında kaldı ve Aynüttemr Savaşı'nda el-Cezîre kabileleriyle beraber Hâlid b. Velîd'e karşı İranlı-lar'ın safında çarpıştı. Hz. Ebû Bekir zamanında İyâd kabilesinin bir kısmı pey­gamberlik iddiasında bulunan Secâh'a katıldı. Velîd b. Ukbe 17 (638) yılında el-Cezîre bölgesine girince Benî İyâd ona ka­tılmayıp Bizans topraklarına hareket et­ti. Velîd durumu Hz. Ömer'e bildirince ha­life, Bizans İmparatoru Herakleios'a bir mektup yazarak topraklarına giden İyâd kabilesi mensuplarını geri göndermesini istedi. Bunun üzerine imparator 4000 kadar İyâdlı'yı topraklarından çıkardı.

Kabilenin Arap yarımadasında kalan-larıyla Irak ve Suriye'de yaşayanların bir kısmı İslâmiyet'i kabul etti. Bunların ba­zıları Endülüs'ün fethine de katıldılar. İs­mi Hanîfler arasında zikredilen Kus b, Sâ-ide de hitabetiyle meşhur olan bu kabile­ye mensuptur. Hz. Peygamber onun sûk-ı Ukâz'da irad etmiş olduğu hutbeyi dinle­miş ve kendisine gelen İyâd heyetine on­dan bahsetmiştir. İşbîliye'deki (Sevilla) İbn Zühr ailesi ve atları tavsif etmesiyle üne kavuşan şair Ebû Duâd da İyâdlı'dır. Bağdatlı fakih Ebü'l-Kâsım Ali. Muhammed, güvenilir râviler arasında sayılan Zâ-fir b. Süleyman el-Kuhistânî, Basralı Ha­ris b. Ubeyd bu kabileye mensup ulemâ arasında yer almaktadır. İyâd kabilesinin Sindâd'da ⁵⁹⁴ Kabe adını verdiği ve itibar ettiği Önemli bir evi olduğu kaydedilmektedir.⁵⁹⁵

Bibliyografya :

İbnü'l-Kelbî. Cemhere (Abdüssettâr), I, 74; a.mlf.. Putlar Kitabı; Kitâb at-Asnâm (trc. Beyza Düşüngen). Ankara 1969, s. 45, 85; İbn Hişâm, es-Sîre, 1, 74, 88; Taberî, Târih (Ebü'I-Fazl), I, 614-615; II, 208-210, 268, 270; !I[, 269; IV, 186; Hemdânî, Şıfatü Cezîreti'l-'Arab (Muhammed b. Ali el-Ekva'el-Hivâlî), Riyad 1973, s. 321,328, 334, 375-376; Mes^ûdİ, Mürûcü'z-zeheb (Ab­dülhamîd), I, 254-255; İbn Hazm. Cemhere, s. 9, 10, 327-328; Sem'ânî, ei-Ensâb, I, 233; Mahı-mûd Şükrî el-Âlûsî. Bulûğu'l-ereb (nşr. M. Beh­çet el-Eserî), Kahire 1342, III, 109-110, 372-373; Kehhâle. Mu'cemü kaba'ili'l-'Arab, Dı-maşk 1949, I, 52-55; Muhammed Hamîdullah, ei-Veşâ'iku's-siyâsiyye, Beyrut 1987, s. 524; J. Schleifer. -İyâd", IA, V/2, s. 1234-1235; J. W. Fück. "İyâd", EP (ine.), IV, 289.

İYADET ⁵⁹⁶

İYAFE

Câhîlîye Araplan'nm kuş uçurmak veya iz sürmek suretiyle kehanette bulunma yöntemi.

