Bir neçə söz I fəsil. DÜNya diLLƏRİNİn qohumluğu monogenez problemi

«Kitabi-dədə qorqud» dilinin sintaksisi
«Dədə Qorqud» dilinin milli xarakteri dastanların dilinin sintaktik quruluşu ilə daha çox bağlı olsa da, bu vaxta qədər bu sahəyə kifayət qədər diqqət yetirilməmişdir. Ə.Dəmirçizadə boyların dilində cümlə üzvlərinin, sadə və mürəkkəb cümlələrin ən ümumi cəhətləri üzərində dayanmış (24; 116-143), T.İ.Hacıyev dastanların sintaksisinin milli səciyyəsində intonasiyanın, vəzn və quruluşun rolunu araşdırmışdır.(32; 161-175) Lakin praktik olaraq dilimizin tarixindən bəhs edən hər bir əsərdə sintaktik quruluşun izahı prosesində «Dədə Qorqud»dan kifayət qədər nümunələr verilmişdir. (bax; 33; 34; 36 və b) Müxtəlif dövrlərə, ayrı-ayrı sənət ustalarının dilinə həsr olunmuş əsərlərdə də bir qayda olaraq «Dədə Qorqud»un dil materialına müraciət edilmişdir. Dastanların poetik sintaksisi üzərində də araşdırmalar aparılmışdır.(37; 35 və s.)
«Dədə Qorqud» elə bir zəngin xəzinə, elə bir abidədir ki, bu və ya digər konkret bir dil məsələsinin tarixindən danışarkən kökləri onun dilində axtarılmış, dastanların dilini nəzərə almadan keçib-getmək mümkün olmamışdır.

Dastanların poetikliyi onun son dərəcə ahəngdar sintaksisi - söz birləşməsi və cümlə quruluşu ilə bağlıdır.

Dastan dili şifahi ədəbi dil nümunəsi sayılır. Lakin «Kitabi-Dədə Qorqud»dan danışarkən bir qədər başqa cür düşünmək lazım gəlir. Madam ki boylar sonuncu dəfə XV-XVI əsrlərdə köçürülüb, üzü köçürülərkən XI əsr nüsxəsi əsas götürülüb, həm də güman olunur ki, XI əsr nüsxəsi də hökmən başqa - daha qədim bir nüsxəyə əsaslanıb və müxtəlif dövrlərdə yazıya alınarkən dastanın sintaksisi ciddi zədə almayıb, onda «Kitabi-Dədə Qorqud»u bir sıra başqa folklor nümunələri kimi hərfi mə’nada şifahi ədəbiyyat və şifahi ədəbi dil nümunəsi saymaq doğru olmaz. «Koroğlu» dastanının dəqiq şəkildə nə vaxt yarandığını müəyyənləşdirmək çətindir. Bu əsər kifayət qədər toplu halda XX əsrdə ortaya çıxarılmış, yazıya alınmışdır. M.H.Təhmasibin toplayıb-tərtib etdiyi bu dastanda bir sıra tarixizmləri, orta əsr aşıq qoşma və gəraylılarını nəzərə almasaq, dastanın dili müasir dil nümunəsidir. Milli dilin müasir səciyyəsi isə XVI əsrdən başlayır. Əgər gələcəkdə - uzaq gələcəkdə bu əsərin dili (M.H.Təhmasib variantı) tədqiq edilərsə, ona, demək olar ki, XX əsrin və bir neçə əsr əvvəlin dil nümunəsi kimi baxıla bilər. Cümlə sintaksisi, söz birləşmələri də bu əsərdə çox müasirdir. Əslində, bu, dastan deyil, müasir bir romandır. «Dədə Qorqud»a da bu cür baxmaq lazımdır. «Dədə Qorqud» XI əsrdə yazıya alınmışsa, deməli, neçə əsr əvvəlin sintaksisini daşıyır. «Dədə Qorqud»un «...yaranma prosesi yazılı ədəbiyyatda olduğu kimi, müəyyən bir zaman müddətində, deyək ki, VII və ya VIII əsrdə başa çatmışdır (nə zaman yazıya alınmasından asılı olmayaraq)». (47;347) Beləliklə, «Dədə Qorqud» o biri dastanlardan fərqli olaraq, həm formalaşma işini çoxdan (azı 1300 il əvvəl) başa çatdırmışdır, həm də onlardan çox-çox - azı 1000 il əvvəl yazıya alınmışdır.

Şifahi ədəbiyyat nümunəsi ona deyirik ki, o bizim əsrə qədər ağızlarda dolaşa-dolaşa gəlib, bizim dövrdə və ya bir qədər əvvəl yazıya alınıb. «Dədə Qorqud»un isə, dediyimiz kimi, azı min illik yazı tarixi vardır. Və ikinci bir tərəfdən, «Dədə Qorqud» elə ustalıqla yaradılıb ki, əlimizə onun yaşıdı başqa bir əsər keçsə idi belə, yazılı ədəbi dil nümunəsi kimi, yenə o səviyyədə ola bilməzdi. Başqa sözlə, «Dədə Qorqud»un dili onunla bir dövrdə yarana biləcək ən kamil yazılı ədəbiyyat nümunəsinin dilindən daha kamil yazılı ədəbiyyat dilidir. Bir də əgər bizi xalq və onun dili maraqlandırırsa, elə bu əsəri öyrənməliyik və bu əsər VI-VIII əsrlərin Azərbaycan ədəbi dili haqqında bizdə aydın təsəvvür yarada bilər.

«Kitabi-Dədə Qorqud»un və eyni zamanda onunla səsləşən, lakin çox təəssüf ki, az bir qismi gəlib çatan «Dastani-Əhməd Hərami» kimi əsərlərin dili göstərir ki, VI-VIII əsrlərdə - ədəbi dilin təşəkkülü dövründə alban-azəri dili XIII əsr nümunələri ilə müqayisədə çox təmiz olmuş, ərəb və fars dillərinin təzyiqi altında izafət tərkibləri və əcnəbi dil sintaksisi nümunələri ilə yüklənməmiş, orijinal türk sintaksisini mühafizə edib saxlamışdır. XIII-XVI əsrlərin klassik ədəbiyyat dilinin sintaksisi ilə müqayisəedilməz dərəcədə saf və təmiz olan «Dədə Qorqud» sintaksisi həmin ara mərhələdən sonrakı dövrün - bugünkü ədəbi dilin sintaksisi ilə daha çox səsləşir.
Bu gün dilimizin sintaktik quruluşunun əsas mexanizmi nədən ibarətdirsə, o, «Dədə Qorqud»da vardır. Yə’ni «Dədə Qorqud» dilinin sintaksisi elə kamil formadadır ki, keçən 1500 ilin ərzində söz birləşməsi və cümlə strukturunda əsaslı bir dəyişiklik baş verməmişdir. Bütün yeniliklər təkmilləşmə, zənginləşmə və səlisləşmə istiqamətində olmuşdur. Sözlərin söz birləşməsi və cümlə şəklində, cümlələrin mətn şəklində əlaqələndirilməsi texnikası yalnız təkmilləşmə, zənginləşmə istiqamətində irəliləmişdir. Sintaktik əlaqələr, ismi və fe’li birləşmələr, sadə cümlələr, genişlənmiş sadə cümlələr, sadə quruluşlu mürəkkəb cümlələr müasir dildə olduğu kimidir. Sonralar, təbii olaraq, söz birləşməsi və cümlə modelləri zənginləşmiş, yönlük, yerlik, çıxışlıq hallarının qrammatik mə’naları xeyli sabitləşmiş, fe’li tərkiblər inkişaf etmiş, qarışıq tipli mürəkkəb cümlə modelləri və mətnin sintaktik-semantik bağlılığını tə’min edən vasitə və üsullar çoxalmışdır. «Məgər Dirsə xan deyirlərdi, bir bəgün oğlanı-qızı yoxdı» tipli cümlələrdə birinci komponent müasir dildə daha çox fe’li sifət tərkibi şəklində («...Dirsə xan deyilən...») ifadə olunur. Bu hal monopredikativ quruluşun təkmilləşməsi, səlisləşməsi nəticəsidir.