Sözlükte iyâfe "uğur tutmak amacıyla kuş uçurma; tiksindiği bir şeyi yiyip iç­meme; su arama; öngörü sahibi olma" anlamlarına gelir. Ebû Amr kök harfleri­nin avf, Arap dilcilerinin çoğunluğu ise ayf olduğunu söylemektedir. Bu kökten türeyen âif de "herhangi bir yiyecekten tiksinen", su arayan; öngörüsünde isa­bet eden; kehanette bulunan" demektir.⁵⁹⁷ Kur'ân-iKerîm'de geçmeyen kelimenin hadislerde âif ve iyâfe şekille­rinde kullanıldığı görülür. Bir hadiste, Hz. İsmail ile annesi Hâcer'in çölde su arar­ken Allah'ın lutfuyla zemzem suyuna ka­vuştukları, fışkırmasını seyrederken on­dan içmek için havada dolaşan bir kuş gördükleri söylenmekte ve söz konusu kuş âif sıfatı ile nitelendirilmektedir.⁵⁹⁸ Mecdüddin İbnü'l-Esîr ve Ebû Ubeyde de Buhârî'de yer alan ifadelerin bu anlama geldiğine dikkat çek­mişlerdir. Ahmed b. Hanbel'inei-Müsned'inde Medine halkının şehri terkedeceğini bildiren hadiste, geride yırtıcı hay­vanlarla âiflerin (su arayan kuşlar) kalaca­ğı anlatılmaktadır. Kabîsa b. Mehârikten gelen bir rivayette Hz. Pey­gamber, "İyâfe, tıyere ve tark büyü çeşitlerindendir" demiştir.⁵⁹⁹ Burada "ke­hanet" anlamında kullanılan iyâfe için Ebû Dâvûd. "hattü'r-remil" karşılığını ver­mekte ve râvilerden Avf'ın da tarkı hat­tü'r-remil, iyâfeyi kuş uçurma şeklinde açıkladığını belirtmektedir. Ahmed b. Hanbel ise râvinin iyâfeye zecr, tarka hat­tü'r-remil dediğini kaydeder. İbnü'l-Man-zûr âifın. Câhiliye dönemindeki anlamında değil "doğru tahminde bulunan kişi" anlamında kâhin karşılığında da kullanıl­dığını, zira Araplar'ın, maksadını edebî şekilde açıklayana "sâhir" dedikleri gibi öngördüğü zanda isabet edene de "kâ­hin" dediklerini belirtir.⁶⁰⁰

Câhiliye şiirlerinde ve bazı kaynaklarda zaman zaman tıyere, zecr ve iyâfe keli­meleri birbirine yakın, hatta eşanlamda kullanılmışsa da aralarında fark vardır. Fahd'a göre tıyere ve zecr iyâfenin iki ayrı şeklidir.⁶⁰¹ Bazı âlimlere göre ise tıyere genel anlamda olup iyâfe ve zecr (zecrü't-tayr) onun çeşitleridir. Bunların birincisinde kendili­ğinden uçan, ikincisinde ise uçurulan bir kuşun hareketlerine bakarak anlam çıka­rılır. Sabah evinden ayrılan kişi uçan bir kuşa bakar, eğer soldan sağa doğru uçu­yorsa uğurlu sayıp tasarladığı işi yapar, sağdan sola doğru uçuyorsa aksini düşü­nüp işinden vazgeçerdi. Bazı âlimlere gö­re Câhiliye Arapları, tıyere tabirini ilk dönemlerde sadece kuşlarla sınırlı tutma­makta ve hem uğur hem de uğursuzluk için kullanmakta idiler. Daha sonraları tı­yere sadece uğursuzluğa hasredilmiş ve işlemin yalnız kuş uçurulmasıyla ilgili olanma iyâfe, deve, at gibi başka hayvan­larla da yapılmasına zecr denilmiştir. Ba­zıları ise tıyereye başvururken sola doğ­ru uçacağını anladığı kuşu kuş sesi ve hareketleriyle aksi istikamete yönlendi­rerek uğursuzluğu uğura çeviren kâhin­lere zâcir demektedir.⁶⁰²

Câhiliye dönemi şairleri iyâfeyi çoğun­lukla "kehanette bulunma" anlamında kullanmışlardır.⁶⁰³ Câhiz, o dönemde yaygın olmakla beraber iyâfenin gerçekliğine inanmayanların da bulunduğunu söyler.⁶⁰⁴ Benî Esed ve Benî Leheb kabileleri içlerin­den çıkan âiflerle meşhurdu. Bu hususta birçok kıssa anlatılmıştır.⁶⁰⁵ Meselâ Benî Esed'in iyâfedeki şöh­retini duyan cinlerden bir topluluğun on­lara gelerek kaybolan develerini bulma­ları için kendilerinden bir âif istedikleri, Hz. Peygamber'in babasının iyâfe yoluyla fala bakan bir kadınla karşılaştığı ve onu bu işten vazgeçirmeye çalışmasına rağ­men karşısındakinin ısrar ederek yolun­dan dönmediği anlatılmaktadır.⁶⁰⁶

Taşköprizâde ve Kâtib Çelebi gibi ilim tarihiyle ilgilenen bazı âlimlere göre iyâ­fe, insanların ve deve gibi hayvanların iz­lerinden hareketle haklarında bilgi veren bir ilimdir. Araplar bu sayede yolunu şa­şıran insanlara veya kaybolan hayvanla­rına ulaşabiliyorlardı. Bu konunun uzma­nı âifler gençlerle yaşlıların, sağlamlarla hastaların ve kadınlarla erkeklerin ayak izlerini birbirinden ayırabiliyorlardı. Kan-nevcî, kıyâfe ilminin "kıyâfetü'İ-beşer" ve "kıyâfetü'1-eser" denilen iki kısımdan oluştuğunu, birincisinin insanların organ­larını karşılaştırarak sonuca gittiğini, ikincisinin ise izlerinden istidlalde bulunarak haklarında bilgi verdiğini ve kıyâfetü'l-eserin bir başka adının da "ilmü'l-iyâfe" olduğunu söylemektedir. Benî Müdlic ve Benî Leheb kabilelerinin âifleri bu husus­ta meşhurdu. Özellikle Resûl-i Ekrem'in soyundan gelenlere gösterilen hürmet dolayısıyla Benî Leheb aitlerinin tesbiti önemsenmiş, bu durum İslâmî dönem­de kıyâfe ilminin gelişmesine yol açmış­tır. Araplar birçok ilmi yabancılardan al­mış olmalarına karşılık sadece onlar ara­sında yayıldığı görülen bu ilmi kendileri bulmuş ve geliştirmiştir.⁶⁰⁷ Kaynaklarda, İmam Şa­fiî ile Muhammed b. Hasan'ın özellikle kıyâfetü'İ-beşer ilminde ünlü oldukları kay­dedilmektedir.

Kuşların uçmasından anlam çıkararak bunu uğura veya uğursuzluğa yorma an­layışının temelinde, ölen insanların ruh­larının kuş şekline dönüşerek gökyüzün­de dolaştığı inancı yatmaktadır. Hz. Pey­gamber iyâfe, tark ve tıyerenin büyü tü­rü şeylerden ve asılsız olduklarını ⁶⁰⁸ beyan ederek ⁶⁰⁹ bunları yasaklamıştır.⁶¹⁰ İz sürme şeklinde anlaşılan iyâfede ise âifin bilgisi, dikkatli bakışı, hafıza gücü, feraseti, zekâsı söz konusudur ve insan­lar arasında farklılıklar gösteren bu yete­nekler eğitimle de geliştirilebilmektedir. Eğer bu usulü kullanan kişi gerçekten iyi niyetli biri ise yaptığının inanca taalluk eden bir yönü bulunmamaktadır; sadece başarılı olup olmadığı tartışılabilir.

Bibliyografya :

İbnü'l-Esîr, en-Nihâye, ""ayf" md.; Lisânü'l-'Arab, "cayf", '"avf" md.leri; Tâcü'l-carûs, '"ayf" md.; Müsned, III, 332, 341, 477; V, 60; VI, 381; Buhârî. "Enbiyâ5", 9; "Tıb", 19; Müslim, "Se­lâm", 106-107; Ebû Dâvûd. "Edâhî", 21; "Tib", 23; Câhiz, Kitâbü hayeuân, 111, 444-450, 458; İbn Düreyd, e/-/ştıfcâ/c, s. 59-60; Kalkaşendî, $ubhu't-acşâ, I, 399-400; Taşköprizâde, Miftâ-hu's-sa'âde, I, 352-353; Keşfü'z-zunûn, il, 1181; Sıddîk Hasan Han. Ebcedü'l-\tlûm, Bey­rut 1978,11, 385, 436-437; Azîmâbâdî. 'Aonû'l-macbûd,X, 403; T. Fahd, La diuinalion arabe, Leiden 1966, s. 43İ-450. 498-519; a.mlf.. "'[yafa", E/2(Ing.), IV, 290-291; Cevâd Ali, el-Mufaşşal, VI, 787-798; İlyas Çelebi. İslâm İnan­cında Gayb Problemi, İstanbul 1996, s. 50-52.